Η έμφυλη βία στον Eμφύλιο, το «επισκεπτήριο» στο Επταπύργιο, η μετα-εμφυλιακή κοινωνία, το «μεροκάματο», οι συγκλίσεις και αποκλίσεις στις δεκαετίες ‘40-’60, οι γυναίκες ναυτικοί, οι σημερινές δασκάλες εικαστικών, η πολιτικότητα των φοιτητριών σε τμήμα του ΕΚΠΑ, οι μοδίστρες, είναι μερικά από τα θέματα που έρχεται να αναδείξει η 4η Γιορτή Προφορικής Ιστορίας, «Γυναίκες χωρίς υπότιτλο», στην Τεχνόπολη, στις 24-26 Ιανουαρίου, όλα από μια διαφορετική οπτική από την επίσημη της Ιστορίας, τις προφορικές αφηγήσεις των λεγόμενων γυναικών της διπλανής πόρτας. Μαζί με αυτά, και κάποια που διαφοροποιούνται από την κεντρική θεματική της διοργάνωσης, όπως το άνοιγμα ενός καφενείου στη Σκλαβοπούλα Χανίων μετά από πενήντα χρόνια, οι «ανοιχτές αυλές» στη Μάρπησσα Πάρου αλλά και η ιστορία της Αγίας Μαρίνας Ηλιούπολης.
Οι Ομάδες Προφορικής Ιστορίας (ΟΠΙ), ένα δίκτυο αυτοφυών και αυτοδιαχειριζόμενων ομάδων από όλη την Ελλάδα, χωρίς ιεραρχία, πρόεδρο, αντιπρόεδρο, γραμματέα ούτε ταμείο, με αποκλειστικά μέλη ισότιμους εθελοντές που εκπαιδεύονται ώστε να συλλέγουν μνήμες από τη Λέσβο μέχρι τα Χανιά, επιστρέφουν με ένα νέο ανοιχτό κάλεσμα σε όποιον επιθυμεί να έρθει σε επαφή με τις δράσεις τους και τις αληθινές ιστορίες ανθρώπων που έχουν συγκεντρώσει μέχρι σήμερα, δύο χρόνια μετά την τελευταία, 3η Γιορτή τους, στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος.
Οι Ομάδες Προφορικής Ιστορίας (ΟΠΙ) είναι ένα δίκτυο αυτοφυών και αυτοδιαχειριζόμενων ομάδων από όλη την Ελλάδα, χωρίς ιεραρχία, πρόεδρο, αντιπρόεδρο, γραμματέα ούτε ταμείο, με αποκλειστικά μέλη ισότιμους εθελοντές που εκπαιδεύονται ώστε να συλλέγουν μνήμες από τη Λέσβο μέχρι τα Χανιά.
Αυτή τη φορά, δεκαέξι ομάδες θα παρουσιάσουν από ένα διαφορετικό θέμα η καθεμία, σε συνδυασμό με δύο θεατρικά δρώμενα στα οποία έχουν συμβάλει μέλη τους, τρία ντοκιμαντέρ με προφορικές μαρτυρίες («The Wanted 18» για την Παλαιστίνη, «Αζήτητοι» για ένα «χαμένο αρχείο», «Herstories: Οι ρίζες μου» με ιστορίες έξι γυναικών), την παρουσίαση μιας νέας Πλατφόρμας Προφορικών Μαρτυριών της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας του Δήμου Χαλανδρίου και ένα σεμινάριο για την απομαγνητοφώνηση με χρήση τεχνητής νοημοσύνης.
«Στη συνάντηση του Συντονιστικού των ΟΠΙ για την 4η Γιορτή, επικράτησε το θέμα “Γυναίκες” ως ομπρέλα, όπου κάθε ομάδα έχει τη δυνατότητα, με βάση τη δουλειά της, τις συνεντεύξεις που έχει πάρει, να φτιάξει μια παρουσίαση» εξηγεί η ιστορικός Τασούλα Βερβενιώτη.
