Το αρχαίο δράμα υπήρχε εδώ και χρόνια στο μυαλό του Τόμας Οστερμάγιερ, σκηνοθέτη ρηξικέλευθων έργων όπως τα «Χοντροί άντρες με φούστες» του Νίκι Σίλβερ (1996) και «Shopping and fucking» του Μάρκ Ρέιβενχιλ (1998), καλλιτεχνικού διευθυντή της βερολινέζικης Σαουμπύνε από τα 31 χρόνια του, πολυβραβευμένου, μεταξύ άλλων, με τον Χρυσό Λέοντα της Μπιεννάλε της Βενετίας για τη συνολική καλλιτεχνική προσφορά του το 2011 και το παράσημο του Διοικητή της τάξης των Γραμμάτων και των Τεχνών από την Γαλλική Δημοκρατία το 2015.
Όταν λοιπόν φέτος το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου εγκαινίασε τον κύκλο «Σύγχρονοι Αρχαίοι στο Φεστιβάλ», μια δραματουργική πρόταση πάνω στην κληρονομία των αρχαίων, η καλλιτεχνική διευθύντρια Κατερίνα Ευαγγελάτου κινητοποίησε τον Γερμανό σκηνοθέτη να καταπιαστεί με τα αρχαία ελληνικά κείμενα αλλά με έναν σύγχρονο τρόπο.
Ο Οστερμάγιερ απευθύνθηκε τότε στη δραματολόγο Μάγια Τσάντε, η οποία σε στενή συνεργασία μαζί του παρέδωσε τελικά έναν ολότελα νέο «oιδίποδα». Την ιστορία μιας οικογένειας Γερμανών που κάνουν διακοπές στην Ελλάδα: της Κριστίνα, που βασίζεται στην Ιοκάστη, του Μίχαελ, που βασίζεται στον Οιδίποδα, του Ρόμπερτ, που βασίζεται στον Κρέοντα, και της Τερέζα, μιας επινοημένης φίλης της Ιοκάστης, που έχει στοιχεία του Τειρεσία και των δούλων αλλά στην ουσία αποτελεί έναν πρωτότυπο χαρακτήρα. Οι τέσσερίς τους δεν συνθέτουν μια βασιλική οικογένεια αλλά μια οικογένεια που διοικεί μια επιχείρηση με μακροχρόνια ιστορία, χτισμένη πάνω στην εκμετάλλευση και τη συγκάλυψη αδικημάτων.
Ο «oιδίποδας» του Οστερμάγιερ και της Τσάντε θα κάνει παγκόσμια πρεμιέρα στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, 3-5/9, κλείνοντας το πρόγραμμα παραστάσεων του φετινού καλοκαιριού στην Επίδαυρο. Η ιστορία αποτελεί το πρόσχημα ώστε οι συντελεστές να μιλήσουν για τα θέματα που τους απασχολούν. Στις συζητήσεις τους ο σκηνοθέτης ξεκαθάρισε στη δραματουργό, για να παραθέσουμε τα δικά της λόγια, «ότι αυτό που τον ενδιαφέρει δεν είναι τόσο το πώς οι θεοί κυβερνούν τις ζωές και τη μοίρα των ανθρώπων όσο το πώς οι ιδέες και οι πεποιθήσεις που έχει ένας άνθρωπος για τη ζωή του ξαφνικά τίθενται υπό αμφισβήτηση, όταν συνειδητοποιεί ότι τίποτα δεν είναι όπως φαινόταν – σαν να του τράβηξε κάποιος το χαλί κάτω από τα πόδια του».
«Είναι ένα έργο για την αυτογνωσία», επισήμανε ο Τόμας Οστερμάγιερ, απαντώντας σε ερωτήσεις των δημοσιογράφων ενόψει της παράστασης στην Επίδαυρο. «Αντιμετωπίζουμε την πανδημία, την τρομοκρατία, την κλιματική αλλαγή, αλλά στην τελική όλοι εμείς παίζουμε ρόλο σε αυτά τα προβλήματα. Όταν δείχνουμε κάποιον με το δάχτυλο, υπάρχουν ακόμα τέσσερα δάχτυλα που δείχνουν εμάς. Το έργο αφορά επίσης την ικανότητά μας να απωθούμε την αλήθεια. Αν μπορούσαμε να συνειδητοποιήσουμε πλήρως την ευθύνη μας σε όλα αυτά, θα ήταν δύσκολο να συνεχίσουμε να ζούμε».
