Η ιστορία της ζωής του Ανδρέα Μανωλικάκη είναι τόσο συναρπαστική και αναπάντεχη, σχεδόν απίστευτη, που θα μπορούσε άνετα να μεταφερθεί στη μεγάλη οθόνη. Ο Έλληνας ηθοποιός και καθηγητής υποκριτικής και σκηνοθεσίας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα αλλά μετά την αποφοίτησή του από τη Δραματική Σχολή του Θεάτρου Καρόλου Κουν επέλεξε να συνεχίσει τις σπουδές θεάτρου στο Παρίσι.
Ακολουθώντας έναν έρωτα βρέθηκε στη Νέα Υόρκη χωρίς να γνωρίζει αγγλικά. Εκεί έδωσε εξετάσεις για το Actors Studio, για το οποίο τού είχε μιλήσει ο αδερφός του, καθώς από την ίδρυσή του, το 1947, από τους Ηλία Καζάν, Σέριλ Κρόφορντ και Ρόμπερτ Λιούις, διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη των καλλιτεχνών του θεάτρου.
Οι πρώτες αποτυχημένες απόπειρες δεν τον αποθάρρυναν. Συνέχισε να κυνηγάει το όνειρό του με επιμονή. Τελικά κατάφερε να γίνει διά βίου μέλος του Actors Studio, ενώ για πολλά χρόνια διετέλεσε και πρόεδρος (Απρίλιος 2006 – Ιούνιος 2020) του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Actors Studio Drama School (Master of Fine Arts) στο Pace University της Νέας Υόρκης, όπου μέχρι σήμερα είναι καθηγητής Υποκριτικής και Σκηνοθεσίας καθώς και πρόεδρος του Τμήματος Σκηνοθεσίας.
Οι πρόσφατες συνομιλίες του με τη δημοσιογράφο Νατάσα Μπαστέα τροφοδότησαν ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρμός με τίτλο «Στα φώτα. Η πορεία στο θρυλικό Actors Studio και άλλες ιστορίες ζωής». Μια μαρτυρία σε πρώτο πρόσωπο, για την τέχνη της υποκριτικής όπως τη διδάχθηκε από τους κορυφαίους της, τη σκηνή του Μπρόντγουεϊ όπως την έζησε δίπλα στον Ντέρεκ Τζάκομπι, τους διάσημους μαθητές του, μεταξύ των οποίων και ο Μπράντλεϊ Κούπερ, τις δημιουργικές διαφωνίες στο Actors Studio, τις συγκυρίες της ζωής του που μοιάζουν καρμικές, και απρόοπτα γεγονότα που τον σημάδευσαν. Με αφορμή το νέο βιβλίο μίλησε στο Marie Claire για το παρελθόν, το παρόν και τα σχέδιά του για το μέλλον.
Μια μαρτυρία σε πρώτο πρόσωπο, για την τέχνη της υποκριτικής όπως τη διδάχθηκε από τους κορυφαίους της, τη σκηνή του Μπρόντγουεϊ όπως την έζησε δίπλα στον Ντέρεκ Τζάκομπι, τους διάσημους μαθητές του, μεταξύ των οποίων και ο Μπράντλεϊ Κούπερ, τις δημιουργικές διαφωνίες στο Actors Studio.
Ποια διαδρομή οδήγησε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου;
«Όταν αποφάσισα, μετά το Παρίσι, να πάω στην Αμερική, ο πατέρας μου μού ζήτησε όποτε θα ερχόμουν στη Ελλάδα να διδάσκω όσα μάθαινα σε εκείνους που δεν είχαν την ευκαιρία ή την ψυχική δύναμη να βγουν στο εξωτερικό.
