«Το τέλος της ζωής θα έπρεπε να είναι αυτό που στην ουσία του είναι: ένα σημαντικό γεγονός, όπως η γέννηση ή ο γάμος». Αυτή η φράση συμπυκνώνει τη θέση του Stephen Jenkinson για το θάνατο. Ο Καναδός συγγραφέας και πολιτιστικός ακτιβιστής, ο οποίος θεωρεί ότι οι άνθρωποι στην πλειονότητά μας είμαστε «αναλφάβητοι» στο πένθος, έρχεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα, στις 12/06 στο ΠΛΥΦΑ, για την προβολή της ταινίας του «Griefwalker» καθώς και για μια επιδραστική ομιλία που θα μας κάνει να δούμε με άλλη ματιά το αναπόφευκτο φινάλε.
Ο Jenkinson, με σπουδές στην Κοινωνική Εργασία, έχει ηγηθεί του τμήματος παρηγορητικής φροντίδας μεγάλου καναδικού νοσοκομείου και έχει εργαστεί εκτενώς με φροντιστές, ετοιμοθάνατους και τις οικογένειές τους, παρατηρώντας σε χιλιάδες ανθρώπους ξανά και ξανά «οικτρό άγχος». Ο ίδιος θεωρεί πως αυτό το αίσθημα είναι περισσότερο ένα σύμπτωμα πολιτιστικής έλλειψης και «αγραμματοσύνης πένθους», όχι ένα προσωπικό ζήτημα με το θάνατο. Και διερωτάται: Ήταν πάντα τόσο δύσκολο να πεθάνεις; Μπορεί το πένθος να είναι μια δεξιότητα, που πρέπει κάποιος να μάθει και να εξασκήσει;
Αυτοί οι προβληματισμοί είναι ο πυρήνας του συγγραφικού έργου του Jenkinson, αλλά και της ταινίας «Griefmalker», την οποία θα έχει την ευκαιρία να δει το αθηναϊκό κοινό. Πρόκειται για μια παραγωγή του Καναδικού Εθνικού Κέντρου Κινηματογράφου, σε σκηνοθεσία του Tim Wilson. Γυρισμένο σε μια περίοδο δώδεκα ετών, το ντοκιμαντέρ παρακολουθεί τον Jenkinson στις αίθουσες διδασκαλίας με γιατρούς και νοσοκόμες, σε συμβουλευτικές συνεδρίες με ασθενείς και τις οικογένειές τους, και σε συχνά αφοπλιστικά ειλικρινείς συζητήσεις για την προέλευση και τις συνέπειες των ιδεών του για το πώς ζούμε και πεθαίνουμε.
Με αυτή την αφορμή, μιλήσαμε για το πένθος, τις πηγές του και τους τρόπους με τους οποίους εκφράζεται με τον συνθετικό ψυχοθεραπευτή Αλέξη Ιωάννου, ο οποίος συντονίζει την εκδήλωση.
Τι είναι το πένθος
«Το πένθος δεν είναι κατάθλιψη ή απόγνωση, είναι ίσως η δεξιότητα να καλλιεργούμε τη ροή μεταξύ θλίψης και ευγνωμοσύνης και να το εκφράζουμε με λέξεις που εξελίσσονται διαρκώς.
Πιο ευάλωτες οι νέες γενιές
»Με τον Steven Jenkinson γνωριζόμαστε εδώ και χρόνια. Διαβάζοντας το έργο του και παρακολουθώντας τη δουλειά του ένιωσα ότι το έργο του έχει ιδιαίτερη σημασία, ειδικά στους καιρούς που ζούμε. Θεώρησα καίριο και σημαντικό το να ανοίξει εδώ μια συζήτηση για το θέμα του πένθους.
»Βρισκόμαστε σε καιρούς αλλεπάλληλων κρίσεων, όπου το συλλογικό πένθος αρχίζει όχι μόνο να γίνεται πιο γνωστό αλλά και να βιώνεται. Πολλά πράγματα τα οποία θεωρούσαμε δεδομένα αρχίζουν να μην είναι. Από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι περίπου το 2000, οι γενιές γαλουχήθηκαν με την ιδέα ότι τα πράγματα θα γίνονταν διαρκώς καλύτερα. Ότι θα βιώναμε μια διαρκή ανάπτυξη, σε οικονομικό, κοινωνικό, προσωπικό επίπεδο. Αυτό φαίνεται πλέον ότι δεν ισχύει και το βιώνουν πιο έντονα οι άνθρωποι που γεννήθηκαν μετά το ’90, ενώ ταυτόχρονα εισπράττουν ένα πρόσταγμα από την προηγούμενη γενιά, ότι τα πράγματα οφείλουν να πηγαίνουν διαρκώς καλύτερα.