«Ήθελα να υπογραμμίσω τη γυναικεία φωνή»
Το έργο σχεδιάστηκε ειδικά για να παρουσιαστεί στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, το οποίο ο Οστερμάγιερ θαυμάζει για την «ιδιαίτερη τοποθέτησή του μέσα στη φύση. Μοιάζει οι αρχαίοι να είχαν βαθιά γνώση της προοπτικής του χώρου». Τα συναισθήματά του, ωστόσο, δεν περιορίζονται στο δέος. Για παράδειγμα, τον προβληματίζει το θέμα της ακουστικής του θεάτρου: «Δεν ξέρω πώς μπορεί κάποιος να παίξει χωρίς να έχει την ενίσχυση ενός μικροφώνου. Αν έκανα ένα ταξίδι πίσω στο χρόνο, έχω την αίσθηση ότι οι αρχαίες παραστάσεις του θα ήταν πιο κοντά σε αυτό που έχουμε σήμερα στο μυαλό μας ως όπερα και όχι ως θεατρική παράσταση».
Πρόθεση του Οστερμάγιερ και της Τσάντε δεν ήταν, όπως διευκρίνισαν, να αναμετρηθούν με τον Σοφοκλή. Η δραματουργός, ειδικότερα, επιχείρησε να συνομιλήσει με το αυθεντικό κείμενο: «Να γράψω, στην πραγματικότητα, ένα καινούριο έργο. Θέλησα να υπογραμμίσω τη γυναικεία φωνή, η Ιοκάστη να σπάσει τη σιωπή της». Στο επίκεντρο δεν βρέθηκε το Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα, αλλά το ταμπού της σχέσης μιας γυναίκας με νεότερο άντρα. Η αναζήτηση, μάλιστα, της ισορροπίας στην παρουσία των δύο φύλων οδήγησε την Τσάντε στην απόφαση να προσθέσει τον χαρακτήρα της Τερέζα.
«Ο ουρανός είναι άδειος, δεν υπάρχουν θεοί και βασιλιάς πια, το έχει πει και ο Νίτσε, ο Θεός πέθανε. Ακόμα και στη Βρετανία η Ελισάβετ είναι μια μαριονέτα», πιστεύει ο Οστερμάγιερ. «Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν είναι εξαιρετικό το αυθεντικό έργο του “Οιδίποδα”, αλλά πως το δικό μας είναι πραγματιστικό. Δεν ανταγωνιζόμαστε τον Σοφοκλή».
«Ο ουρανός είναι άδειος»
Πράγματι, ένας λόγος που ο Οστερμάγιερ δίσταζε να καταπιαστεί με τους αρχαίους ήταν πως «δεν μπορούσα να ταυτιστώ με το ότι στο αρχαίο δράμα ο άνθρωπος αφήνεται στα χέρια του Θεού, της μοίρας του». Ανέκαθεν επιχειρούσε, μέσα από το έργο του, να σπάσει το ταμπού της υποταγής σε μια πίστη, για παράδειγμα σε κάποια κοινωνική τάξη ή στους ρόλους άντρα και γυναίκα. Κάτι άλλαξε στη στάση του απέναντι στα αρχαία κείμενα όταν έτυχε να παρακολουθήσει τον «Οιδίποδα» που ένας Ιταλός σκηνοθέτης παρουσίασε στο κοινό του Παρισιού μία μέρα μετά την τρομοκρατική επίθεση στο Θέατρο Μπατακλάν στις 13 Νοεμβρίου 2015. Τότε, μέσα από τη δύναμη της συνομιλίας διαφορετικών πολιτισμών στην τέχνη, ο Οστερμάγιερ κατανόησε πραγματικά το έργο «και συνειδητοποίησα ότι πρέπει να δούμε την τρομοκρατία μέσα μας» όπως είπε. «Οι τρομοκράτες του Μπατακλάν είχαν προέλθει από το εσωτερικό της γαλλικής κοινότητας».
