Η διαδρομή του αψηφά οποιαδήποτε προσδοκία θα μπορούσαμε να έχουμε για τη ζωή ενός εικαστικού. Δεν γεννήθηκε σε καλλιτεχνική οικογένεια, αλλά ο πατέρας του διατηρούσε παντοπωλείο στη Φωκίωνος Νέγρη. Ελεύθερο πνεύμα από μικρός, αναγκάστηκε να αλλάξει σχολείο λόγω απειθαρχίας.
Σκόπευε να δώσει εξετάσεις στη σχολή εμποροπλοιάρχων με το όνειρο να γίνει καπετάνιος αλλά τελικά, στα δεκαεννέα του, πήγε στο Τορίνο να σπουδάσει αρχιτεκτονική. Εκεί, εξωστρεφής και ανήσυχος, ήρθε σε επαφή με τους καλλιτέχνες της Arte Povera και έγινε αυτοδίδακτος καλλιτέχνης αλλά και δηλωμένος αναρχικός, στην πρώτη γραμμή των φοιτητικών εκδηλώσεων που προηγήθηκαν του Μάη του ’68 στο Παρίσι.
Το 1969, ένα ταξίδι του Νάκη Παναγιωτίδη στη Βέρνη έμελλε να αποδειχθεί κομβικής σημασίας για τη ζωή του, καθώς εκπλήρωσε την επιθυμία του να επισκεφτεί τον τάφο του Μιχαήλ Μπακούνιν και γνώρισε τη Agnes Häussler, με την οποία παντρεύτηκε το 1973 στην Αθήνα και, δύο χρόνια αργότερα, απέκτησαν μια κόρη, την Αναστασία Άρτεμη.
Στη Βέρνη επίσης, τότε κέντρο της διεθνούς σύγχρονης τέχνης, το ζευγάρι ανέπτυξε στενή φιλία με τη Meret Oppenheim, η οποία έγινε θερμή υποστηρίκτριά του. Μέχρι σήμερα ο Νάκης Παναγιωτίδης ζει και δημιουργεί στην Ελβετία, αν και επιστρέφει περιστασιακά στην Ελλάδα – όπου μάλιστα έχει αγοράσει ένα σπίτι στη Σέριφο. Και παραμένει ένας αναρχικός εικαστικός ο οποίος, ελεύθερος εξαρχής από τα δεσμά του όποιου ακαδημαϊσμού, μετέφερε τις επιρροές από τους σύγχρονούς του καλλιτέχνες σε ένα προσωπικό ιδίωμα.
Η αναδρομική έκθεσή του «Nakis Panayotidis – Shut your Eyes and See» στο Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή στην Αθήνα, υπό την αιγίδα της Πρεσβείας της Ελβετίας στην Ελλάδα, αποτελεί μια ευκαιρία ανάγνωσης αυτού του ιδιώματος – και μια εικαστική εμπειρία γεμάτη εκπλήξεις.
Σκόπευε να δώσει εξετάσεις στη σχολή εμποροπλοιάρχων με το όνειρο να γίνει καπετάνιος αλλά τελικά, στα δεκαεννέα του, πήγε στο Τορίνο να σπουδάσει αρχιτεκτονική. Εκεί, εξωστρεφής και ανήσυχος, ήρθε σε επαφή με τους καλλιτέχνες της Arte Povera και έγινε αυτοδίδακτος καλλιτέχνης.
Μας υποδέχεται σε σύμπαν που, ακόμα και αν δεν κατανοούμε εύκολα τους νόμους του, ή ίσως ακριβώς γι’ αυτόν το λόγο, μας σαγηνεύει. Κατοικείται από φωτογραφικές απεικονίσεις βιομηχανικών και θαλασσινών τοπίων μεγάλου μεγέθους, εικόνες-κείμενα, τρισδιάστατα γλυπτά αντικείμενα και εγκαταστάσεις που πραγματεύονται φιλοσοφικά υπαρξιακά ερωτήματα από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Κατασκευασμένο από ετερόκλητα, ασυνήθιστα και σε πολλές περιπτώσεις ευτελή υλικά, όπως φτηνό χαρτόνι, αυτοκόλλητες ταινίες, κόλλα σε σωληνάριο και μαρκαδόρους, θραύσματα γυαλιού, ξύλινα πηχάκια, φύλλα μολύβδου, φώτα νέον, πέτρες, πίσσα.
Το πρόγραμμα της ημέρας που επισκέφτηκα την έκθεση επέβαλλε να έχω μαζί και τον 9χρονο γιο μου. Παρόλο που στο πλαίσιό της πραγματοποιούνται, πέρα από ξεναγήσεις, και δημιουργικά εργαστήρια για παιδιά, δεν προβλέπονταν για τη συγκεκριμένη ημερομηνία. Παρ’ όλα αυτά, οι αντιδράσεις του μικρού συνοδού μου στα έργα του Νάκη Παναγιωτίδη με ενέπνευσαν να τα δω με διαφορετική ματιά.