»Ήδη είχα αρχίσει να γράφω ορισμένα από τα “απίθανα” γεγονότα που μου είχαν συμβεί όταν, μέσα από μια κουβέντα μου με την εξαιρετική δημοσιογράφο Νατάσα Μπαστέα, εμφανίστηκε η ιδέα ενός αυτοβιογραφικού βιβλίου. Μου άρεσε, γιατί μαζί με τα σεμινάρια υποκριτικής που παραδίδω στην Ελλάδα –εδώ και τριάντα χρόνια κάθε Ιούλιο και εδώ και δεκαέξι χρόνια κάθε Ιανουάριο– θα έκανα πραγματικότητα πιο ολοκληρωμένα την επιθυμία του πατέρα μου. Δηλαδή θα μοιραζόμουν εμπειρίες και γεγονότα από συνεργασίες και συναντήσεις που είχα με σημαντικούς ανθρώπους των τεχνών.
»Μετά την ιδέα ακολούθησαν δυο χρόνια με πολλές εκ βαθέων συζητήσεις με τη Νατάσα Μπαστέα, γραπτά κείμενα, ερωτήσεις, ερωτήματα, ερωτηματικά. Το βιβλίο περιγράφει μια διαδρομή ζωής. Όπως γράφει η δημοσιογράφος στον πρόλογό της, αποτελεί ένα παιχνίδι στο σκοτάδι και στο φως. Και της σκηνής και της ζωής. Χαίρομαι λοιπόν όταν αναγνώστες που δεν ανήκουν στον χώρο του θεάτρου μού λένε πως το βιβλίο αυτό μας αφορά όλους».
Από τους σημαντικούς ανθρώπους της υποκριτικής με τους οποίους συναντήθηκε ο δρόμος σας, ποιος σάς εντυπωσίασε περισσότερο όχι μόνο για το καλλιτεχνικό έργο και, ενδεχομένως, τη διδασκαλία του αλλά και ως προσωπικότητα; Και ποια υπήρξε για εσάς η μεγαλύτερη απομυθοποίηση;
«Όταν έφυγα για το εξωτερικό, δεν περίμενα ότι η ζωή θα μου επιφύλασσε τόσες υπέροχες εμπειρίες και εκπλήξεις. Ότι θα βρισκόμουν σε χώρους και συνθήκες – ως μαθητής, ως συνάδελφος, ως συνεργάτης, ως σκηνοθέτης, ως ηθοποιός, ως δάσκαλος, ως επικεφαλής μεταπτυχιακού προγράμματος– με τόσο σημαντικούς καλλιτέχνες. Αν και με ορισμένους είχα και έχω πολύ πιο στενές σχέσεις και συνεργασίες, δεν θέλω να ξεχωρίσω κάποιον διότι ήταν όλοι τους ιδιαίτερες και ξεχωριστές προσωπικότητες.
«Από την ηλικία των είκοσι πέντε ετών περίπου, έπαψα να θεοποιώ ανθρώπους. Ακόμη και τους γονείς μου. Το ότι ήταν καταπληκτικοί γονείς, γενναιόδωροι και απόλυτα αφοσιωμένοι, δεν σημαίνει ότι δεν έκαναν λάθη. Την ίδια στάση είχα και απέναντι στους διάσημους και καταξιωμένους διεθνώς καλλιτέχνες».
»Από την ηλικία των είκοσι πέντε ετών περίπου, έπαψα να θεοποιώ ανθρώπους. Ακόμη και τους γονείς μου. Το ότι ήταν καταπληκτικοί γονείς, γενναιόδωροι και απόλυτα αφοσιωμένοι, δεν σημαίνει ότι δεν έκαναν λάθη. Την ίδια στάση είχα και απέναντι στους διάσημους και καταξιωμένους διεθνώς καλλιτέχνες. Το ότι διαπρέπουν στον τομέα τους δεν σημαίνει ότι είναι αλάνθαστοι. Κάθε άλλο, κάνουν λανθασμένες επιλογές, παίρνουν λανθασμένες αποφάσεις ακόμη και για σοβαρά ζητήματα είτε επαγγελματικά είτε προσωπικά. Όποτε διαφωνούσαμε σε ζητήματα ή όποτε δεν συμφωνούσα με πράξεις ή λεγόμενα τους, δεν ετίθετο θέμα απομυθοποίησης αφού δεν τους είχα μυθοποιήσει, αλλά περισσότερο θέμα απογοήτευσης για την άποψή τους στο συγκεκριμένο ζήτημα και όχι αναγκαστικά για το άτομο στο σύνολό του».
