Πριν από σχεδόν πεντακόσια χρόνια στην Αγγλία, ο William Shakespeare χρησιμοποίησε την ιστορία του βασιλιά Ριχάρδου ως μια αλληγορία για την κατάχρηση εξουσίας και τις τραγικές επιπτώσεις που μπορεί να έχει στους ανθρώπους γύρω από τον καταχραστή αλλά και στον ίδιο. Το 2023 στην Ελλάδα, μια ομάδα καλλιτεχνών συγκεντρώθηκε σε ένα δωμάτιο και, πατώντας σε ένα νέο θεατρικό κείμενο του Ανδρέα Φλουράκη, ελεύθερη διασκευή του σαιξπηρικού έργου, μοιράστηκε προσωπικές εμπειρίες από κατάχρηση εξουσίας, από παρενόχληση ή ακόμα και κακοποίηση. Όλοι είχαν κάτι να αφηγηθούν.
Λίγο πριν από το τέλος της περσινής θεατρικής σεζόν, όταν ο «Ριχάρδος ΙΙΙ*» ανέβηκε για πρώτη φορά στο Σύγχρονο Θέατρο από την ομάδα Anima, οι θεατές θυμήθηκαν την πρόσφατη ειδησεογραφία του #metoo και τους «γνωστούς σκηνοθέτες» στο επίκεντρό της -παρόλο που το έργο είναι προϊόν μυθοπλασίας και δεν αναφέρεται σε αληθινά πρόσωπα και καταστάσεις- και, ενδεχομένως, επεξεργάστηκαν προσωπικά τραύματα. Η τέχνη έγινε για ακόμα μία φορά γέφυρα ανάμεσα σε ανθρώπους από διαφορετικές εποχές και περιβάλλοντα, προσφέροντας παρηγοριά, ανακούφιση, κατανόηση, ίσως ακόμα και λύτρωση. Στα 10α Θεατρικά Βραβεία Κοινού All4Fun η παράσταση τιμήθηκε με το βραβείο καλύτερης ανδρικής ερμηνείας για τον Ορέστη Τζιόβα, τον οποίο παρακολουθούμε σε διπλό ρόλο, και ήταν υποψήφια στις κατηγορίες καλύτερης παράστασης και μουσικής. Από τις αρχές Νοεμβρίου 2024, επέστρεψε για δεύτερη σεζόν.
Ο «Ριχάρδος ΙΙΙ*» χρησιμοποιεί τη συνθήκη του θεάτρου μέσα στο θέατρο – εξ ου και ο αστερίσκος στον τίτλο. Μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο των Ρόδων μεταξύ των οίκων Γιορκ και Λάνκαστερ, η Αγγλία απολαμβάνει μια περίοδο ειρήνης. Όμως ο μικρότερος αδελφός του βασιλιά, ο Ριχάρδος, καταστρώνει και υλοποιεί σχέδια εξόντωσης των φυσικών διαδόχων και των αντιπάλων του για να κατακτήσει τον θρόνο της Αγγλίας. Έτσι, παρακολουθούμε τη μακιαβελική άνοδο στην εξουσία ενός διεφθαρμένου ανθρώπου και τη σύντομη βασιλεία, που διακόπτεται από τον βίαιο θάνατό του.
Κατά τη διάρκεια των προβών για το ανέβασμα του σαιξπηρικού «Ριχάρδου ΙΙΙ», ένας σκηνοθέτης φέρεται αυταρχικά και παρενοχλεί τους ηθοποιούς του. Όσο οι πρόβες προχωρούν ο σκηνοθέτης, που έχει κρατήσει για τον εαυτό του και τον πρωταγωνιστικό ρόλο, γίνεται όλο και πιο πιεστικός, ειδικά απέναντι σε έναν νεαρό ηθοποιό, οδηγώντας τις πρόβες στα άκρα. Πολλά χρόνια μετά το ανέβασμα της παράστασης, ο ηθοποιός αποφασίζει να μοιραστεί την ιστορία του με μια δημοσιογράφο.
