Αν θα έπρεπε να επιλέξουμε τις πιο χαρακτηριστικές μορφές του ελληνικού φεμινιστικού κινήματος των τελευταίων δεκαετιών, μια από αυτές θα ήταν σίγουρα η Άννα Καραμάνου. Εθνική εμπειρογνώμων σε δύο δίκτυα πολιτικής ισότητας των φύλων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (1997-2004), στο οποίο προώθησε διάφορα θέματα ισότητας, αλλά και σημαντικών ελληνικών γυναικείων οργανώσεων, πρόσφατα αποφάσισε να μοιραστεί την πλούσια εμπειρία, τις γνώσεις και τις φωτισμένες ιδέες της σε ένα βιβλίο.
Έτσι προέκυψε «Η ειρηνική εξέγερση των θηλυκών SAPIENS» (εκδ. Αρμός), μια απαραίτητη προσθήκη στη βιβλιοθήκη κάθε ανθρώπου που ενδιαφέρεται για θέματα ισότητας, μια μελέτη μοναδική στην ελληνική βιβλιογραφία. Ένα συναρπαστικό ιστορικό ταξίδι με αφετηρία την Επανάσταση του 1821 και τερματικούς σταθμούς την πανδημία και το κίνημα #metoo μέσα από τις γυναίκες-αφανείς πρωταγωνίστριες κάθε εποχής, την εξέλιξη των δικαιωμάτων και της θέσης τους στην κοινωνία.
«Είχα παρατηρήσει ότι οι ιστορικοί δεν περιλάμβαναν στα μεγάλα γεγονότα τους αγώνες των γυναικών για ισότητα και αξιοπρέπεια» λέει σήμερα η Άννα Καραμάνου στο Marie Claire για το κίνητρο της συγγραφής του. «Σκέφτηκα λοιπόν να καλύψω το κενό της ελληνικής ιστοριογραφίας, για την οποία ο [Κωνσταντίνος] Παπαρρηγόπουλος είχε γράψει ήδη από το 1876 ότι μοιάζει με τα μοναστήρια του Αγίου Όρους, όπου δεν εισχωρεί κανένα θηλυκό».
«Σκέφτηκα να καλύψω το κενό της ελληνικής ιστοριογραφίας, για την οποία ο [Κωνσταντίνος] Παπαρρηγόπουλος είχε γράψει ήδη από το 1876 ότι μοιάζει με τα μοναστήρια του Αγίου Όρους, όπου δεν εισχωρεί κανένα θηλυκό»
Με αφορμή τα πρόσφατα επετειακά αφιερώματα των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση η συγγραφέας υπενθυμίζει ότι «οι γυναίκες συμμετείχαν εθελοντικά στην απελευθέρωση της χώρας – δεν ήταν υποχρεωτική η επιστράτευσή τους. Οι ίδιες επέλεξαν να ριχτούν στη μάχη, καταργώντας, στο πεδίο της, τις διαφορές ανάμεσα στα φύλα. Όμως δεν είχαν τη μεταχείριση που τούς άξιζε. Η Μαντώ Μαυρογένους εκλιπαρούσε για μια μικρή σύνταξη, αφού είχε ξοδέψει όλη της την περιουσία στον αγώνα – καταγόταν από πολύ πλούσια οικογένεια – και είχε μείνει άστεγη και άφραγκη».
Το βιβλίο της αρχίζει λοιπόν συστήνοντάς μας λιγότερο ή περισσότερο γνωστές ηρωίδες του ‘21, αλλά και απαντώντας σε μια σειρά από ερωτήματα όπως; Πώς ήταν η ζωή των γυναικών στην Επανάσταση και πώς διαμορφώθηκε μετά την απελευθέρωση; Θεωρεί τον 19ο αιώνα κομβικό για την ισότητα των φύλων, όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και στην Ελλάδα, όπου το φεμινιστικό κίνημα ξεκίνησε από την Καλλιρρόη Παρρέν Σιγανού: «Υπήρξε μια σπουδαία, μορφωμένη γυναίκα – δασκάλα, δημοσιογράφος και εκδότρια. Στις 8 Μαρτίου του 1887 εξέδωσε το πρώτο φύλλο της Εφημερίδος των Κυριών, όπου έθεσε το αίτημα του δικαιώματος των γυναικών στη μόρφωση, στην αξιοπρεπή εργασία αλλά και της συμμετοχής τους στη δημόσια ζωή, στα κέντρα λήψης αποφάσεων, έναν τομέα όπου ακόμα και σήμερα υστερούμε στην Ελλάδα. Αυτή είναι η δική μας 8η Μαρτίου.
