Εκείνη ήταν μια όμορφη, ξανθιά, 34χρονη, συντάκτρια στο σοβιετικό λογοτεχνικό περιοδικό «Novy Mir». Εκείνος, 22 χρόνια μεγαλύτερός της και ένας από τους σπουδαιότερους Ρώσους συγγραφείς, αν και έκπτωτος για το σοβιετικό καθεστώς, το οποίο είχε αρνηθεί να υποστηρίξει. Η γνωριμία του Μπόρις Πάστερνακ με την Όλγα Ιβίνσκαγια, τον Οκτώβριο του 1946, οδήγησε σε μια εξωσυζυγική σχέση που κράτησε μέχρι τον θάνατό του, 13 χρόνια αργότερα, και ενέπνευσε το εμβληματικό βιβλίο που οι Δυτικοί χρησιμοποίησαν ως ιδεολογικό όπλο κατά του σοβιετικού καθεστώτος. Γιατί η Ιβίνσκαγια ήταν η γυναίκα στην οποία βασίστηκε ο χαρακτήρας της «Λάρας» στο «Δόκτωρ Ζιβάγκο».
Τα παιδικά τους χρόνια ήταν πολύ διαφορετικά
Ο Πάστερνακ, γιος του ζωγράφου Leonid Pasternak, που είχε αξιωθεί να εικονογραφήσει ακόμα και τα βιβλία του Τολστόι, και της πιανίστα και κληρονόμου βιομηχανίας Rosa Kaufman, μεγάλωσε σε ένα σπίτι γεμάτο καλλιτεχνικά ερεθίσματα, που δεχόταν τακτικά επισκέψεις από τους Ραχμάνινοφ, Ρίλκε και Σκριάμπιν. Ο τελευταίος παρακίνησε τον Μπόρις να γίνει μουσικός, μάλιστα για ένα διάστημα το αγόρι φοίτησε στο Ωδείο της Μόσχας, μέχρι που αποφάσισε ξαφνικά να το εγκαταλείψει για να συνεχίσει με σπουδές Φιλοσοφίας στη Γερμανία.
Η παρθενική συλλογή ποιημάτων του, «Η αδελφή μου η ζωή» (1917), αποτέλεσε το διαβατήριο για να ξεκινήσει το ονομαστό ταξίδι του στη λογοτεχνία, αν και μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση έγινε σχεδόν αδύνατον να εκδώσει οποιοδήποτε βιβλίο – «Η αδελφή μου η ζωή» διανεμήθηκε αρχικά σε χειρόγραφα. Ιδιαίτερα όταν ο συγγραφέας αρνήθηκε να υποστηρίξει τη θανατική ποινή για δύο άντρες που θεωρήθηκαν «εχθροί» του νέου καθεστώτος, μπήκε στη μαύρη λίστα του Στάλιν.
Η Ιβίνσκαγια, κόρη ενός καθηγητή γυμνασίου, έκανε φιλολογικές σπουδές στη Μόσχα και κατόπιν άρχισε να γράφει σε λογοτεχνικά περιοδικά. Θαύμαζε τον Πάστερνακ από έφηβη ακόμα: στις απαγγελίες των ποιημάτων του, η Όλγα φρόντιζε να βρίσκεται στο κοινό.
Θαύμαζε τον Πάστερνακ από έφηβη ακόμα: στις απαγγελίες των ποιημάτων του, η Όλγα φρόντιζε να βρίσκεται στο κοινό.
Την περίοδο της γνωριμίας τους, ο Πάστερνακ είχε χωρίσει από την πρώτη του γυναίκα, Evgeniya Lurye, με την οποία είχε αποκτήσει έναν γιο, τον Evgenii, και ήταν παντρεμένος με την Zinaida Neuhaus, που είχε προσθέσει ένα ακόμα αγόρι στους απογόνους του. Η Ιβίσνκαγια ήταν δις χήρα: Ο πρώτος της σύζυγος είχε αυτοκτονήσει και ο δεύτερος είχε σκοτωθεί στον πόλεμο. Από τους γάμους της είχε έναν γιο και μια κόρη, τους οποίους μεγάλωνε μόνη.
«Πέθαινα από ευτυχία»
«Μου τηλεφωνούσε σχεδόν κάθε μέρα και, φοβούμενη ενστικτωδώς να τον συναντήσω ή να του μιλήσω, ενώ ταυτόχρονα πέθαινα από ευτυχία, ψέλλιζα ότι “σήμερα είναι αποσχολημένη”» θυμόταν χρόνια μετά η Ιβίνσκαγια για εκείνες τις μέρες. «Αλλά σχεδόν κάθε απόγευμα, προς το τέλος του ωραρίου μου, ερχόταν στο γραφείο και συχνά με συνόδευε σε όλη τη διαδρομή μέχρι το σπίτι». Τελικά, εκείνη ενέδωσε και του έδωσε το τηλέφωνο μιας γειτόνισσάς της, της Olga Vokova, που ζούσε στο κάτω διαμέρισμα. Κάθε φορά που τηλεφωνούσε ο Πάστερνακ, η γειτόνισσα την ειδοποιούσε χτυπώντας τον σωλήνα νερού που διέτρεχε τα σπίτια των δύο γυναικών.