Στην Ελλάδα πάρα πολλοί προσπαθούν και ονειρεύονται να γίνουν ηθοποιοί, αντιμετωπίζοντας συχνά απορρίψεις και ματαιώσεις. Τι κάνει κάποιον καλό ηθοποιό; Πώς μπορεί να καταλάβει ένας νέος άνθρωπος ότι έχει προοπτικές να γίνει πραγματικά καλός στην υποκριτική;
«Οι απορρίψεις και οι ματαιώσεις οφείλονται ως επί το πλείστον στη ύπαρξη πολλών δραματικών σχολών. Ο αριθμός των αποφοίτων κάθε χρόνο είναι υπερβολικά μεγάλος σε σχέση με τον πληθυσμό της χώρας. Όμως πέραν αυτού οι απορρίψεις και οι ματαιώσεις είναι αναπόσπαστη πραγματικότητα της ζωής. Το θέμα λοιπόν είναι όσες φορές κι αν πέσεις να μπορέσεις να σηκωθείς και να σταθείς στα πόδια σου. Μέσα από αυτές τις εμπειρίες παίρνεις μαθήματα που σε οδηγούν σε αποφάσεις και δράσεις. Ίσως να πρέπει να πάρεις τη μοίρα σου στα χέρια σου δημιουργώντας τις προϋποθέσεις όπου θα μπορείς να δείξεις τη δουλειά σου χωρίς να περιμένεις να χτυπήσει το τηλέφωνο. Και ίσως, όμως, μια μέρα να αναλογιστείς εάν πραγματικά σου αρέσει αυτό το επάγγελμα, εάν είναι για σένα ή εάν είσαι εσύ γι’ αυτό.
»Καλός ηθοποιός είναι αυτός που μέσα από την αλήθεια των συναισθημάτων και την ειλικρίνειά του μπορεί να σε πείσει για όσα γίνονται πάνω στη σκηνή, όποιο κι αν είναι το στυλ της παράστασης.
«Καλός ηθοποιός είναι αυτός που μέσα από την αλήθεια των συναισθημάτων και την ειλικρίνειά του μπορεί να σε πείσει για όσα γίνονται πάνω στη σκηνή, όποιο κι αν είναι το στυλ της παράστασης».
»Το όνειρο να γίνει κάποιος ηθοποιός δεν φτάνει. Απαιτούνται ταλέντο και εντατική εκπαίδευση μέσα από την οποία θα κάνει λειτουργικό το υποκριτικό του όργανο. Αυτό σημαίνει ότι θα εκπαιδεύσει την φαντασία του, το συναίσθημα του, το μυαλό του, το σώμα του, τη φωνή του. Απαιτούνται σοβαρότητα, αφοσίωση, επιμονή κι υπομονή. Μέσα από μια τέτοια διαδικασία εκπαίδευσης θα ανακαλύψει εάν πραγματικά θέλει να γίνει ηθοποιός και εάν πραγματικά έχει την ικανότητα. Βέβαια καλός ηθοποιός δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι θα γίνει διάσημος ή πλούσιος. Αυτά τα καθορίζει η τύχη σε μεγάλο βαθμό».