«Κάθε παρουσίαση είναι γύρω στα τριάντα λεπτά και περιλαμβάνει τα πιο ενδιαφέροντα κομμάτια των συνεντεύξεων της ομάδας» προσθέτει ο Δέδες Τσούκας, ανάμεσα στα ενεργά μέλη της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Καλλιθέας-Τζιτζιφιών μαζί με τη Χαρά Γεωργιάδου, η οποία προσθέτει: «Εμείς θα κάνουμε μια παρουσίαση για τις γυναίκες στην Καλλιθέα με τίτλο “Στον δρόμο για το μεροκάματο”. Έχουμε πολλούς πρόσφυγες από το ‘22 και από πιο πριν, το 1916-17. Αρχίζουμε λοιπόν [την παρουσίαση] σχεδόν από το 1920, πώς ξεκίνησαν οι γυναίκες να εργάζονται στην Καλλιθέα, και φτάνουμε μέχρι τη δεκαετία του ‘80, μέσα από αφηγήσεις ζωής, προσωπικές μαρτυρίες που συνδέονται μεταξύ τους με διασταυρωμένες πληροφορίες από αρχεία όπως το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο και το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, αλλά και από δημοσιεύματα εφημερίδων. Συμμετέχουμε και σε μια δια-ομαδική παρουσίαση, για τις μοδίστρες, σε συνεργασία με τις ομάδες Χαλανδρίου, Χίου και Αθήνας».
Η ιστορία του δικτύου ξεκίνησε το 2011, από την ίδρυση της πρώτης ομάδας, της Κυψέλης, και τη διοργάνωση του πρώτου εκπαιδευτικού σεμιναρίου για εθελοντές. Σήμερα κάποιες ομάδες έχουν τοπικό χαρακτήρα, εστιάζουν δηλαδή σε μαρτυρίες από μια συγκεκριμένη περιοχή, ενώ άλλες είναι θεματικές, όπως η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας για τον Φεμινισμό. Οποιοσδήποτε ενδιαφέρεται μπορεί να απευθυνθεί στο δίκτυο για να συστήσει τη δική του ομάδα, αρκεί να ακολουθήσει κάποια συγκεκριμένα βήματα, όπως το εκπαιδευτικό σεμινάριο των εθελοντών. «Δουλεύουμε με διεθνή στάνταρ» επισημαίνει η κ. Βερβενιώτη, προσθέτοντας, για παράδειγμα, ότι όλες οι συνεντεύξεις είναι επώνυμες και δίνονται μόνο αφού οι συνεντευξιαζόμενοι υπογράψουν ένα παραχωρητήριο (συμφωνητικό παραχώρησης).
Τους συνεντευξιαζόμενους τους βρίσκουν μέσω προσωπικών γνωριμιών αλλά και από τις εκδηλώσεις τους. «Υπάρχουν άνθρωποι που λένε, ξέρετε, έχω κι εγώ να σας πω πράγματα» λέει ο κ. Τσούκας. «Οι περισσότεροι έχουν ανάγκη να μιλήσουν, κυρίως άνθρωποι μεγάλης ηλικίας, γιατί όταν είσαι πολύ μεγάλος η κοινωνία σε πετάει στο περιθώριο» προσθέτει η κ. Βερβενιώτη.
«Οι περισσότεροι έχουν ανάγκη να μιλήσουν, κυρίως άνθρωποι μεγάλης ηλικίας, γιατί όταν είσαι πολύ μεγάλος η κοινωνία σε πετάει στο περιθώριο», Τασούλα Βερβενιώτη, ιστορικός
Το κοινό όλων των συνεντεύξεων που συγκεντρώνει το δίκτυο είναι ότι ανήκουν στην προφορική ιστορία, που «είναι μια ιστορία από τα κάτω. Δεν αφορά αυτούς που έχουν εξουσία, που κρατούν αρχεία» λέει η κ. Βερβενιώτη. «Αφορά τους “απλούς”, καθημερινούς ανθρώπους. Η Ιστορία μέχρι τώρα δεν τούς έδινε τον λόγο. Όμως αυτοί διαμορφώνουν, στην πραγματικότητα, το ιστορικό προσκήνιο και εντέλει το ιστορικό γίγνεσθαι. Επίσης έχουν πάρα πολλά να πουν, αλλά συνήθως η Ιστορία τούς ξεχνάει. Εμείς, οι ομάδες, βαδίζουμε σε αυτή τη λογική. Τους φέρνουμε στο προσκήνιο, στην επιφάνεια».
