«Η Αθήνα ήταν μια επαρχία μπροστά στη Σμύρνη. Η Σμύρνη ήταν αυτό που λένε “Το Μαργαριτάρι της Ανατολής”. Και δυτική και ανατολίτικη και παλιά και πάρα πολύ μοντέρνα. Οι γυναίκες ντύνονταν καταπληκτικά, όλα από το Παρίσι: καπέλα, φουστάνια, αρώματα, κοσμήματα. Θέατρα, κλαμπ… και τι δεν είχε η Σμύρνη. Τα πάντα. Μεγάλες βιομηχανίες, υφάσματα. Μόνο στο Παρίσι μπορούσες να δεις αυτά που έβλεπες στη Σμύρνη και επειδή ήταν μπολιασμένα με το ανατολίτικο χρώμα, ήταν ακόμα πιο γοητευτικά και μοιραία».
Η περιγραφή του χαμένου μεγαλείου της Σμύρνης από τη Ρούλα Πατεράκη υπογραμμίζει το σπαρακτικό χαρακτήρα του θέματος που πραγματεύεται το νέο έργο της: της Μικρασιατικής Καταστροφής. Στο πλαίσιο των επετειακών αφιερωματικών εκδηλώσεων -του προγράμματος «Όλη η Ελλάδα ένας Πολιτισμός 2022» του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού- η εμβληματική ηθοποιός και σκηνοθέτιδα διοχέτευσε τις ιστορικές γνώσεις που έχει αποκομίσει από μια προσωπική μελέτη χρόνων στην παράσταση «Θα γίνει Ανταλλαγή;», την οποία παρουσιάζει, με μια εξαιρετική ομάδα, στο Γυμνάσιο της Αρχαίας Ολυμπίας, στις 8 και 9 Αυγούστου.
«Έφτιαξα μια μυθοπλασία με αληθινά πρόσωπα τα οποία, με έναν τρόπο, συγκεντρώνονται στον αρχαιολογικό τόπο χωρίς να ξέρουν γιατί βρέθηκαν εκεί. Οι αφηγήσεις τους έχουν αναφορές στον Κεμάλ, στον Βενιζέλο, σε διάφορα ιστορικά πρόσωπα που επηρέασαν τα γεγονότα, όπως την ελληνική ήττα και υποχώρηση, το κάψιμο της Σμύρνης, το σφάξιμο των Αρμενίων. Δηλαδή όλη η ιστορία είναι συμπυκνωμένη στην ιδιωτική σφαίρα οκτώ προσώπων», λέει στο Marie Claire η δημιουργός.
Οι μνήμες που έρχονται στην επιφάνεια μέσα από τις αφηγήσεις των ηρώων σας καταπραΰνουν το τραύμα τους ή αναζωπυρώνουν τον πόνο τους;
«Ούτε αναζωπύρωση ούτε μαλάκωμα, δεν υπάρχει άσπρο-μαύρο. Ας πούμε, για ανθρώπους που υποφέρουν επειδή είχαν συγγενείς στους νεκρούς, πολλές φορές το μίσος κατευνάζεται εντελώς, άλλες αναζητάει βεντέτα και εκδίκηση, είναι ανάλογα με τον ψυχισμό του καθενός μας. Το τραύμα της ιστορίας δεν κλείνει ποτέ γιατί οι άνθρωποι, πέρα από δημόσια συμπεριφορά έχουν και προσωπικές σχέσεις με τα ιστορικά γεγονότα. Γιατί για όσους την έζησαν, έστω και μέσα από τους προγόνους τους, η ιστορία κυκλοφορεί με κάποιον τρόπο στις φλέβες τους και μετά από χρόνια μπορεί να εμφανιστεί με έναν τρόπο τερατώδη κι εσύ να αναρωτηθείς: “Αυτό γιατί έγινε; Δεν θα έπρεπε να γίνει. Ο άνθρωπος είναι τόσο πολιτισμένος, έχει σπουδάσει εδώ, έχει ταξιδέψει εκεί κι όμως είναι τόσο βάρβαρος;”. Τα ιστορικά γεγονότα αφήνουν ένα τραύμα και στη συλλογική και στην προσωπική μνήμη».