Πιστεύετε ότι το #metoo έχει αρχίσει να φέρνει ουσιαστικές αλλαγές στην αντιμετώπιση των περιστατικών κακοποίησης στον χώρο του θεάτρου, του κινηματογράφου, της τηλεόρασης, όχι μόνο στις ΗΠΑ αλλά και στην Ελλάδα ενδεχομένως; Τι θα θέλετε να δείτε να έρθει εδώ από το εξωτερικό για την πιο ολοκληρωμένη αντιμετώπισή τους και κυρίως την πρόληψη τέτοιων περιστατικών;
«Σίγουρα o φόβος της έκθεσης και των συνεπειών έχουν βελτιώσει την κατάσταση. Αυτό που θα ήθελα να γίνει στην Ελλάδα, για το οποίο μιλάω εδώ και τριάντα χρόνια σε κάθε ευκαιρία, είναι η ίδρυση ενός σοβαρού σωματείου ηθοποιών το οποίο θα υπερασπίζεται στο ακέραιο τα δικαιώματα των ηθοποιών και του επαγγέλματος. Απαγκιστρωμένο από πολιτικά κόμματα και με απόλυτο στόχο την αξιοπρέπεια του ηθοποιού. Να μη χρειάζεται ο ηθοποιός να παρακαλάει να πληρωθεί για τη δουλειά που έχει προσφέρει. Να πληρώνεται για τις πρόβες, να δουλεύει σε χώρους που πληρούν τις βασικές προϋποθέσεις ασφάλειας και υγιεινής, να προστατεύεται από κάθε είδους κακοποίηση από όπου κι αν προέρχεται – από παραγωγό, σκηνοθέτη, συνάδελφο. Ένα σωματείο που θα κάνει το ηθοποιό υπερήφανο για το επάγγελμα και τη τέχνη του.
«Αυτό που θα ήθελα να γίνει στην Ελλάδα, για το οποίο μιλάω εδώ και τριάντα χρόνια σε κάθε ευκαιρία, είναι η ίδρυση ενός σοβαρού σωματείου ηθοποιών το οποίο θα υπερασπίζεται στο ακέραιο τα δικαιώματα των ηθοποιών και του επαγγέλματος».
»Το θέατρο ασχολείται με τα ανθρώπινα ζητήματα: με τον άνθρωπο απέναντι στη κοινωνία, απέναντι στον εαυτό του, απέναντι στη μοίρα του. Ο ηθοποιός μέσα από την τέχνη του παράγει πολιτισμό. Μορφώνει και εκπαιδεύει το κοινό. Η Πολιτεία οφείλει να προστατέψει τις σπουδές και το επάγγελμά του. Ισάξια υπεύθυνοι βέβαια είναι και οι ηθοποιοί, που επί δεκαετίες δεν έχουν καταφέρει να δημιουργήσουν ένα ισχυρό και αποτελεσματικό σωματείο».
Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός ότι μιλάτε ανοιχτά για παθογένειες που αντιμετωπίσατε σε ελληνικές δραματικές σχολές, ακόμα και του Καρόλου Κουν. Υπάρχουν ακόμα «ιερά τέρατα» στο ελληνικό θέατρο που μας εμποδίζουν να κάνουμε τα βήματα προόδου που θα έπρεπε;
«Δεν υπάρχουν τέρατα, μόνο σχολές που δεν ελέγχονται υπάρχουν. Το τέρας είναι η Πολιτεία και συγκεκριμένα το εκάστοτε Υπουργείο Πολιτισμού που δεν ενδιαφέρεται για την θεατρική παιδεία. Για να διορθωθεί η κατάσταση με τις δραματικές σχολές χρειάζεται ένας ή και περισσότεροι μέσα στο Υπουργείο Πολιτισμού να αναλάβουν να βάλουν τάξη σε αυτό το ανεξέλεγκτο τοπίο. Υπεύθυνοι που θα γνωρίζουν το αντικείμενο, θα καθορίσουν τους κανόνες λειτουργίας και ελέγχου των δραματικών σχολών και θα παρακολουθούν στενά την τήρηση των κανόνων.