«Η Καλλιρρόη Παρρέν Σιγανού εξέδωσε στις 8 Μαρτίου του 1887 το πρώτο φύλλο της Εφημερίδος των Κυριών, όπου έθεσε το αίτημα του δικαιώματος των γυναικών στη μόρφωση, στην αξιοπρεπή εργασία αλλά και της συμμετοχής τους στη δημόσια ζωή. Αυτή είναι η δική μας 8η Μαρτίου».
»Από πολύ μικρή είχα παρατηρήσει διακρίσεις και ανισότητες μεταξύ των φύλων – από τότε που μας χώρισαν, στο σχολείο, τα κορίτσια στο γυμνάσιο θηλέων και τα αγόρια στο γυμνάσιο αρρένων. Έπειτα, έβλεπα τις διακρίσεις στην ίδια μου την οικογένεια. Ήμασταν δύο κορίτσια και ένα αγόρι. Ο αδερφός μου είχε πλήρεις ελευθερίες, ενώ τα κορίτσια έπρεπε να απολογούμαστε, ας πούμε, για τα δέκα λεπτά καθυστέρησης από το σχολείο. Μεγάλωσα σε ένα άκρως συντηρητικό περιβάλλον, στον Πύργο Ηλείας, οπότε ήταν φυσικό να ασχοληθώ με το φεμινισμό.
»Ενώ σπούδαζα άρχισα να εργάζομαι στον ΟΤΕ. Και εκεί οι διακρίσεις και οι ανισότητες ήταν τεράστιες. Μέχρι το 1983 οι γυναίκες προσλαμβάνονταν μόνο ως γραμματείς, τηλεφωνήτριες και ελάχιστες ως οικονομολόγοι. Ό,τι πτυχία και να είχες, δεν σου τα αναγνώριζαν.
«Μεγάλωσα σε ένα άκρως συντηρητικό περιβάλλον, στον Πύργο Ηλείας, οπότε ήταν φυσικό να ασχοληθώ με το φεμινισμό».
»Στη μεταπολίτευση, βέβαια, αναπτύχθηκε στην Ελλάδα ένα αρκετά δραστήριο και πολυπληθές φεμινιστικό κίνημα και δημιουργήθηκαν μεγάλες οργανώσεις όπως η Ένωση Γυναικών Ελλάδας με τη Μαργαρίτα Παπανδρέου, η Κίνηση Δημοκρατικών Γυναικών με την Καίτη Παπαρρήγα Κωσταβάρα. Η Μαργαρίτα Παπανδρέου διαδραμάτισε πολύ σημαντικό ρόλο στη νομική κατοχύρωση της ισότητας. Μέχρι το 1983 που θεσπίστηκε το νέο οικογενειακό δίκαιο, που αποποινικοποιήθηκε η μοιχεία και ποινικοποιήθηκε ο βιασμός, η νομοθεσία μας ήταν κατάλοιπο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας».
Ως τη μεγαλύτερη κατάκτηση του φεμινιστικού κινήματος στην Ελλάδα θεωρεί τη συμμετοχή μας στην εκπαίδευση: «Μιλάμε για θρίαμβο των γυναικών! Έχουμε περισσότερες γυναίκες στα πανεπιστήμια, περισσότερες αποφοίτους πανεπιστημίων και περισσότερες γυναίκες, πλέον, σε μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές. Η μαζική είσοδος των γυναικών στην εκπαίδευση έγινε με τη δωρεάν παιδεία το 1964». Αυτό το γεγονός, επισημαίνει, έρχεται σε αντίθεση με τη χαμηλή εκπροσώπηση στα κέντρα εξουσίας και λήψης αποφάσεων. «Έχουμε μια Βουλή με 240 άντρες και 60 γυναίκες. Μια τοπική αυτοδιοίκηση με 332 δήμους και μόλις 19 γυναίκες δημάρχους – και τις περισσότερες από αυτές σε μικρούς και απομακρυσμένους δήμους, όπως στη Γαύδο, την Ελαφόνησο, την Κέα. Η τοπική αυτοδιοίκηση τι είναι; “Νοικοκύρεμα”, στο οποίο έχουμε παραδοσιακή εκπαίδευση αιώνων!