«Ξεκινάμε από την πιο παλιά μνήμη που έχουν, μπορεί να είναι από τους προγόνους τους, την προγιαγιά, τη γιαγιά τους ή κάτι που έχουν ακούσει. Είμαστε, αυτό που λένε, γέννημα-θρέμμα της Καλλιθέας κι όμως έχουμε μάθει τόσα πράγματα που δεν ξέραμε για την περιοχή από τις 60 συνεντεύξεις που έχει πάρει η ομάδα μας. Κάθε αφήγηση που παίρνουμε από ανθρώπους που έζησαν εδώ είναι κι ένα μάθημα ζωής, μαθαίνουμε πράγματα που διαφορετικά δεν υπήρχε περίπτωση να μάθουμε. Τα περισσότερα δεν υπάρχουν καταγεγραμμένα σε βιβλία, αλλά οι άνθρωποι τα κουβαλάνε μέσα τους και, εάν δεν καταγραφούν, χάνονται. Κάνουμε αυτές τις γιορτές για να τα μοιραστούμε, γιατί δεν έχει κανένα νόημα να τα κρατάμε μόνο εμείς, σε δυο στικάκια στον υπολογιστή μας» προσθέτει η κ. Γεωργιάδου. Η ίδια θυμάται, χαρακτηριστικά, μια πληροφορία που έμαθε από την ομάδα της Πάρου: «Έλεγε, συγκεκριμένα, ότι όταν βρίσκεις κοτρόνες στα τρίστρατα είναι επειδή έχουν θάψει εκεί τα αβάπτιστα παιδιά. Έμεινα άναυδη όταν το άκουσα, δεν υπάρχει σε γραπτά κείμενα. Τώρα η ομάδα της Καστοριάς έχει κάνει μια υπέροχη δουλειά για τον Εμφύλιο και τις γυναίκες εκεί».
«Κάθε φορά που παίρνουμε μια συνέντευξη ανακαλύπτουμε ψηφίδες» προσθέτει ο κ. Τσούκας. «Μπορεί μια συνέντευξη να είναι κατά 95% ίδια με μια άλλη -ειδικά όταν έχεις πάρει μια σειρά συνεντεύξεων για την ίδια περιοχή, υπάρχουν κοινά- αλλά αυτό το 5% κάνει τη διαφορά, έρχεται και συμπληρώνει κενά, δίνει κάποια νέα πληροφορία, συν βέβαια και το ότι γίνεται διασταύρωση μεταξύ ιστοριών διαφορετικών ανθρώπων, γιατί ειδικά όταν μιλάμε για ανθρώπους μεγάλης ηλικίας μπορεί να μη θυμούνται σωστά κάποια πράγματα».
«Όταν βρίσκεις κοτρόνες στα τρίστρατα είναι επειδή έχουν θάψει εκεί τα αβάπτιστα παιδιά. Έμεινα άναυδη όταν το άκουσα, δεν υπάρχει σε γραπτά κείμενα», Χαρά Γεωργιάδου, μέλος της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Καλλιθέας-Τζιτζιφιών
Ο ίδιος επισημαίνει, βέβαια, ότι συγκεκριμένες περίοδοι και γεγονότα συνοδεύονται από ανοιχτά τραύματα και δεν είναι όλοι πρόθυμοι να μιλήσουν γι’ αυτές. «Ειδικά όταν μιλάμε για τις περιόδους του [Β’ Παγκόσμιου] Πολέμου, της Κατοχής και του Εμφυλίου, κάποιοι αρνούνται να μιλήσουν διότι τούς πληγώνει, πονάει πάρα πολύ και δεν το έχουν ξεπεράσει».
Μέσα από τη συλλογή και διασταύρωση των ιστοριών τους, οι ομάδες προφορικής ιστορίας δίνουν «κοινά νοήματα και ένα πρόσωπο» στις περιοχές με τις οποίες καταπιάνεται η καθεμία. Ή όπως το θέτει η κ. Βερβενιώτη: «Φτιάχνουμε κοινούς τόπους μνήμης».
Η επιλογή της θεματικής της νέας γιορτής στην Τεχνόπολη πρέπει να προέκυψε σχετικά αβίαστα αφού, όπως λέει η κ. Βερβενιώτη, «έχουμε περισσότερες γυναίκες, και στις ομάδες μας και ως αφηγήτριες, ίσως. Νομίζω γιατί οι γυναίκες είναι πιο επικοινωνιακές, έχουν μεγαλύτερη ευκολία στο να μιλούν, να αφηγούνται».