Η Ρούλα Πατεράκη έχει καταγωγή, από την πλευρά της μητέρας της, από την Κωνσταντινούπολη και τη Μικρά Ασία. Αν και δεν έχει ενσωματώσει οικογενειακές ιστορίες στο έργο της, είναι αναπόφευκτο να την επηρεάσουν συναισθηματικά οι μνήμες που κληροδοτούνται από γενιά σε γενιά: «Ας πούμε ανάμεσα σε συγγενείς μου, εγγόνια της Μικρασιατικής Καταστροφής, άλλοι ήταν απόλυτα συμφιλιωμένοι με την ανταλλαγή πληθυσμών που έγινε και άλλοι θεώρησαν ότι αυτή τούς καταδίκασε να ζουν σε μια χώρα ή σε μια ήπειρο που δεν είχε τίποτα από την πατρίδα τους. Μέσα στην ίδια οικογένεια, κάποιοι ήταν ευχαριστημένοι που είχαν φύγει από την απειλή των Τούρκων, ενώ άλλοι θα προτιμούσαν να ζουν μαζί με τους Τούρκους, αρκεί να έβλεπαν ακόμα τις εκτάσεις της Ανατολίας – αυτό το έχω ακούσει από θείους μου, εγγόνια ανθρώπων που έζησαν το δράμα.
»Άλλοι ήταν συμφιλιωμένοι που ήρθαν εδώ και έκαναν καινούριες ζωές και άλλοι κολλημένοι με την παλιά τους ζωή και, για να πω την αλήθεια, οι πιο ενδιαφέροντες ήταν οι κολλημένοι. Εκείνοι που είχαν όραμα και πιο προηγμένη αισθητική κουβαλούσαν πιο βασανιστικές αναμνήσεις. Οι άλλοι ήταν αυτοί οι οποίοι ξεχνούσαν πάρα πολύ εύκολα, ακόμα και τους θανάτους».
«Η Μεγάλη Ιδέα ίσως είναι και ο πρωταγωνιστής της παράστασης», διαβάζω στην περιγραφή της. Οι νεότερες γενιές έχουμε δει Μεγάλες Ιδέες να καταρρέουν;
«Τότε κατέρρευσε η Μεγάλη Ιδέα που είχε ο Βενιζέλος να φτάσει μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα. Πιο πρόσφατα, για την Ελλάδα έγινε Μεγάλη Ιδέα το Κυπριακό – η Ανατολική Θράκη έχει ξεχαστεί, αλλά το Κυπριακό μπορεί να αναζωπυρωθεί ανά πάσα στιγμή. Εν πάση περιπτώσει, οι Μεγάλες Ιδέες συνοδεύονται από τεράστια ενοχικά σύνδρομα. Και για το θέμα του Κυπριακού υπάρχει μια ενοχή. Και σε επίπεδο ηγεσίας αλλά και σε επίπεδο ανθρώπων. Δεν έχουμε δει, για παράδειγμα, πολλούς Κυπρίους να γίνονται δεκτοί σε ελληνικά πανεπιστήμια; Είναι μια προσπάθεια να εξιλεωθούμε, να απαλλαγούμε από την ντροπή γι’ αυτό που έγινε».
Ποια είναι τα επίκαιρα μηνύματα του έργου σας;
«Επίκαιρο δεν είναι το ευκαιριακό που βλέπουμε, ας πούμε, στα social media. Είναι μια πολύ μεγάλη άπλα στον πολιτισμό, που αγγίζει πάρα πολλά κράτη. Θέματα ιστορίας όπως η Μικρασιατική Καταστροφή, όπως και το Ολοκαύτωμα των Εβραίων, είναι πάντα επίκαιρα. Η καταστροφή της Σμύρνης ήταν το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ήταν ό,τι και η καταστροφή της Δρέσδης για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Βιβλική».
Σχεδόν όλοι οι ήρωές σας είναι γυναίκες. Αυτό έγινε σκόπιμα;
«Ναι. Προέρχονται από μια ιδιαίτερη κατηγορία γυναικών που υπήρχαν στη Σμύρνη, με την έννοια, ας πούμε, της κατασκόπου εταίρας. Ήταν γυναίκες πάρα πολύ ωραίες, καλλιεργημένες, μορφωμένες, που περιπλανιόνταν ανάμεσα στους Ευρωπαίους και τους Ασιάτες και τους Αρμένιους και τους Κούρδους της κοσμοπολίτικης πόλης και μάζευαν μυστικά. Κάποιες από αυτές υπήρξαν πραγματικά, αλλά δεν θα τις αναγνωρίσει κανένας. Μπορεί να είναι η προγιαγιά μας και να μην το ξέρουμε!».