«Όσο δουλεύαμε την παράσταση βρίσκαμε ότι πάρα πολλοί υπόγειοι δρόμοι οδηγούν από το έργο του Σαίξπηρ στη σύγχρονη ιστορία και το αντίστροφο, δηλαδή υπήρξε μια εσωτερική δραματουργία που εντυπωσίασε ακόμα και εμάς τους ίδιους από το πώς έδεσε».
«Αγαπώ πολύ τον “Ριχάρδο ΙΙΙ”, τον είχα δουλέψει στο μεταπτυχιακό μου στο Λονδίνο και ήταν ένα έργο που πάντα σκεφτόμουν και στο οποίο επέστρεφα συχνά. Ταυτόχρονα, με απασχολούσαν πάρα πολύ οι αναγωγές του στο σήμερα» λέει η σκηνοθέτις, Ρουμπίνη Μοσχοχωρίτη, στο Marie Claire. Οι ανησυχίες της βρήκαν κοινούς τόπους με εκείνες του Ανδρέα Φλουράκη, επί μακρόν συνεργάτη της, με τον οποίο άρχισαν να αναζητούν τρόπο να μεταφέρουν τον σαιξπηρικό βασιλιά στις μέρες μας. Στο τελικό αποτέλεσμα, «παρακολουθούμε ατόφια την ιστορία του Ριχάρδου, έχουν αφαιρεθεί μόνο κάποια δευτερεύοντα πρόσωπα και δευτερεύουσες σκηνές. Όσο δουλεύαμε την παράσταση βρίσκαμε ότι πάρα πολλοί υπόγειοι δρόμοι οδηγούν από το έργο του Σαίξπηρ στη σύγχρονη ιστορία και το αντίστροφο, δηλαδή υπήρξε μια εσωτερική δραματουργία που εντυπωσίασε ακόμα και εμάς τους ίδιους από το πώς έδεσε».
Ανάμεσα στις πιο δυνατές στιγμές της παράστασης είναι μια σκηνή βιασμού, για την οποία «πειραματιστήκαμε με πολλές φόρμες αλλά επειδή ολόκληρη η παράσταση διακατέχεται από έναν ποιητικό ρεαλισμό με αρκετά συμβολικά στοιχεία, χτίσαμε τελικά και αυτή τη σκηνή με έναν μη ρεαλιστικό τρόπο. Ωστόσο ακόμα κι εγώ, που την έχω παρακολουθήσει πολλές φορές, κάθε φορά που τη βλέπω με πιάνει το στομάχι μου».
Στις πρόβες, ενώ όλοι οι ηθοποιοί κατέθεταν προσωπικές μαρτυρίες, «άρχισαν να διαφαίνονται οι υπόγειοι τρόποι με τους οποίους κάποιος ασκεί βία και κακοποιεί, χωρίς απαραίτητα να φτάνει στο στάδιο που βλέπουμε στην παράσταση. Είναι τόσο πολλοί και διαφορετικοί οι τρόποι, ώστε πραγματικά δεν είσαι προετοιμασμένος να τους αντιμετωπίσεις. Στη στιγμή που βρίσκεσαι έκπληκτος με αυτό που συμβαίνει, δεν ξέρω πόσο γρήγορα μπορείς να αντιδράσεις». Εκείνη τη στιγμή, μπορεί να μην αντιληφθείς καν τι συμβαίνει.
Μια δική της εμπειρία της ήταν όταν, στην αφετηρία της καλλιτεχνικής διαδρομής της, ένας γνωστός σκηνοθέτης είχε προχωρήσει, υπαινικτικά, σε μια πρόταση. «Το κλίμα που δημιουργήθηκε ήταν ιδιαίτερα απωθητικό και αποφάσισα να φύγω στο εξωτερικό, εφόσον είχα πάρει μια υποτροφία και είχα τη δυνατότητα» θυμάται σήμερα. «Δεν τον ξαναείδα ποτέ. Το γεγονός έχει γίνει γνωστό στους ανθρώπους που πρέπει να το ξέρουν και το έχω αφήσει πίσω μου. Εκείνος ο άνθρωπος έχει κατηγορηθεί, για παράδειγμα, ότι έχει βάλει τις φωνές σε συνεργάτες του, αλλά από όσο γνωρίζω δεν έχει φτάσει σε συμπεριφορές με νομικό έρεισμα για καταγγελίες. Γενικά ο χώρος μας έχει κινητοποιηθεί πλέον, είναι ιδιαίτερα alert, ο ένας ενημερώνει τον άλλον για τέτοιες συμπεριφορές και συζητάμε τι μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτές».