«Έχουμε περισσότερες γυναίκες, και στις ομάδες μας και ως αφηγήτριες, ίσως. Νομίζω γιατί οι γυναίκες είναι πιο επικοινωνιακές, έχουν μεγαλύτερη ευκολία στο να μιλούν, να αφηγούνται», Τασούλα Βερβενιώτη.
Ζητάω από τον καθένα να ξεχωρίσει από μια ιστορία από όλη τη διαδρομή του με το δίκτυο των ΟΠΙ.
«Προσωπικά με εντυπωσίασε η ιστορία ενός ανθρώπου που όταν του πήραμε συνέντευξη ήταν 100 ετών – δυστυχώς απεβίωσε μετά από έναν χρόνο. Ήταν πολυβολητής στον ΕΛΑΣ, στην Καλαμάτα» απαντά ο κ. Τσούκας. «Ξεκίνησε από εκεί και ήρθε στην Καλλιθέα. Δεν μας είπε πολλά για την Αντίσταση, για την Κατοχή, μας είπε ελάχιστα για τους αριστερούς της εποχής, συνειδητοποίησα πόσο παραγκωνισμένοι και δαχτυλοδεικτούμενοι ήταν και πόσα πέρασε αυτός ο άνθρωπος για να μπορέσει να επιβιώσει και να φτάσει χωρίς χαρτιά, πράγμα πρωτοφανές για την εποχή, στην Καλλιθέα και να εγκατασταθεί εκεί. Στη συνέχεια [ακολούθησαν] οι επισκέψεις σε αστυνομικά τμήματα, οι παρακολουθήσεις… Δεν μπορούσα να φανταστώ ότι όλα αυτά συνέβαιναν ακόμα και αφού είχα γεννηθεί. Μέχρι και το ‘70 πήγαινε κάθε εβδομάδα στην Ασφάλεια και έδινε το “παρών”».
«Πριν από περίπου έναν χρόνο ήρθαν να μας δώσουν μια αφήγηση ζωής -ήταν και ο Δέδες [Τσούκας] παρών- δύο γνωστοί μας, φίλοι μεταξύ τους, καμιά πενταετία μεγαλύτεροι από εμάς. Άρχισαν να ξετυλίγουν το νήμα της ζωής τους από τα παιδικά χρόνια τους» θυμάται η κ. Γεωργιάδου. Μέχρι το τέλος της αφήγησής τους, και οι δύο εθελοντές του δικτύου είχαν μείνει «άναυδοι» όπως περιγράφει η κ. Γεωργιάδου. «Λέμε, είναι δυνατόν να έχουμε βιώσει τόσο διαφορετικά [από εκείνους] την ίδια δεκαετία; Ο Δέδες είπε, εγώ ντράπηκα, που πέρναγα τόσο καλά όταν κάποιος άλλος, τρία τετράγωνα πιο πέρα από το σπίτι μου, ζούσε σε τέτοια ανέχεια. Δηλαδή όταν εγώ έλεγα, δεν μου αρέσει αυτό το ζαμπόν, εκείνοι δεν είχαν να φάνε. Ήταν συγκλονιστικό ό,τι μάς άφησε αυτή η συνέντευξη».
Η κ. Βερβενιώτη επιλέγει να μιλήσει συνολικά για την εμπειρία της από το δίκτυο των ΟΠΙ: «Ο καθένας μας ζει μία ζωή και πολύ συγκεκριμένες εμπειρίες. Όταν πηγαίνεις σε μια άλλη γενιά, την προηγούμενη από εσένα, μαθαίνεις τρόπους που οι άνθρωποι επινοούν και με τους οποίους καταφέρνουν να περάσουν τη ζωή τους και το λέω αυτό γιατί δουλεύω τη δεκαετία του ‘40, πάρα πολύ δύσκολη για όλη την Ελλάδα, με τρεις πολέμους. Καμία κοινωνία δεν θα άντεχε τρεις πολέμους μέσα σε δέκα χρόνια. Αυτό, το πώς ξεπερνάς μια δυσκολία, εμένα με βοήθησε προσωπικά στη ζωή μου.