«Από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι περίπου το 2000, οι γενιές γαλουχήθηκαν με την ιδέα ότι τα πράγματα θα γίνονταν διαρκώς καλύτερα. Ότι θα βιώναμε μια διαρκή ανάπτυξη, σε οικονομικό, κοινωνικό, προσωπικό επίπεδο. Αυτό φαίνεται πλέον ότι δεν ισχύει και το βιώνουν πιο έντονα οι άνθρωποι που γεννήθηκαν μετά το ’90».
Δεν συνδέεται πάντα με έναν βιολογικό θάνατο
»Υπάρχουν διάφορες πηγές πένθους. Μπορεί να έχει να κάνει με πράγματα που περιμέναμε ότι θα λάβουμε στη ζωή μας, τα οποία όμως δεν λάβαμε ποτέ. Μπορεί να το κληρονομήσαμε από προηγούμενες γενιές. Μπορεί να πηγάζει ακόμα και από τη σκέψη ότι κάποια στιγμή θα χάσουμε όλα όσα έχουμε σήμερα.
Το πένθος ως ευκαιρία
»Ο Jenkinson θεωρεί το πένθος μια ικανότητα την οποία όταν καλλιεργούμε, καλλιεργούμε την ικανότητα να αγαπάμε τη ζωή γι’ αυτό που είναι: με τα όρια και τους περιορισμούς της. Καθώς μεγαλώνουμε σαφώς δεν μπορούμε να κάνουμε όλα όσα κάναμε μικρότεροι, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να αγαπάμε τη ζωή. Το υγιές πένθος μπορεί να ανατροφοδοτήσει τη σχέση μας με τη ζωή.
»Κατά κύριο λόγο η αδυναμία να πενθήσουμε έχει να κάνει την επιθυμία μας να φτάσουμε στην άλλη άκρη κάθε προβλήματος που αντιμετωπίζουμε στην καθημερινότητά μας και να βγούμε νικητές, μόνο και μόνο για να μπούμε στο επόμενο πρόβλημα. Έτσι ίσως χάνουμε μια ευκαιρία να συσχετιστούμε διαφορετικά με το πρόβλημα και, πολλές φορές, το διαιωνίζουμε.
»Πολλοί άνθρωποι έρχονται σε μια θεραπευτική διαδικασία περιμένοντας τη λύση ενός συγκεκριμένου προβλήματος, αλλά αυτό που συμβαίνει είναι να ανοίγουν άλλες πτυχές της ζωής τους, τις οποίες μπορεί να αγνοούσαν, και να χρειαστεί να δώσουν προσοχή σε κάτι άλλο. Και δίνοντας προσοχή σε αυτό το άλλο, το οποίο ίσως κρυβόταν πίσω από το όποιο μέγεθος του προβλήματος, κάποια πράγματα αρχίζουν να μετακινούνται, έτσι κι αλλιώς.
Ο Jenkinson θεωρεί το πένθος μια ικανότητα την οποία όταν καλλιεργούμε, καλλιεργούμε την ικανότητα να αγαπάμε τη ζωή γι’ αυτό που είναι: με τα όρια και τους περιορισμούς της. Καθώς μεγαλώνουμε σαφώς δεν μπορούμε να κάνουμε όλα όσα κάναμε μικρότεροι, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να αγαπάμε τη ζωή.
Γιατί δυσκολευόμαστε να πενθήσουμε
»Στο πένθος μάς βοηθούν άνθρωποι που είναι παρόντες χωρίς να προσπαθήσουν να το αλλάξουν ή να το κατευθύνουν. Αλλά η εντύπωσή μου είναι ότι όσο η κοινωνία διχάζεται όλο και περισσότερο, όσο γίνεται όλο και λιγότερο συλλογική, η διεργασία του πένθους γίνεται πιο δύσκολη.
«Ένα μεγάλο μέρος των ψυχολογικών δυσκολιών και υπαρξιακών δυσκολιών του σύγχρονου ανθρώπου έχει να κάνει με το ότι νιώθουμε μη συνδεδεμένοι με τους εαυτούς μας, με τους άλλους, με το ευρύτερο έμβιο περιβάλλον».