«Είναι τόσο πολλοί και διαφορετικοί οι τρόποι με τους οποίους κάποιος ασκεί βία και κακοποιεί, ώστε πραγματικά δεν είσαι προετοιμασμένος να τους αντιμετωπίσεις. Στη στιγμή που βρίσκεσαι έκπληκτος με αυτό που συμβαίνει, δεν ξέρω πόσο γρήγορα μπορείς να αντιδράσεις».
Η Ρουμπίνη πιστεύει ότι το #metoo έχει φέρει ουσιαστικά αποτελέσματα. Τουλάχιστον στο θέατρο. «Ακούω από πολλούς ηθοποιούς ότι είναι πολύ πιο ελεγχόμενα τα πράγματα, ότι ακόμα και αν κάποιος πάει να ξεφύγει, το έχει στο μυαλό του και μαζεύεται, ελπίζω αυτό να κρατήσει και να μεταγγιστεί σε όλους τους εργασιακούς χώρους».
Στην παράσταση, ο επιζήσας επιλέγει να μοιραστεί την ιστορία του όχι, για παράδειγμα, με έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας ή έναν δικηγόρο, αλλά με μια δημοσιογράφο. «Νομίζω ότι, αν ανατρέξουμε στο #metoo, στην Ελλάδα οι δημοσιογράφοι έκαναν εξαιρετικά καλά τη δουλειά τους σε αυτή την περίπτωση. Αρκετοί είχαν την τόλμη να φέρουν αυτά τα ζητήματα στην επικαιρότητα. Η δημοσιογράφος της παράστασής μας είναι νομίζω στη θετική κατεύθυνση, αν και, σωστά, φαίνονται και οι δικές της αγωνίες και ανησυχίες, αν θα βγει το ρεπορτάζ στον αέρα, τι θα κάνει αν ο αρχισυντάκτης της πει “όχι”. Τίθενται και τα διλήμματα που έχουν οι δημοσιογράφοι, θεωρώ ότι δεν είναι εύκολη η δουλειά τους» σχολιάζει η Ρουμπίνη.
Κάθε άνθρωπος που βρίσκεται με εξουσία στα χέρια του μπορεί να προχωρήσει στην κατάχρησή της και να εξελιχθεί σε κακοποιητή; Υπάρχουν δικλείδες ασφαλείας;
«Σίγουρα το τέρας της εξουσίας είναι αδηφάγο, το έχει πει και ο Μακιαβέλι και έχουν γραφτεί άπειρα θεατρικά έργα με αυτό το θέμα. Δεν είναι εύκολο να διαχειριστεί κάποιος την εξουσία, μπορεί να τον συνεπάρει με την αρνητική έννοια. Αλλά νομίζω ότι αυτούς τους ανθρώπους τούς γεννά το περιβάλλον τους. Όπως στην παράσταση ο σκηνοθέτης γίνεται κακοποιητικός απέναντι στον θίασο και δεν αντιδράει κανένας, το ίδιο συμβαίνει και όταν ο Ριχάρδος κάνει όλες αυτές τις δολοφονίες για να πάρει την εξουσία: υπάρχει μία μόνο σκηνή πολιτών σε όλο το έργο, όπου λένε “yes, sir”, δεν κάνουν τίποτα άλλο. Οπότε πιστεύω ότι παίζει πάρα πολύ σημαντικό ρόλο η παιδεία και ο τρόπος με τον οποίο έχει γαλουχηθεί το περιβάλλον γύρω του. Σε ακραίες περιπτώσεις, έχουμε δικτατορίες, όπου ο λαός αισθάνεται ότι δεν μπορεί να αντιδράσει».