Το σύμπαν του κατοικείται από φωτογραφικές απεικονίσεις βιομηχανικών και θαλασσινών τοπίων μεγάλου μεγέθους, εικόνες-κείμενα, τρισδιάστατα γλυπτά αντικείμενα και εγκαταστάσεις που πραγματεύονται φιλοσοφικά υπαρξιακά ερωτήματα από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή.
Σταθήκαμε λίγο παραπάνω στις εγκαταστάσεις που απελευθερώνουν ατμό, σαν το τρικ ενός αόρατου μάγου ή ταχυδακτυλουργού, όπως το βαλιτσάκι με νέον «Σοφός» (2013) και η ξύλινη συρταριέρα «Κρύψου γνώση» (2011). Ο δημιουργός τους, σε μια συζήτηση με τη Fleurette Καραδόντη, πρόεδρο Δ.Σ. Ιδρύματος Β&Ε Γουλανδρή και επιμελήτρια της έκθεσης, είχε εξηγήσει πώς προέκυψε η ιδέα: «Κάποια στιγμή, όταν δούλευα μια σειρά έργων στα οποία έκανα παρεμβάσεις με το χέρι στην επιφάνεια προκειμένου να την καλύψω με μια ζωγραφική ομίχλη, είδα ένα εργαστήριο που δούλευε με τον ατμό και είπα “εδώ είμαστε!”».
Ο γιος μου παρακολουθεί αφοσιωμένος το βίντεο όπου ο Νάκης Παναγιωτίδης δημιουργεί το «Africa II» (2014) και με ρωτάει γιατί ο καλλιτέχνης σπάει το γυαλί. Ο τονισμός, κατόπιν, των ρωγμών και η μεταμόρφωσή τους σε αστέρια του νυχτερινού ουρανού μού θυμίζει τη γιαπωνέζικη τεχνική Kintsugi που αναδεικνύει τις ατέλειες, αντί να προσπαθεί να τις καμουφλάρει, επισκευάζοντας ένα σπασμένο κεραμικό ή πορσελάνινο αντικειμένο με την προσθήκη πούδρας χρυσού στα σημεία ένωσης. Μόνο που στην περίπτωση του Νάκη Παναγιωτίδη, οι «ατέλειες» προκύπτουν από τη δική του, σκόπιμη παρέμβαση.
Η «Υπερηφάνεια των τσιγγάνων» (1979) είναι η πρόταση που είχε κάνει ο εικαστικός για το εξώφυλλο ενός ελληνικού δίσκου. Απορρίφθηκε, γιατί ουσιαστικά είχε αρνηθεί να αποδεχτεί το θέμα της παραγγελίας του πελάτη.
Όταν ρωτάω τον γιο μου ποιο είναι το αγαπημένο του έργο από την έκθεση, επιλέγει την «Υπερηφάνεια των τσιγγάνων» (1979), που έχει μάλιστα μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ιστορία. Αυτό το χρυσό εκμαγείο οδοντοστοιχιών άνω και κάτω γνάθου, με σφιγκτήρες με ενσωματωμένες βίδες, είναι η πρόταση που είχε κάνει ο εικαστικός για το εξώφυλλο ενός ελληνικού δίσκου. Απορρίφθηκε, γιατί ουσιαστικά είχε αρνηθεί να αποδεχτεί το θέμα της παραγγελίας του πελάτη.
Αντί ενός ουδέτερου ζωγραφικού έργου με θέμα τους τσιγγάνους, ο Νάκης Παναγιωτίδης είχε δημιουργήσει μια αινιγματική κατασκευή κατά της λογοκρισίας στην Ελλάδα, με αφορμή τη στρατιωτική δικτατορία που είχε καταρρεύσει λίγα χρόνια νωρίτερα. «Διότι ακόμη και όσοι θα μπορούσαν να έχουν μιλήσει είχαν σφίξει τα δόντια» σχολιάζει στον κατάλογο της έκθεσης ο Matthias Frehner, πρώην διευθυντής του Kunstmuseum Bern και συνεπιμελητής μαζί με τη Fleurette Καραδόντη.
Έξω από το Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή υπάρχει μια κολώνα που το κοινό έχει σταδιακά μετατρέψει σε αυθόρμητο έργο της street art, τοποθετώντας εκεί τα ζωηρόχρωμα αυτοκόλλητα που φορούσε κατά την επίσκεψή του στον χώρο. Ο γιος μου αφαιρεί το δικό του αλλά προτού το προσθέσει στο κολλάζ το σκίζει στα δύο και το ξανακολλάει έτσι ώστε να διακρίνεται ανεπαίσθητα η ρωγμή. Είναι μια από τις επιτυχίες της τέχνης, να αφήσει ένα αποτύπωμα, αχνό έστω, στις επόμενες γενιές, ακόμα και χωρίς τη διαμεσολάβηση παιδαγωγού.
Info
Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Ερατοσθένους 13, Αθήνα 11635, τηλ. 210 7252895, visit@goulandris.gr, goulandris.gr. Διάρκεια έκθεσης, έως 2 Μαρτίου 2025. Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Πέμπτη, Σάββατο & Κυριακή: 10.00-18.00, Παρασκευή: 10.00-20.00. Τρίτη κλειστά.