«Δεν υπάρχουν τέρατα, μόνο σχολές που δεν ελέγχονται υπάρχουν. Το τέρας είναι η Πολιτεία και συγκεκριμένα το εκάστοτε Υπουργείο Πολιτισμού που δεν ενδιαφέρεται για την θεατρική παιδεία. Για να διορθωθεί η κατάσταση με τις δραματικές σχολές χρειάζεται ένας ή και περισσότεροι μέσα στο Υπουργείο Πολιτισμού να αναλάβουν να βάλουν τάξη σε αυτό το ανεξέλεγκτο τοπίο».
»Οι κανόνες θα πρέπει εκτός των άλλων να περιλαμβάνουν ανώνυμες αξιολογήσεις των μαθητών, δυο φορές το χρόνο, οι οποίες θα κατατίθενται ηλεκτρονικά και θα ελέγχονται στο Υπουργείο Πολιτισμού. Στην συνέχεια η/ο επικεφαλής της σχολής θα έχει συνάντηση με το υπεύθυνο τμήμα του Υπουργείου με θέμα τις αξιολογήσεις. Το Υπουργείο επίσης πρέπει να κάνει συστηματικό αιφνιδιαστικό έλεγχο όλων των χώρων ως προς την καταλληλότητα και τον εξοπλισμό για αυτές τις σπουδές και, ανάλογα με τις παραλείψεις και τα παραπτώματα, να υπάρχουν κυρώσεις που μπορεί να φτάνουν στην απόλυση καθηγητών, σε πρόστιμα στη σχολή έως και σε ακύρωση της άδειας λειτουργίας της.
»Όσον αφορά τις πανεπιστημιακές δραματικές σχολές, μια δημοσιογράφος που γνωρίζει τα θεατρικά θέματα μού είπε πως γίνονται κινήσεις να μετατρέψουν τις σχολές του Εθνικού Θεάτρου και του ΚΘΒΕ σε πανεπιστημιακές. Αν είναι αλήθεια, είναι μεγάλο λάθος. Πρέπει να ιδρυθούν δραματικές σχολές αμιγώς πανεπιστημιακές μέσα στο ΕΚΠΑ, όχι να χάσουν δυο ιστορικές σχολές τον χαρακτήρα του conservatory, που έχουν τώρα, για να ενταχθούν στο πανεπιστήμιο. Αντί να χτίζουν, γκρεμίζουν. Αντί να προσθέτουν, αφαιρούν. Γνωρίζοντας την έλλειψη γνώσεων που υπάρχει στην Ελλάδα πάνω στον σχεδιασμό ενός προγράμματος θεατρικής εκπαίδευσης και σπουδών –διδακτικής ύλης, εκπαιδευτικών στόχων, κτλ.– προβλέπω ως αποτέλεσμα ένα πρόγραμμα “τουρλού-τουρλού” στελεχωμένο από ανθρώπους που πιστεύουν σε αυτή τη φιλοσοφία. Μακάρι να διαψευστώ και μακάρι να μην είναι όπως μου τα είπαν τα πράγματα, διότι η χώρα έχει ανάγκη από σοβαρές και καλά μελετημένες θεατρικές σπουδές, που να προσφέρουν εξειδικευμένη εκπαίδευση και όχι λίγο από όλα».
Τι σας βοήθησε να κάνετε πραγματικότητα το όνειρό σας να ζήσετε στα φώτα χωρίς να καείτε; Ποιες ήταν, εκ των υστέρων, οι δικές σας δικλείδες ασφαλείας;
«Κάποια στιγμή συνειδητοποίησα πως αυτό που πραγματικά με ενδιαφέρει είναι το φως που βρίσκεται μέσα στον ηθοποιό και πως αυτό θα βγει και θα φωτίσει τον ίδιο, τη σκηνή, το έργο και τους θεατές. Η σωστή εκπαίδευση βοηθάει τον ηθοποιό να ανακαλύψει, να απελευθερώσει και να αποκαλύψει την προσωπική του καλλιτεχνική έκφραση, μετατρέποντας σε τέχνη τις ηλιαχτίδες που βγαίνουν μέσα από τα κρυφά μέρη της ψυχής του. Αυτό το εσωτερικό φως δεν μπορεί να σε κάψει, μόνο να σε φωτίσει μπορεί.
