Ένα ουσιαστικό θεατρικό κείμενο έχει ιδανικό σύμμαχο τη σκηνοθετική και ερμηνευτική οικονομία και, ευτυχώς, ο «Επισκέπτης» του Ερίκ Eμμανουέλ Σμιτ βρέθηκε σε καλά χέρια: Τόσο ο Σωτήρης Τσαφούλιας, που το σκηνοθετεί, όσο και η υπόλοιπη θεατρική ομάδα, στην οποία συναντάμε και τη Μαρία Παπαλάμπρου σε έναν από τους τέσσερις ρόλους, καταφέρνουν να ισορροπήσουν στο λεπτό σχοινί του μέτρου, όπως έχουν αποδείξει μέσα από προηγούμενες δουλειές τους. Η παράσταση επιστρέφει για δεύτερη χρονιά, από τις 11 Οκτωβρίου, στο Θέατρο του Ιδρύματος Μιχάλης Κακογιάννης.
Για τον σκηνοθέτη, μάλιστα, δεν είναι η πρώτη επαφή με το έργο του Σμιτ – είχαν προηγηθεί πέρυσι, στο ίδιο θέατρο, οι «Αινιγματικές παραλλαγές» του. «Μου αρέσει πάρα πολύ το ότι ενώ καταπιάνεται με διαχρονικά ζητήματα, που απασχολούν την ανθρωπότητα ανεξαρτήτως πολιτικών ή κοινωνικών εξελίξεων, η γραφή του είναι ταυτόχρονα ποιητική και απλή, δηλαδή ο προβληματισμός του μπορεί να καθρεφτιστεί εύκολα στον προβληματισμό κάθε ανθρώπου» εξηγεί ο Σωτήρης Τσαφούλιας, σε μια κοινή συνέντευξη με τη Μαρία Παπαλάμπρου στο Marie Claire.
Ο «Επισκέπτης» συνδυάζει αληθινά γεγονότα και πρόσωπα με μυθοπλασία. Εκτυλίσσεται στη Βιέννη, το 1938, όταν οι Ναζί έχουν εισβάλει στην Αυστρία και καταδιώκουν τους Εβραίους. Κεντρικός ήρωάς του, ο Σίγκμουντ Φρόιντ, ο οποίος εξακολουθεί να πιστεύει στο μέλλον και αρνείται να φύγει. Αλλά αυτό το απόγευμα του Απριλίου, η Γκεστάπο συλλαμβάνει την κόρη του Άννα και την παίρνει για ανάκριση. Ο Φρόιντ παραμένει μόνος και απελπισμένος όταν, ξαφνικά, ένας άγνωστος μπαίνει από το παράθυρο. Ποιος είναι ο Επισκέπτης; Ένας τρελός; Ένας μάγος; Είναι όλο αυτό απλώς ένα όνειρο; Είναι μια ενσάρκωση της αντίληψής μας για το υποσυνείδητο του Φρόιντ; Ή είναι πράγματι, όπως ισχυρίζεται ο ίδιος, ο Θεός αυτοπροσώπως;
«Η γραφή του Σμιτ είναι ταυτόχρονα ποιητική και απλή, δηλαδή ο προβληματισμός του μπορεί να καθρεφτιστεί εύκολα στον προβληματισμό κάθε ανθρώπου»
«Το ιδιαίτερα γοητευτικό στον “Επισκέπτη” είναι ότι ενώ τοποθετείται χρονολογικά σε μια συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία, είναι βαθιά αλληγορικό έργο, διότι ουσιαστικά στο πρόσωπο των Ναζί καθρεφτίζει κάθε είδους απολυταρχισμό ή ρατσισμό και στο πρόσωπο των Εβραίων, όλες τις ομάδες που βάλλονται: τους ομοφυλόφιλους, τις γυναίκες, τους μαύρους, τους Ρομά…» εξηγεί ο σκηνοθέτης και προσθέτει: «Αλλά στον πυρήνα του είναι η ανάγκη του ανθρώπου να πιστέψει σε κάτι που βρίσκεται πάνω απ’ αυτόν. [Στη συνθήκη του Σμιτ] ο Φρόιντ σε μια πολύ κομβική στιγμή του, λίγο πριν πεθάνει, νιώθει πραγματικά την ανάγκη να πιστέψει και δίνει μια μάχη με τον εαυτό του ως προς την απόδειξη ή τη μη απόδειξη του Θεού. Ενώ λοιπόν η Γκεστάπο έχει πάρει την κόρη του για ανάκριση, μπαίνει στο σπίτι του ένας επισκέπτης και στα πρώτα λεπτά της συζήτησής τους ο Φρόιντ αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι μάλλον έχει απέναντί του τον Θεό. Και έχουμε μια στιχομυθία μεταξύ Θεού και ανθρώπου από τις καλύτερες που, τουλάχιστον εγώ, έχω διαβάσει σε λογοτεχνικό επίπεδο.