Υπάρχει φυσικά και ο φόβος.
«Και η οικονομική κατάσταση μιας κοινωνίας, γιατί αν δεν έχεις να φας και δεν μπορείς να επιβιώσεις, προφανώς οι αντιστάσεις σου είναι εντελώς διαφορετικές».
Βλέπουμε το θεατρικό κοινό να ανταποκρίνεται σε πάρα πολλές παραστάσεις με πολιτικό περιεχόμενο. Πιστεύεις ότι αυτό αντανακλά μια βαθύτερη ανάγκη της κοινωνίας;
«Ως καλλιτέχνης είσαι μέσα στην κοινωνία και ακούς τους προβληματισμούς της, οπότε οι ζυμώσεις μέσα σου πηγάζουν από ό,τι γίνεται έξω. Για παράδειγμα σε μια πρόβα μας για μια παιδική παράσταση που ετοιμάζουμε, τον “Ρομπέν των Δασών” [με το ΔΗΠΕΘΕ Ρούμελης] συζητούσαμε για τις πλημμύρες στη Βαλένθια. Το θέμα της κλιματικής αλλαγής, που βιώνω στο πετσί μου, επίσης με βασανίζει πάρα πολύ, θέλω πάρα πολύ να μιλήσω γι’ αυτό. Δεν είναι αμιγώς πολιτικό αλλά έχει πολιτικές προεκτάσεις. Αν δεν μιλήσουμε γι’ αυτό, αν δεν κάνουμε κάτι, αν δεν κινητοποιηθούμε, δεν ξέρω, το μέλλον μού φαντάζει πολύ δυσοίωνο, ιδιαίτερα για τα παιδιά μας, γιατί δεν ξέρεις τι μπορεί να συμβεί σε κάποια χρόνια. Όταν αισθάνεσαι αυτά τα ζητήματα να σε σφίγγουν σαν μέγγενη, πώς μπορείς να τα αγνοήσεις;».
Παρακολουθήστε το τρέιλερ της παράστασης Ριχάρδος ΙΙΙ*:
Info
«Ριχάρδος ΙΙΙ*», Σύγχρονο Θέατρο, Ευμολπιδών 45, Αθήνα. Ημέρες & ώρες παραστάσεων: Δευτέρα και Παρασκευή στις 18:45. Διάρκεια παράστασης: 90 λεπτά. Τιμές εισιτηρίων: Γενική Είσοδος 16€, Μειωμένο (φοιτητικό, ΑΜΕΑ, ανέργων) 13€, Ομαδικά (άνω των 15 ατόμων) 11€, Ατέλειες 8€. Προπώληση: www.more.com
Συντελεστές
Ελεύθερη διασκευή: Ανδρέας Φλουράκης. Σκηνοθεσία-Δραματουργική Επεξεργασία: Ρουμπίνη Μοσχοχωρίτη. Δραματολόγος: Ξένια Γεωργοπούλου. Πρωτότυπη μουσική: Κώστας Νικολόπουλος. Κίνηση-Χορογραφίες: Σοφία Μαρτίου. Σκηνικά- Κοστούμια: Χαρά Κονταξάκη. Σχεδιασμός φωτισμών: Γιώργος Αγιαννίτης. Φωτογραφίες: Υπατία Κορνάρου, Πέτρος Μακρής. Τρέιλερ: Στέφανος Κοσμίδης. Βοηθός Σκηνοθέτη: Ανδρομάχη Κωστογιαννοπούλου. Υπεύθυνη επικοινωνίας: Χρύσα Ματσαγκάνη. Παραγωγή: Anima theatre. Ηθοποιοί με σειρά εμφάνισης: Ορέστης Τζιόβας, Σπύρος Κυριαζόπουλος, Γιώργης Παρταλίδης, Δανάη Τάγαρη, Μαρία Καρακίτσου, Δημήτρης Καραβιώτης, Γιώργος Δεμελίδης, Αφροδίτη Κατσαρού.