»Όμως ο πιο σκληρός και ανδροκρατούμενος χώρος είναι ο συνδικαλισμός. Όταν ήμουν γενική γραμματέας της ΟΜΕ-ΟΤΕ, τη δεκαετία του ‘80, ήμασταν τρεις γυναίκες, νομίζω, στα 35 μέλη της διοίκησης. Σήμερα είναι δύο. Δύο γυναίκες είναι και στη ΓΣΕΕ, στα 45 μέλη της. Γνωρίζω εκ των έσω την περιφρόνηση και την αδιαφορία που έχουν οι συνδικαλιστές προς τα γυναικεία δικαιώματα».
«Έχουμε μια Βουλή με 240 άντρες και 60 γυναίκες. Μια τοπική αυτοδιοίκηση με 332 δήμους και μόλις 19 γυναίκες δημάρχους – και τις περισσότερες από αυτές σε μικρούς και απομακρυσμένους δήμους, όπως στη Γαύδο, την Ελαφόνησο, την Κέα».
Μια ακόμα κατάκτηση, πέρα από την εκπαίδευση των γυναικών, θεωρεί το κίνημα #metoo. Την προβληματίζει, από την άλλη, το πλήθος των κακοποιήσεων και γυναικοκτονιών που κυριαρχούν στην ειδησεογραφία. Πιστεύει ότι σήμερα η έμφυλη βία όχι μόνο προβάλλεται περισσότερο, αλλά έχει ενταθεί κιόλας «διότι η διεκδίκηση της ισότητας και η συμμετοχή των γυναικών στα κέντρα λήψης αποφάσεων εκλαμβάνονται από τους άντρες σαν παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος όπου ό,τι κερδίζουν οι γυναίκες το χάνουν οι άντρες. Βλέπουν ότι χάνουν τα προνόμιά τους, την εξουσία τους, κι αυτό δημιουργεί βία. Όταν κάποιος δολοφονεί τη γυναίκα που τον άφησε, ποιο μήνυμα περνάει; “Δεν έχεις δικαίωμα να είσαι ελεύθερη. Πρέπει να είσαι υποτελής σε εμένα, αλλιώς θα σε εξαφανίσω”».
Για την ελληνική πατριαρχία όμως, από την οποία δεν έχουμε καταφέρει ακόμα να απαλλαγούμε, αποδίδει ευθύνες και στις γυναίκες: «Δεν υπάρχει αλληλεγγύη ανάμεσα στις γυναίκες, δεν λειτουργούμε σαν ομάδα. Όταν μια γυναίκα εξελίσσεται οι άλλες λένε, γιατί αυτή κι όχι εγώ; Αντί να σκεφτούν ότι όταν μια γυναίκα ανεβαίνει ανεβαίνουμε όλες. Αυτό εκφράζει έλλειψη αυτοπεποίθησης, όπως και το γεγονός ότι δεν διεκδικούμε τη θέση που μας ενδιαφέρει. Αν όμως δεν θέσεις το αίτημά σου, κανένας δεν θα σου χτυπήσει την πόρτα να το ικανοποιήσει. Αν εγώ δεν είχα πει “νομίζω ότι θα τα καταφέρω στο Ευρωκοινοβούλιο”, δεν θα είχα μπει ποτέ. Ακόμα και το #metoo ενέχει έναν κίνδυνο: να θεωρήσουμε όλες οι γυναίκες τον εαυτό μας θύμα. Όχι, δεν είμαστε θύματα! Βγείτε και καταγγείλτε. Οι δράστες συνεχίζουν απτόητοι γιατί έχουν διαπαιδαγωγηθεί έτσι ώστε να νομίζουν ότι αντριλίκι σημαίνει να είσαι επιθετικός, θρασύς.
«Οι άντρες βλέπουν ότι χάνουν τα προνόμιά τους, την εξουσία τους, κι αυτό δημιουργεί βία. Όταν κάποιος δολοφονεί τη γυναίκα που τον άφησε, ποιο μήνυμα περνάει; “Δεν έχεις δικαίωμα να είσαι ελεύθερη. Πρέπει να είσαι υποτελής σε εμένα, αλλιώς θα σε εξαφανίσω”»
»Παρακολουθώ στη Βουλή κάποιους θλιβερούς άντρες και αναρωτιέμαι, πώς βγαίνει αυτός βουλευτής; Αν ήταν γυναίκα και έλεγε τις ίδιες ανοησίες, θα την είχαν πετάξει έξω. Και διαπιστώνω πόση υποτίμηση υφιστάμεθα».