»Το έργο δεν αφορά τους Ναζί και τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο» όπως διευκρινίζει ο σκηνοθέτης. «Αυτό που περνούν οι ήρωές του θα μπορούσαν να το περάσουν σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή, με μια άλλη πρόφαση ή επίφαση: μια γυναικοκτονία, έναν θάνατο…. Ο Σμιτ το συνέδεσε με τον πατέρα της ψυχανάλυσης και, εντός εισαγωγικών, του αθεϊσμού σαν ένα ωραίο παιχνίδι. Από τη στιγμή που θέλεις να ανοίξεις έναν διάλογο με τον Θεό ως δημιουργός μυθοπλασίας, ποιος θα μπορούσε να είναι καλύτερος συνομιλητής του από έναν άθεο;».
«Και μάλιστα από έναν άθεο με επιχειρήματα τρανταχτά, που αφιέρωσε τη ζωή του στο να “προσηλυτίσει” τους ανθρώπους στον αθεϊσμό», προσθέτει η Μαρία Παπαλάμπρου, η οποία ερμηνεύει την Άννα Φρόιντ.
«Το έργο αυτό διαθέτει πάθος και σεβασμό και δεν προσφέρει απαντήσεις» όπως συνοψίζει ο Σωτήρης Τσαφούλιας. «Και είναι αυτό ακριβώς που το κάνει εκτός από φιλοσοφικό και βαθιά ερωτικό. Γιατί ο Έρωτας κρύβεται στις Ερωτήσεις».
Γιατί ο Έρωτας κρύβεται στις Ερωτήσεις;
Σωτήρης Τσαφούλιας: «Καταρχήν έχουν τα ίδια γράμματα γραφής: έρωτας, ερώτηση. Στον έρωτα είσαι αυτό που δεν δίνεις, την έλλειψή σου ακουμπάς στον άλλον, γι’ αυτό ο έρωτας είναι ερώτηση, γιατί σε βάζει σε μια εσωτερική διαδικασία κίνησης και συν-κίνησης».
«Στον έρωτα είσαι αυτό που δεν δίνεις, την έλλειψή σου ακουμπάς στον άλλον, γι’ αυτό ο έρωτας είναι ερώτηση, γιατί σε βάζει σε μια εσωτερική διαδικασία κίνησης και συν-κίνησης».
Μαρία, πώς προσέγγισες την ηρωίδα σου: Επιδίωξες να είσαι όσο το δυνατόν πιο κοντά στο αληθινό πρόσωπο της Άννας Φρόιντ ή πήρες ελευθερίες που εξυπηρετούν την αφήγηση;
«Στάθηκα στη ρεαλιστική σχέση που είχε με τον πατέρα της, την οποία απεικονίζει και ο Σμιτ, ακολουθώντας τα ιστορικά στοιχεία. Από εκεί και πέρα όμως δεν με ενδιέφερε να προσπαθήσω να παίξω την αληθινή Άννα Φρόιντ, ούτε εξωτερικά ούτε σε επίπεδο χαρακτήρα, αλλά να βγάλω το χαρακτήρα που εμένα μού έδινε το έργο. Με ενδιέφερε η συνθήκη του έργου και το τι πρεσβεύουν τα λόγια της σύμφωνα με το συγγραφέα. Έτσι ξέφυγα πολύ από την πραγματική εικόνα της Άννας Φρόιντ».
Ποιες είναι οι διαφορές στη σκηνοθεσία μιας θεατρικής και μιας τηλεοπτικής ή κινηματογραφικής παραγωγής;
Σ.Τ.: «Είναι δύο τελείως διαφορετικές προσεγγίσεις. Στο θέατρο, ας πούμε, οι κάμερες είναι τα κεφάλια των θεατών, οπότε έχεις άλλο εύρος να καλύψεις και, ουσιαστικά, μόνο τα φώτα για να καθοδηγήσεις κάποια πράγματα. Για μένα όμως η σημαντική διαφορά είναι ότι η σκηνοθεσία στον κινηματογράφο είναι σαν να κάνεις ένα γλυπτό στο μάρμαρο, ενώ στο θέατρο σαν να κάνεις ένα γλυπτό στον πάγο. Προσωπικά, το θέατρο με μαγεύει γιατί είναι ζωντανό και γιατί χτυπάει τη ματαιοδοξία σου. Απαιτεί να βρίσκεσαι στο παρόν, που είναι ο πιο μακρύς χρόνος, αδιαφορώντας για το μέλλον, το οποίο ουσιαστικά δεν έρχεται ποτέ».