Δύο χρόνια μετά, ο συγγραφέας τη συμβούλευσε να παραιτηθεί από το Novy Mir και να αρχίσει να μεταφράζει ποίηση. Αυτό έκανε η Ιβίνσκαγια το βράδυ της 6ης Οκτωβρίου 1949, όταν η KGB εισέβαλε στο διαμέρισμά της, συλλαμβάνοντάς την και κατάσχοντας όλα τα αντικείμενα που συνδέονταν με τον Πάστερνακ. Η ερωμένη του μεταφέρθηκε στη φυλακή, όπου ανακρίθηκε σκληρά, και στη συνέχεια σε γκούλαγκ. Εκείνο το διάστημα ήταν έγκυος στο παιδί του Πάστερνακ, αλλά απέβαλε.
Η ερωμένη του Πάστερνακ μεταφέρθηκε στη φυλακή, όπου ανακρίθηκε σκληρά, και στη συνέχεια σε Γκουλάγκ. Εκείνο το διάστημα ήταν έγκυος στο παιδί του Πάστερνακ, αλλά απέβαλε.
Δέκα περίπου χρόνια αργότερα ο Πάστερνακ, σε μια επιστολή προς έναν φίλο που ζούσε στη Δυτική Γερμανία, θα έγραφε: «Τη φυλάκισαν εξαιτίας μου, ως το πιο κοντινό μου πρόσωπο, και έλπιζαν ότι μέσα από την ανάκριση και τις απειλές θα τους έδινε αρκετά στοιχεία για να με δικάσουν. Χρωστάω τη ζωή μου και το γεγονός ότι δεν με άγγιξαν εκείνα τα χρόνια στην αντοχή και στον ηρωισμό της».
Αφοσίωση ή προδοσία;
Όμως μετά την πτώση του σοβιετικού καθεστώτος ο αποχαρακτηρισμός των αρχείων του γέννησε υποψίες ότι τα γεγονότα δεν είχαν εξελιχθεί ακριβώς έτσι. Η νέα εκδοχή τους, όπως την παρουσιάζει η «Moskovsky Komsomolets», είναι ότι η Ιβίνσκαγια πρόδωσε τον εραστή της, παραχωρώντας πληροφορίες γι’ αυτόν στην KGB. Η ρωσική εφημερίδα επικαλείται μια επιστολή που φέρεται να είχε στείλει η Ιβίνσκαγια στον πρωθυπουργό Νικίτα Χρουστσόφ. Ωστόσο η κόρη της, Irina Yemelyanova, σχολίασε πως «τότε [η μητέρα μου] ήταν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης – φανταστείτε σε ποια κατάσταση βρισκόταν. Το γράμμα είναι ένα από τα εκατομμύρια που έγραψαν όσοι ήταν φυλακισμένοι εκεί. Η μητέρα μου πέρασε οκτώ χρόνια στο γκούλαγκ – είναι εξευτελιστικό να παρουσιάζεται σαν πράκτορας της KGB».
Η νέα εκδοχή των γεγονότων, όπως την παρουσιάζει ρωσική εφημερίδα, είναι ότι η Ιβίνσκαγια πρόδωσε τον εραστή της, παραχωρώντας πληροφορίες γι’ αυτόν στην KGB.
Σε κάθε περίπτωση, μετά την απελευθέρωσή της το 1953 μετακόμισε σε ένα σπίτι στην εξοχή, κοντά στην ντάτσα (το εξοχικό) του συντρόφου της, και έγινε γραμματέας και ατζέντισσά του. Ο Πάστερνακ περνούσε τις μέρες του στο σπίτι της, επιστρέφοντας μόνο τη νύχτα στην «επίσημη» οικογένειά του.
Ένα μυθιστόρημα-«κατηγορώ»
Το 1956 ο συγγραφέας ολόκληρωσε το magnus opus του, «Δόκτωρ Ζιβάγκο». Με τα «κατηγορώ» που απηύθυνε κατά του Στάλιν, των γκούλαγκ, του Κολεκτιβισμού και της Μεγάλης Εκκαθάρισης, η έκδοσή του από το σοβιετικό καθεστώς θα ήταν, απλά, αδιανόητη. Βρέθηκε, ωστόσο, ένας Ιταλός δημοσιογράφος, ο Sergio D’ Angelo, να το μεταφέρει λαθραία στο Μιλάνο, με τη συναίνεση του Πάστερνακ που ήθελε διακαώς να το δει τυπωμένο, ακόμα και με κίνδυνο τη ζωή του. Στην Ιταλία, κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο Feltrinelli. Αφού μεταφράστηκε στα αγγλικά, το 1958, βρέθηκε για 26 εβδομάδες στα μπεστ σέλερ των New York Times.