Μέρος της ευθύνης της ελληνικής πατριαρχίας αποδίδει επίσης στην Εκκλησία και στην αποτυχία διαχωρισμού της από το ελληνικό Κράτος. Την περίοδο που τελούσε ευρωβουλευτής αξιοποίησε το ρόλο της για να καταθέσει στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο – το οποίο χαρακτηρίζει «κορυφαίο δημοκρατικό θεσμό, που σε στηρίζει να πάρεις όποια πρωτοβουλία θέλεις» – ψήφισμα που θα επέτρεπε στις γυναίκες την είσοδο στο Άγιο Όρος. «Τότε δεν με είχε υποστηρίξει ούτε η ελληνική αντιπροσωπεία, που είχε 24 μέλη, ούτε καν το κόμμα μου: μόνο τρεις Έλληνες είχαν ψηφίσει υπέρ! Αλλά εγώ δεν έκανα πίσω. Θεωρώ απαράδεκτη την απαγόρευση της πρόσβασης των γυναικών στο Άγιο Όρος».
Η Άννα Καραμάνου το προσπάθησε, ως επικεφαλής του τομέα γυναικών στο ΠΑΣΟΚ, και με υπομνήματα προς ηγέτες της ορθόδοξης Εκκλησίας. «Πήγαμε, μια αντιπροσωπεία, στον αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο, ο οποίος ήταν ένας πολύ έξυπνος άνθρωπος αλλά με απόψεις κατά της Ευρώπης και του Διαφωτισμού. Μετά το Χριστόδουλο πήγαμε και στον πατριάρχη Βαρθολομαίο, ο οποίος έχει ευρύ μυαλό και μας είπε ότι, επί της ουσίας, έχουμε δίκιο. Έδειξε, όμως, το Άγιο Όρος και πρόσθεσε ότι “αυτοί δεν θα το επιτρέψουν”».
«Παρακολουθώ στη Βουλή κάποιους θλιβερούς άντρες και αναρωτιέμαι, πώς βγαίνει αυτός βουλευτής; Αν ήταν γυναίκα και έλεγε τις ίδιες ανοησίες, θα την είχαν πετάξει έξω. Και διαπιστώνω πόση υποτίμηση υφιστάμεθα».
Με ψηφίσματα στην Ευρωβουλή και υπομνήματα σε υψηλόβαθμους ιερείς διεκδίκησε, επιπλέον, την είσοδο των γυναικών σε εκκλησιαστικές σχολές και την ιεροσύνη τους. Για ακόμα μία φορά, οι προσπάθειες της έπεσαν στο κενό. «Το θέμα εξακολουθεί να είναι ταμπού και να μην υπάρχει διαχωρισμός Εκκλησίας-Κράτους. Οι παπάδες είναι δημόσιοι υπάλληλοι, πληρώνονται από το κράτος και είναι πανταχού παρόντες. Ό,τι θεσπίστηκε εκτός Εκκλησίας, πρώτα ο πολιτικός γάμος, μετά το σύμφωνο συμβίωσης κ.λπ., συνάντησε τις αντιδράσεις τους. Και κανένα γυναικείο αίτημα δεν έτυχε υποστήριξης από την Εκκλησία. Αυτό είναι πολύ παράξενο, διότι αν εντρυφήσουμε στη χριστιανική διδασκαλία δεν προκύπτουν αντιφεμινισμός και εχθρότητα κατά των γυναικών.
»Δυστυχώς δεν επικράτησαν τα όμορφα μηνύματα της χριστιανικής διδασκαλίας, όπως η αγάπη, η συμφιλίωση, η συγχώρεση, αλλά οι κατασκευές των ιερέων. Ακόμα και στους σημερινούς θρησκευτικούς γάμους ακούμε φρικτά πράγματα: “Ο άντρας, η κεφαλή της γυναικός, η δε γυνή να φοβήται τον άντρα”. Υπάρχουν και κάποιοι φωτισμένοι ιεράρχες, που πέραν των θεολογικών έχουν αποφοιτήσει και από άλλες σχολές – για παράδειγμα, ο δεσπότης της Σύρου έχει σπουδάσει και Πολιτικές Επιστήμες. Αλλά αυτοί είναι σταγόνες στον ωκεανό της συντήρησης.