Μαρία, σε μια συζήτηση για την τρίτη σεζόν του «Έτερος Εγώ» οι ηθοποιοί είχαν μιλήσει για την εξαιρετική συνεργασία τους με τον Σωτήρη Τσαφούλια. Τι την κάνει τόσο ξεχωριστή, από τη δική σου εμπειρία;
«Το ίδιο κλίμα υπάρχει και στο θέατρο. Ο Σωτήρης είναι ένας σκηνοθέτης εντελώς διαφορετικός από τους άλλους. Δεν έχει καμία σχέση με “σχολές”, τις οποίες έχω ζήσει κι εγώ, σκηνοθετών με ένα όραμα που θέλουν να βγάλουν οπωσδήποτε όπως το έχουν σκεφτεί από την αρχή. Αυτό δείχνει, τελικά, ότι αγνοούν τον ηθοποιό, ο οποίος πρέπει να είναι μέρος της διαδικασίας. Όχι να έρχεται ο σκηνοθέτης με την παρτιτούρα και να του λέει, “θα το παίξεις έτσι”.
»Ο Σωτήρης είναι πολύ ελεύθερος ως άνθρωπος κι αυτό το μεταφέρει στην ομάδα με την οποία δουλεύει. Ως ηθοποιό με ικανοποιεί απεριόριστα αυτή η ελευθερία και, από την άλλη, το φοβερό μυαλό του και ο τρόπος με τον οποίο αναλύει τα πράγματα».
«Ο Σωτήρης δεν έχει καμία σχέση με “σχολές”, τις οποίες έχω ζήσει κι εγώ, σκηνοθετών με ένα όραμα που θέλουν να βγάλουν οπωσδήποτε όπως το έχουν σκεφτεί από την αρχή. Αυτό δείχνει, τελικά, ότι αγνοούν τον ηθοποιό, ο οποίος πρέπει να είναι μέρος της διαδικασίας. Όχι να έρχεται ο σκηνοθέτης με την παρτιτούρα και να του λέει, “θα το παίξεις έτσι”».
Σωτήρη, αναρωτιέμαι αν η ευρεία αναγνώρισή σου μετά την επιτυχία του «Έτερος Εγώ» σε έχει φέρει αντιμέτωπο με την προσδοκία κάποιων θεατών να παρακολουθήσουν μια θεατρική εκδοχή του.
«Μου το έχουν ζητήσει πάρα πολλοί. Από τη μία είναι κολακευτικό και έχει τροφοδοτήσει περισσότερο τη δεξαμενή των έργων μου και τη δυνατότητα του να κάνουμε πράγματα. Από την άλλη, μου αρέσει η επαφή με τον κόσμο και η επικοινωνία μαζί του αλλά δεν με καθοδηγεί η ανάγκη του. Με καθοδηγεί η δική μου ανάγκη, και σε αυτήν, και στην προσπάθεια να τη μοιραστώ μέσα από ταλαντούχους ηθοποιούς που με εμπιστεύονται, βρίσκεται το σημείο της επαφής με τον κόσμο. Αν άκουγα τον κόσμο δεν θα έπρεπε να κάνω τίποτα άλλο, από εδώ και πέρα, μόνο “Έτερος Εγώ” μέχρι να πεθάνω. Μπορώ να δώσω κι άλλα πράγματα που ο κόσμος θα αγαπήσει, και δεν το ξέρει ακόμα, οπότε εδώ είμαστε, να μου δώσουν την ευκαιρία να συστηθούμε ξανά σε άλλα πεδία. Στην ντουλάπα μας δεν έχουμε ένα ρούχο, έχουμε πολλά».
«Μου αρέσει η επαφή με τον κόσμο και η επικοινωνία μαζί του αλλά δεν με καθοδηγεί η ανάγκη του. Αν άκουγα τον κόσμο δεν θα έπρεπε να κάνω τίποτα άλλο, από εδώ και πέρα, μόνο “Έτερος Εγώ” μέχρι να πεθάνω».
Ο Σωτήρης Τσαφούλιας επισημαίνει, πάντως, ότι δεν έγινε γνωστός από το «Έτερος Εγώ», αλλά από τις δηλώσεις που έκανε για το #metoo, που ώθησε κάποιους να ανατρέξουν, κατόπιν, και στο έργο του.