Για την παράσταση
Λάμνοντας στον χρόνο οι οχτώ πρωταγωνιστές της παράστασης, αναδύονται από τον ζόφο της Ιστορίας και συναντιούνται εδώ και τώρα. Ολυμπία! Καλοκαίρι του 2022! Εφτά γυναίκες και ένας άνδρας, διαφορετικής ηλικίας και καταγωγής, έρχονται και πάλι αντιμέτωποι με το ανοιχτό προσωπικό και συλλογικό τραύμα της αδιανόητης καταστροφής. Οι μνημονικές αφηγήσεις τους στρέφονται ενάντια στην ψυχαναγκαστική λήθη της τραυματικής μνήμης, φέρνοντας στην επιφάνεια απωθημένες μνήμες και μεγάλες επιθυμίες. Οι οπτικές του τότε και του τώρα συμφύρονται. Τραγικές προσωπικότητες, σπουδαίοι χαρακτήρες όλοι τους, ανθρώπινα αντιφατικοί και απάνθρωπα σκληροί, οδηγούνται συχνά σε επικές αντιπαραθέσεις μεγάλης κλίμακας και κάποτε, ακόμα και στην άρνηση της πραγματικότητας: «Θα γίνει Ανταλλαγή;» ή «Έγινε η Ανταλλαγή;»
Αν οι μονόλογοι διηγούνται αθροιστικά, με επική κανονικότητα, την ίδια σχεδόν επαναληπτική ιστορία ανθρώπινου πόνου και δυστυχίας, τα διαλογικά «επεισόδια» δραματοποιούν τον μεγάλο Διχασμό στην αφετηρία των δεινών μας, τη φρίκη του πολέμου και την Ανταλλαγή των πληθυσμών, εντέλει την κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας, που ίσως είναι και ο πρωταγωνιστής της παράστασης.
Οι performers, ανώνυμα μέλη όλοι τους ενός τραγικού χορού, που θα ενώσουν τις φωνές στους κωμούς, στις μονωδίες και στα εμβόλιμα τραγούδια (βασισμένα σε στίχους του Γιώργου Σεφέρη), αναδεικνύουν τη θεατρικότητα της «μαρτυρικής» αφήγησης και προκαλούν τη συγκινησιακή διέγερση του θεατή, που αντικρίζει κατάματα τη βία αλλά και τις τυχαίες -κάποιες φορές- τροπές της Ιστορίας.
Η χαρακτηριστική προσφυγική μνημονική αφήγηση, όπως την ξέρουμε από τις συλλογές μαρτυριών, αποδομείται στα συστατικά της, και τα δραματικά της στοιχεία ενσωματώνονται σε ένα διαλογικό ιστορικό δράμα δωματίου, που άλλοτε μοιάζει με αρχαία τραγωδία και άλλοτε με μουσικό Ρέκβιεμ.
Info
«Θα γίνει Ανταλλαγή;», Δευτέρα 8 & Τρίτη 9 Αυγούστου 2022 στις 21:15, Αρχαία Ολυμπία, Γυμνάσιο. Είσοδος ελεύθερη, προκράτηση θέσεων εδώ.
Έρευνα – Πρωτότυπο Κείμενο – Σκηνοθεσία: Ρούλα Πατεράκη. Ηθοποιοί/performers: Δήμητρα Χατούπη, Φιλαρέτη Κομνηνού, Κοσμάς Φοντούκης, Νάντια Μουρούζη, Ειρήνη Καράγιαννη, Ευανθία Κουρμούλη, Μαρία Κουρμούλη, Ρούλα Πατεράκη. Τραγούδι: Μαρία Κουρμούλη, Ειρήνη Καραγιάννη.
Η παραγωγή πραγματοποιείται στο πλαίσιο του προγράμματος 2022, του θεσμού «Όλη η Ελλάδα ένας Πολιτισμός» του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