«Δυστυχώς δεν επικράτησαν τα όμορφα μηνύματα της χριστιανικής διδασκαλίας, όπως η αγάπη, η συμφιλίωση, η συγχώρεση, αλλά οι κατασκευές των ιερέων. Ακόμα και στους σημερινούς θρησκευτικούς γάμους ακούμε φρικτά πράγματα: “Ο άντρας, η κεφαλή της γυναικός, η δε γυνή να φοβήται τον άντρα”»
»Εγώ θα πάω για καύση στη Ριτσώνα [αποτεφρωτήριο], το ξέρει και η κόρη μου. Έπρεπε να περάσουν τόσα χρόνια για να γίνει η Ριτσώνα; Όταν πέθανε η Καίτη Παπαρρήγα Κωσταβάρα, διακεκριμένη φεμινίστρια και αγωνίστρια κατά τη βίας, έγινε στην Ελλάδα η νεκρώσιμος ακολουθία και μετά πήγαμε στη Βουλγαρία για την καύση.
»Σέβομαι την επιθυμία άλλων ανθρώπων να πιστεύουν, αλλά εγώ δεν πιστεύω ούτε στη μεταθανάτια ζωή ούτε σε όλους αυτούς τους μύθους, προσκρούουν στη λογική μου. Πιστεύω σε αυτά που λέει ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι στο καταπληκτικό βιβλίο του “Homo Deus”, ότι είμαστε βιολογικοί αλγόριθμοι επεξεργασίας δεδομένων».
«Δεν πιστεύω ούτε στη μεταθανάτια ζωή ούτε σε όλους αυτούς τους μύθους, προσκρούουν στη λογική μου. Πιστεύω σε αυτά που λέει ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι στο καταπληκτικό βιβλίο του “Homo Deus”, ότι είμαστε βιολογικοί αλγόριθμοι επεξεργασίας δεδομένων».
Η συνέντευξη γίνεται στο σπίτι της. Στο βάθος παίζει μια τηλεόραση με τις ειδήσεις του πολέμου στην Ουκρανία. Αναρωτιέμαι αν με περισσότερες γυναίκες ηγέτιδες ο κόσμος θα ήταν διαφορετικός. Εν προκειμένω, πιο ειρηνικός. «Η θεωρία μου, για την οποία έχω συγκρουστεί στο παρελθόν, είναι ότι αν είχαμε σε όλα τα κέντρα λήψης αποφάσεων μια ισορροπία των φύλων, τότε θα είχαμε οπωσδήποτε έναν καλύτερο κόσμο. Θα μου πεις, πού το τεκμηριώνεις; Υπήρξαν η Θάτσερ, η Μέιρ… Αυτές όμως ήταν μεμονωμένες περιπτώσεις, που λειτούργησαν σε ένα σύστημα φτιαγμένο αποκλειστικά από άντρες. Ένα σύστημα που δεν είχαμε ποτέ τη δυνατότητα να αναδιαμορφώσουμε.
»Από την άλλη, έχουμε το παράδειγμα των σκανδιναβικών χωρών, κορυφαίες στη γυναικεία εκπροσώπηση στην πολιτική και σε θέματα ισότητας φύλων και δικαιωμάτων, οι οποίες αναλαμβάνουν διεθνείς ειρηνευτικές πρωτοβουλίες. Επιβεβαιώνουν ότι όπου υπάρχει ισότητα φύλων, δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στην κοινωνική πολιτική, στα ανθρώπινα δικαιώματα, σε όλα αυτά που αποτελούν το σύστημα αξιών των γυναικών.
»Οι γυναίκες έχουμε ζήσει σε διαφορετικά περιβάλλοντα από τους άντρες. Στο παρελθόν οι άντρες ήταν στη δημόσια σφαίρα και οι γυναίκες στην ιδιωτική, στο σπίτι. Επομένως τα δύο φύλα έχουν διαφορετικές προσλαμβάνουσες, που είχαν ως αποτέλεσμα να αναπτυχθούν δύο διαφορετικά συστήματα αξιών.