«Η σωστή εκπαίδευση βοηθάει τον ηθοποιό να ανακαλύψει, να απελευθερώσει και να αποκαλύψει την προσωπική του καλλιτεχνική έκφραση, μετατρέποντας σε τέχνη τις ηλιαχτίδες που βγαίνουν μέσα από τα κρυφά μέρη της ψυχής του».
»Δεν πήγα στις ΗΠΑ για να γίνω σταρ. Αυτό από μόνο του ήταν μια σημαντική δικλείδα ασφαλείας. Ως στόχο είχα αυτό το φως. Ήθελα να μάθω όσο καλύτερα μπορούσα το Σύστημα του Στανισλάφσκι και του Βαχτάνγκοφ –ο οποίος ήταν ο καλύτερος μαθητής του– και τη Μέθοδο του Actors Studio η οποία είναι η μετεξέλιξη του Συστήματος Στανισλάφσκι. Δηλαδή το είδος της βιωματικής υποκριτικής όπου ό,τι γίνεται, λέγεται και υπάρχει πάνω στη σκηνή αφορά προσωπικά τον ηθοποιό. Ακόμη και σήμερα με αυτό απασχολούμαι καθημερινά. Το μελετώ, το ερευνώ και το ανακαλύπτω μέσα από σπάνιο έντυπο και οπτικοακουστικό υλικό, καθώς και μέσα από τις τάξεις σκηνοθεσίας και υποκριτικής που διδάσκω στις ΗΠΑ, στην Ελλάδα και αλλού».
Έχετε σκεφτεί να επιστρέψετε να ζήσετε μόνιμα στην Ελλάδα;
«Βεβαίως, ποτέ δεν ήταν στα πλάνα μου να μείνω για πάντα έξω. Στα σαράντα έξι χρόνια που ζω στο εξωτερικό δεν έχασα την επαφή με την Ελλάδα. Αυτό που θεωρούσα πραγματικό σπίτι μου είναι εδώ, στην Αγία Παρασκευή. Πιστεύω πως έκλεισαν και κλείνουν πολλοί όμορφοι και σημαντικοί κύκλοι στις ΗΠΑ και πως η επιστροφή μου στην Ευρώπη, από όπου ξεκίνησα αυτή την πολυετή και υπέροχη περιπέτεια, είναι κοντά.
«Στα σαράντα έξι χρόνια που ζω στο εξωτερικό δεν έχασα την επαφή με την Ελλάδα. Αυτό που θεωρούσα πραγματικό σπίτι μου είναι εδώ, στην Αγία Παρασκευή».
»Οι λόγοι της επιστροφής μου δεν έχουν να κάνουν με δουλειά και καριέρα, αυτή έγινε έξω. Θα επιστρέψω γιατί μου αρέσει η Ελλάδα. Με συνδέουν φιλίες, συγγένειες, χώροι. Παρόλα αυτά στην Ελλάδα είμαι ήδη σε προχωρημένες συζητήσεις με έναν σημαντικό εκπαιδευτικό οργανισμό για μελλοντικά πλάνα που αφορούν θεατρικές σπουδές. Ακόμη και να σκηνοθετήσω ή να παίξω θα με ενδιέφερε, εφόσον οι συνθήκες είναι επαγγελματικές και δημιουργικές. Η σχέση μου με την Αμερική θα συνεχιστεί όχι όμως όσο εντατική είναι σήμερα. Επιπλέον συνεχίζω τη σχέση μου με την Γαλλία και την Ρουμανία, όπου επί σειρά ετών διδάσκω σεμινάρια και κάνω διαλέξεις. Θα έχω λοιπόν την ευκαιρία να συνεχίσω να επισκέπτομαι συχνά το Παρίσι, την πόλη που βρίσκεται πολύ βαθιά μέσα στη καρδιά μου για πάρα πολλούς λόγους».