Χαρακτηριστικό της ιδεολογικής δύναμης του μυθιστορήματος ήταν το γεγονός ότι η CIA, σύμφωνα με δηλώσεις της, εξασφάλισε εκατοντάδες αντίγραφα του «Δόκτωρ Ζιβάγκο», από τα οποία 355 διανεμήθηκαν μυστικά σε επισκέπτες της Παγκόσμιας Έκθεσης Βρυξελλών. Φημολογείται μάλιστα ότι η αμερικανική μυστική υπηρεσία ήταν πίσω και από την αποστολή του Sergio D’ Angelo.
Η CIA εξασφάλισε εκατοντάδες αντίγραφα του «Δόκτωρ Ζιβάγκο», από τα οποία 355 διανεμήθηκαν μυστικά σε επισκέπτες της Παγκόσμιας Έκθεσης Βρυξελλών.
Το 1958 ο Πάστερνακ απέσπασε το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Αναγκάστηκε ωστόσο να απορρίψει την πρόσκληση να ταξιδέψει στη Στοκχόλμη για να το παραλάβει, υπό την απειλή των Σοβιετικών ότι δεν θα του επιτρεπόταν να επιστρέψει στη χώρα του. «Δεν μπορούσα να αναγνωρίσω τον πατέρα μου εκείνο το βράδυ», θα έλεγε αργότερα ο γιος του, Yevgenii. «Χλωμός, με άψυχο πρόσωπο, με κουρασμένα, κόκκινα μάτια, έλεγε ξανά και ξανά: “Τώρα τίποτα δεν έχει σημασία, απέρριψα το βραβείο”». Ακολούθησε η διαγραφή του από τον Σύνδεσμο Σοβιετικών Συγγραφέων, που ο γιος του πιστεύει ότι έπαιξε ρόλο στην επιδείνωση της υγείας του. Ο Πάστερνακ πέθανε δύο χρόνια μετά, από καρκίνο του πνεύμονα.
«Χλωμός, με άψυχο πρόσωπο, με κουρασμένα, κόκκινα μάτια, έλεγε ξανά και ξανά: “Τώρα τίποτα δεν έχει σημασία, απέρριψα το βραβείο”»
Η σχέση του Πάστερνακ με την Ιβίσνσκαγια συνέχισε να στοιχειώνει την ερωμένη που δεν αξιώθηκε ποτέ να γίνει γυναίκα του. Μετά τον θάνατό του η KGB συνέλαβε ξανά την Όλγα Ιβίνσκαγια, αυτή τη φορά μαζί με την κόρη της, θεωρώντας ότι είχε παίξει καθοριστικό ρόλο στην έκδοση του «Δόκτωρ Ζιβάγκο». Η κόρη της απελευθερώθηκε δύο χρόνια μετά, ενώ η Όλγα, τέσσερα. Η Ιβίσνσκαγια πέθανε το 1995, επίσης από καρκίνο. Όμως η φήμη της μακροημερεύει καθώς, όπως το έθεσε ένας δημοσιογράφος, «ο Πάστερνακ δεν θα είχε γίνει αυτός που ήταν αν δεν υπήρχε η Όλγα Ιβίνσκαγια».
Για το μυθιστόρημα «Όσα κρατήσαμε κρυφά»
Αφορμή για την ιστορία αγάπης του Μπόρις Πάστερνακ και της Όλγα Ιβίσνκαγια στάθηκε το μυθιστόρημα «Όσα κρατήσαμε κρυφά» της Lara Prescott (εκδ. Μεταίχμιο). Βρισκόµαστε στην αυγή του Ψυχρού Πολέµου, κι οι λέξεις έχουν γίνει όπλα. Στη Μόσχα, η Όλγα Ιβίνσκαγια συλλαµβάνεται. Είναι η ερωµένη και µούσα του Μπορίς Παστερνάκ – του πιο διάσηµου εν ζωή συγγραφέα στη Σοβιετική Ένωση. Το καθεστώς γνωρίζει ότι ο Παστερνάκ γράφει ένα µυθιστόρηµα µε τίτλο «Δόκτωρ Ζιβάγκο», που ασκεί δριµεία κριτική στην Οκτωβριανή Επανάσταση.
H CIA οργανώνει µια αποστολή για να αποκτήσει το χειρόγραφο, να το τυπώσει κρυφά, και να το περάσει λαθραία στην ΕΣΣΔ. Οι πράκτορες που θα αναλάβουν να τη φέρουν σε πέρας δεν είναι παρά δυο δακτυλογράφοι –η γοητευτική Σάλι που διαθέτει σχετική εµπειρία και η ταλαντούχα αλλά πρωτάρα Ιρίνα– των οποίων η ζωή θα αλλάξει για πάντα.
Μια ιστορία πολιτικού και κοινωνικού διωγµού. Μια ιστορία για τον πόλεµο λέξεων µεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ. Κυρίως όµως, µια ιστορία αγάπης.