Στη διάρκεια της πορείας του στο θέατρο πατά πάνω σε δύο γραμμές: Ξαναδιαβάζει τους κλασικούς συγγραφείς ενώ παράλληλα αναζητά νέες φωνές. Πηγαινοέρχεται ανάμεσα στο κλασικό και το σύγχρονο ρεπερτόριο. Ανάμεσα, για παράδειγμα, στη «Δωδεκάτη νύχτα» του Ουίλιαμ Σαίξπηρ και την «Άβυσσο» της Μάγια Τσάντε, για να παραθέσουμε δύο πρόσφατα παραδείγματα (2019). «Έχω την τύχη η Σαουμπύνε να έχει μεγάλο κοινό και αυτό μού δημιουργεί μια υποχρέωση να μην επαναλαμβάνομαι, να το φέρνω σε επαφή με καινούρια πράγματα».
«Αν οι αρχαίοι Έλληνες ήξεραν ότι 2.500 χρόνια μετά παίζουμε ακόμα τα έργα τους με τον ίδιο τρόπο, θα ένιωθαν για εμάς θλίψη που δεν καταφέραμε να γράψουμε κάτι καλύτερο. Αυτό θα μπορούσε κάποιος να το εκλάβει ως δείγμα ενός πολιτισμού σε αδυναμία», πρόσθεσε ο σκηνοθέτης. «Πιστεύω λοιπόν ότι είναι εντάξει να διασκευάζουμε [κλασικά έργα]. Δεν υπάρχει άλλωστε ένας “Οιδίποδας”, πρόκειται για παλιό μύθο ο οποίος προϋπήρχε σε διαφορετικές εκδοχές».
Κάποτε είχε πει ότι οι σκηνοθέτες άνω των σαράντα ετών «δεν βρίσκονται πλέον σε επαφή με τον πολιτισμό που είναι σε εξέλιξη και θα έπρεπε να αποσυρθούν». Σήμερα εξακολουθεί να υποστηρίζει αυτή την άποψη αν και, όπως σχολίασε, ο ίδιος συνεχίζει να μη νιώθει «μεγάλος» στα 53 χρόνια του – τα οποία κλείνει την ημέρα της πρεμιέρας στην Επίδαυρο. «Ακόμα νιώθω σαν να καλούμαι να υπερασπιστώ στους “μεγάλους” την άποψή μου για το θέατρο. Δεν ξέρω τι πήγε “λάθος” στην εκπαίδευσή μου, αλλά αισθάνομαι ακόμα σαν νέος μαθητής στο σχολείο, που προσπαθεί να είναι πιο έξυπνος από τους άλλους και που πιθανότατα τις περισσότερες φορές δεν τα καταφέρνει, παρ’ όλα αυτά συνεχίζει».
Info
«ödipus / οιδίποδας» της Maja Zade, συμπαραγωγή Schaubϋhne Berlin – Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου. Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, 3, 4, 5 Σεπτεμβρίου, 21:00. Πώληση εισιτηρίων στα aefestival.gr, tickets.aefestival.gr, www.ticketservices.gr, στο 210 7234 567, στα κεντρικά εκδοτήρια (Πανεπιστημίου 39) και στα καταστήματα Public. Για την παρακολούθηση της παράστασης, δίνεται η δυνατότητα μεταφοράς των θεατών με πούλμαν προς και από το Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου. Με ελληνικούς και αγγλικούς υπέρτιτλους.
Την παράσταση συνοδεύει η έκδοση του έργου από τις εκδόσεις Νεφέλη, σε μετάφραση Γιάννη Καλιφατίδη, στο πλαίσιο της θεατρικής σειράς του Φεστιβάλ.
Ταυτότητα παράστασης
Σκηνοθεσία: Thomas Ostermeier. Σκηνικά: Jan Pappelbaum. Κοστούμια: Angelika Götz. Βίντεο: Matthias Schellenberg – Thilo Schmidt. Μουσική: Sylvain Jacques. Δραματουργία: Maja Zade. Φωτισμοί: Erich Schneider. Διανομή: Caroline Peters (Κριστίνα), Christian Tschirner (Ρόμπερτ), Renato Schuch (Μίχαελ), Isabelle Redfern (Τερέζα).
Ο Τόμας Οστερμάγιερ σκηνοθετεί επίσης την «Ιστορία της βίας» του Εντουάρ Λουί, που θα παρακολουθήσουμε στην Πειραιώς 260 στις 5 & 6/10 στις 21:00. Πληροφορίες: aefestival.gr