»Οι πρώτες μου σπουδές ήταν στη βιολογία και την οικολογία. Και αν κάτι γνωρίζουμε από την επιστήμη της οικολογίας είναι ότι ο διαχωρισμός του ανθρώπου από τη φύση -ακόμα και στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούμε τη λέξη “φύση”, προσωπικά προτιμώ την έκφραση “ευρύτερο έμβιο περιβάλλον”- είναι προβληματικός. Είναι αρκετά σύνηθες να αντιμετωπίζουμε το ευρύτερο έμβιο περιβάλλον ως κάτι το οποίο μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να ικανοποιήσουμε τους δικούς μας σκοπούς.
»Αλλά ένα μεγάλο μέρος των ψυχολογικών και υπαρξιακών δυσκολιών μας έχει να κάνει με το ότι νιώθουμε μη συνδεδεμένοι με τους εαυτούς μας, με τους άλλους, με το ευρύτερο έμβιο περιβάλλον. Το έργο του Steven φέρνει και μια ιστορική γνώση αυτής της αποσύνδεσης του δυτικού ανθρώπου. Γνωρίζοντας πώς, πότε και πού ήρθε αυτή η αποσύνδεση ανοίγουμε τις πιθανότητες να την καλλιεργήσουμε ξανά, με τον ίδιο τρόπο που και μια θεραπευτική διαδικασία δεν προσφέρει λύσεις αλλά, βοηθώντας μας ίσως να δούμε σε ποια στιγμή στη ζωή μας τα πράγματα δεν πήγαν όπως τα περιμέναμε, μας δίνει τη δυνατότητα και ταυτόχρονα την ευθύνη να πράξουμε διαφορετικά.
Τι θα συμβουλεύατε κάποιον που αντιμετωπίζει το πένθος;
»Αν θα ήθελα να δώσω συμβουλή σε κάποιον, θα ήταν όχι σε εκείνον που βιώνει την απώλεια αλλά στους ανθρώπους γύρω του. Γιατί εκεί κρίνεται, σε μεγάλο βαθμό, το κατά πόσον ένα πένθος θα φέρει τους ανθρώπους πιο κοντά και θα δημιουργήσει σχέσεις αλληλοϋποστήριξης και αλληλοφροντίδας ή αν το πένθος θα γίνεται όλο και πιο ιδιωτικό και για να το αντιμετωπίσει κάποιος θα χρειάζονται άνθρωποι σαν κι εμένα.
»Ένα κομμάτι της ηθικής μου ευθύνης, ως θεραπευτής, είναι το να μην είμαι απαραίτητος. Να υπάρχουν στο μέλλον δομές υποστήριξης και φροντίδας μεταξύ των ανθρώπων όπου το πένθος θα είναι πιο γνωστό και απαλλαγμένο από το στίγμα, ώστε να μη χρειάζομαι πλέον.
«Ένα κομμάτι της ηθικής μου ευθύνης, ως θεραπευτής, είναι το να μην είμαι απαραίτητος. Να υπάρχουν στο μέλλον δομές υποστήριξης και φροντίδας μεταξύ των ανθρώπων όπου το πένθος θα είναι πιο γνωστό και απαλλαγμένο από το στίγμα, ώστε να μη χρειάζομαι πλέον».
Γιατί να παρακολουθήσουμε μια ταινία για το θάνατο και το πένθος
»Γιατί μπορεί να μας προσφέρει τη δυνατότητα να μην είμαστε τόσο σίγουροι με τον εαυτό μας. Θα μου πείτε, ποιος το θέλει αυτό; Αλλά στην εποχή όπου όλοι εμφανίζονται σε υπερβολικό βαθμό σίγουροι για τον εαυτό τους και που οδηγούμαστε σε διαρκείς διαφωνίες για το ποιος έχει δίκιο και ποιος έχει άδικο, το να συσχετιστούμε με το άγνωστο και με το όριο του θανάτου μπορεί να μετακινήσει αυτή τη σιγουριά. Και ίσως μάς επιτρέψει να συσχετιστούμε με το διαφορετικό, με τον άλλον, που πολλές φορές νιώθουμε να μας απειλεί με τον ίδιο τρόπο που μας απειλεί και ο θάνατος».
Δείτε το trailer της ταινίας «Griefwalker»:
Info
Δευτέρα 12 Ιουνίου από τις 19:00 έως τις 21:30, στον Βιομηχανικό Πάρκο ΠΛΥΦΑ, Κορυτσάς 39, Αθήνα, προπώληση εισιτηρίων εδώ.
Η ταινία θα προβληθεί στα αγγλικά με ελληνικούς υποτίτλους και η συζήτηση που θα ακολουθήσει θα είναι στα αγγλικά με παράλληλη μετάφραση.
Για περισσότερες πληροφορίες για το έργο του Steven Jenkinson εδώ και του Αλέξη Ιωάννου εδώ.