»Να φέρω ένα ακόμα παράδειγμα. Όταν είχα επισκεφτεί, ως ευρωβουλευτής, τις φυλακές Κορυδαλλού, διαπίστωσα ότι από τους 300-350 βαρυποινίτες, όπως τους λέγαμε, οι γυναίκες δεν ήταν ούτε δεκαπέντε – κι εκείνες, πανελληνίως γνωστές περιπτώσεις. Σε οποιαδήποτε φυλακή του κόσμου, οι γυναίκες δεν ξεπερνούν το 5%, εκτός από ό,τι αφορά εγκλήματα όπως μικροκλοπές, απάτες κ.λπ., όπου και πάλι δεν ξεπερνούν το 25%. Οι γυναίκες είναι λιγότερο βίαιες από τους άντρες και έχουν ένα σύστημα αξιών που υποστηρίζει τη συναίνεση, τη συμπόνοια, τη διευθέτηση των διαφορών με ειρηνικά μέσα.
»Μια μεγάλη επιτυχία για μένα είναι η επιλογή της Κατερίνας Σακελλαροπούλου ως προέδρου της Δημοκρατίας. Τη στηρίζω για όλα αυτά που εκφράζει. Η γυναίκα είναι φεμινίστρια, φιλόζωη, έχει προοδευτικές ιδέες. Αυτά πρέπει να είναι τα χαρακτηριστικά των αρχηγών. Πριν από χρόνια ο φιλελεύθερος στοχαστής και φιλόσοφος Φράνσις Φουκουγιάμα εξηγούσε σε άρθρο του γιατί θα ήταν καλύτερο να κυβερνούσαν οι γυναίκες. Αλλά είναι μεμονωμένες αυτές οι φωνές.
«Μια μεγάλη επιτυχία για μένα είναι η επιλογή της Κατερίνας Σακελλαροπούλου ως προέδρου της Δημοκρατίας. Τη στηρίζω για όλα αυτά που εκφράζει. Η γυναίκα είναι φεμινίστρια, φιλόζωη, έχει προοδευτικές ιδέες. Αυτά πρέπει να είναι τα χαρακτηριστικά των αρχηγών».
»Στην Ουκρανία, τώρα, βλέπουμε από τη μία έναν φρικτό, απροσδόκητο πόλεμο, χωρίς αιτία – βλέπουμε και την κληρονομιά που άφησαν ο σταλινισμός και η Σοβιετία. Από την άλλη, με εντυπωσιάζουν όλο αυτό το κύμα συμπαράστασης και συμπόνοιας, αλλά και η γενναιότητα των γυναικών. Όσες δεν εγκατέλειψαν τη χώρα – κυρίως για να γλιτώσουν τα παιδιά τους – έμειναν με τη θέλησή τους πίσω και φτιάχνουν καμουφλάζ για τις πολεμικές επιχειρήσεις. Κάποιες πήραν και τα όπλα: εκπαιδεύονται μαζί με τους άντρες στο χειρισμό τους και συμμετέχουν στον πόλεμο. Θαυμάζω επίσης τις γυναίκες δημοσιογράφους. Αν παρατηρήσετε τα δελτία ειδήσεων, θα δείτε περισσότερες γυναίκες ανταποκρίτριες παρά άντρες».
–Οι γυναίκες ανταποκρίτριες, πέρα από τον κίνδυνο για τη ζωή τους, έχουν να αντιμετωπίσουν και τα στερεότυπα του φύλου τους, του τύπου «δεν επιτρέπεται μια μητέρα να αφήνει την οικογένειά της και να πηγαίνει στον πόλεμο».
«Οι γυναίκες δημοσιογράφοι έχετε ευθύνη να προβάλετε τις φεμινιστικές και ανθρωπιστικές ιδέες, όπως είχε κάνει η Καλιρρόη Παρρέν, η οποία ξεκίνησε το φεμινιστικό κίνημα στην Ελλάδα. Άλλωστε ο φεμινισμός είναι ανθρωπισμός. Είναι ισότητα, δικαιοσύνη. Η φιλοδοξία μου, πλέον, είναι να διαδώσω τις ιδέες μου, να διαβαστούν τα βιβλία μου. Να δω, όσο ζω, ισορροπία των φύλων στη Βουλή και γυναίκα πρωθυπουργό».