Αυτό το κύμα καταγγελιών έφερε ουσιαστικές αλλαγές στο θέατρο, παρά κάποιες δικαστικές αποφάσεις, που υπήρξαν απογοητευτικές για τους καταγγέλλοντες/τις καταγγέλλουσες και τους υποστηρικτές τους;
Σ.Τ.: «Εγώ μόνο θετικά μπορώ να δω το #metoo. Αυτό που μπορώ να δω αρνητικά είναι τον τρόπο με τον οποίο το διαχειρίζονται οι δημοσιογράφοι και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, όπου υπάρχει η περιρέουσα ατμόσφαιρα “πωπω, τι γίνεται στο θέατρο”. Η πραγματικότητα δεν είναι αυτή. Το θέατρο απέδειξε πόσο καθαρός χώρος είναι. Και ο λόγος που βάλλεται από παντού, και από την πολιτική και από τη δημοσιογραφία, είναι γιατί, απλά, ανέδειξε την ατολμία των άλλων χώρων να καθαρίσουν τα του οίκου τους. Όταν λοιπόν κανείς από αυτούς δεν είχε τα κότσια να το κάνει, τι πιο εύκολο από αυτό που λέει ο Αλ Πατσίνο στο μονόλογό του, σε σκηνοθεσία Μπράιαν ντε Πάλμα: “Χρειάζεσαι ανθρώπους σαν κι εμένα, για να σηκώνετε το δάχτυλό σας και να λέτε, αυτός είναι ο κακός”.
«Ο λόγος που το θέατρο βάλλεται από παντού, και από την πολιτική και από τη δημοσιογραφία, είναι γιατί, απλά, ανέδειξε την ατολμία των άλλων χώρων να καθαρίσουν τα του οίκου τους».
»Πολλά πρόσωπα μπήκαν και πήραν τα ηνία του #metoo, αυτής της στάσης πολιτισμού – δεν θα το πω κίνημα, γιατί δεν είναι κίνημα, κίνημα το κάνουν αυτοί που θέλουν να βγάλουν λεφτά, likes, να το καταστρέψουν και να μην αλλάξει τίποτα. Γιατί αυτός είναι ο σκοπός. Βλέπουμε και με το νέο Προεδρικό Διάταγμα το πώς ένα ολόκληρο σύστημα αντιμετωπίζει όσους θέλουν έναν καθαρότερο κόσμο: θα κάνει ό,τι μπορεί για να τους εξαφανίσει. Γιατί η τέχνη αφυπνίζει μυαλά σε μια συγκυριακή, αν θέλετε, χρονική περίοδο όπου το μόνο που θέλουν οι άνθρωποι που κυβερνούν τον κόσμο, χωρίς να συνωμοσιολογώ, είναι το ακριβώς αντίθετο. Δεν θέλουν σκεπτόμενους ανθρώπους, θέλουν ανθρώπους φοβισμένους σε όλα τα επίπεδα, δημιουργώντας χάος. Γιατί ο κόσμος κυβερνάται με το χάος, όχι με την τάξη.
»Οπότε το θέατρο είναι ένας χώρος ο οποίος, χωρίς να στερήσει τη δουλειά κανενός, εκμεταλλεύτηκε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την πανδημία και αυτοκαθάρθηκε. Όσοι μπορέσαμε να στηρίξουμε τη φωνή των ηθοποιών και των καλλιτεχνών που βγήκαν και μίλησαν πρώτοι, το κάναμε. Από εκεί και πέρα, ό,τι κι αν λέει η δικαιοσύνη και ό,τι κι αν λέει η πολιτική, την τύχη των ανθρώπων την έχει ο κόσμος, αυτός που κρατάει το εισιτήριο και το τηλεκοντρόλ».
Info
«Ο Επισκέπτης», για δεύτερη χρονιά από 11 Οκτωβρίου, Τετάρτη: 18:30, Πέμπτη & Παρασκευή: 21:00, Σάββατο: 18:30 & 21:00, Κυριακή: 19:00, στο Θέατρο του Ιδρύματος Μιχάλης Κακογιάννης, Πειραιώς 206, Ταύρος, Αθήνα, τηλ. 2103418550, mcf.gr, info@mcf.gr. Προπώληση εισιτηρίων: www.ticketservices.gr.
Ταυτότητα παράστασης
Μετάφραση: Σωτήρης Τσαφούλιας – Αντώνης Γαλέος. Σκηνοθεσία: Σωτήρης Τσαφούλιας. Σκηνογράφος-Ενδυματολόγος: Πολυτίμη Μαχαίρα. Μουσική σύνθεση: Θοδωρής Οικονόμου. Σχεδιασμός φωτισμών: Σωτήρης Τσαφούλιας – Έλενα Πετροπούλου. Φωτογράφιση: Θωμάς Δασκαλάκης. Παίζουν: Μάνος Βακούσης, Μαρία Παπαλάμπρου, Φώτης Θωμαΐδης, Δημήτρης Παπαδάτος. Παραγωγή: Robin 4 Arts