«Προσωπικά με εντυπωσίασε η ιστορία ενός ανθρώπου που όταν του πήραμε συνέντευξη ήταν 100 ετών – δυστυχώς απεβίωσε μετά από έναν χρόνο. Ήταν πολυβολητής στον ΕΛΑΣ, στην Καλαμάτα», Τσούκας Δέδες, μέλος της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Καλλιθέας-Τζιτζιφιών
»Όταν αποφασίσαμε να κάνουμε μια υποομάδα για τη λεγόμενη οικονομική κρίση, η ομάδα της Κυψέλης με το Κολωνάκι, χρησιμοποιήσαμε τον ίδιο οδηγό συνέντευξης για να δούμε, με ποιον τρόπο ξεπερνάς μια δυσκολία; Αυτή η ομάδα με βοήθησε πάρα πολύ να καταλάβω και να αντιμετωπίσω τις δυσκολίες της κρίσης. Όλες αυτές οι εμπειρίες με πλουτίσανε, με βοηθήσανε να καταλάβω καλύτερα τους ανθρώπους, να έχω καλύτερες σχέσεις με τους ανθρώπους, είναι ένα πολύ σπουδαίο δώρο για εμάς, που παίρνουμε τις προφορικές μαρτυρίες».
Τι θα γίνει όλο αυτό το αρχειακό υλικό που συγκεντρώνουν οι Ομάδες Προφορικής Ιστορίας;
Τ.Β.: « Τα οπτικοακουστικά αρχεία των ΟΠΙ αποτελούν έναν ανεκτίμητο θησαυρό. Το βασικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουν είναι η αποθήκευση και η διαφύλαξη τους. Μέχρι τώρα η κάθε ΟΠΙ κρατάει τα αρχεία της σε τρεις μεριές ώστε να είναι εξασφαλισμένα από φυσικές ή υλικές καταστροφές. Όσοι ερευνητές ζήτησαν υλικό τούς δόθηκε, στο μέτρο του δυνατού. Ο σκηνοθέτης Δημήτρης Μπαβέλας χρησιμοποίησε το αρχείο της ΟΠΙΔΟΥ (ομάδα στο Δουργούτι) στην ταινία του “Dourgouti Town” και το ανέφερε. Παρόλα αυτά τα αρχεία των ΟΠΙ δεν είναι προσβάσιμα.
»Στο πλαίσιο των ΟΠΙ λειτουργούσε η Ομάδα Πλατφόρμα η οποία έκανε δυο σεμινάρια, ένα επτά και ένα πέντε ώρες, για να εκπαιδεύσει τα μέλη των ΟΠΙ να ανεβάζουν τις προφορικές μαρτυρίες σε μία πλατφόρμα. Το εγχείρημα αποδείχτηκε ανέφικτο. Χρειάζονταν ειδικοί.
«Θεωρούμε ότι η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος (ΕΒΕ) είναι ο ιδανικός τόπος για τη συγκέντρωση των αρχείων των ΟΠΙ και την ανοικτή πρόσβαση σε αυτά», Τασούλα Βερβενιώτη
»Θεωρούμε ότι η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος (ΕΒΕ) είναι ο ιδανικός τόπος για τη συγκέντρωση των αρχείων των ΟΠΙ και την ανοικτή πρόσβαση σε αυτά. Το 2022, στην Εβδομάδα Προφορικής Ιστορίας, οι ΟΠΙ σε συνεργασία με την ΕΒΕ συνδιοργάνωσαν την Ημερίδα Διαλόγου, ως την εναρκτήρια δράση μιας νέας πρωτοβουλίας της ΕΒΕ για την προώθηση της Προφορικής και Τοπικής Ιστορίας και τη διαφύλαξη των αρχείων τους. Επιπλέον, μέλη της Ομάδας Πλατφόρμα των ΟΠΙ σχεδίασαν πλατφόρμα όπου ανέβασαν τις προφορικές μαρτυρίες της ΟΠΙΔΗΧ (Δήμου Χαλανδρίου). Αυτή θα παρουσιαστεί στην 4η Γιορτή Προφορικής Ιστορίας. Έχουμε επικοινωνία με τη γενική διευθύντρια της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, κ. Χρύσα Νικολάου, που μας διαβεβαίωσε ότι όταν φτιαχτούν οι υποδομές στην ΕΒΕ θα δημιουργηθεί μια βάση δεδομένων για προφορικές μαρτυρίες. Η νέα τεχνολογία δίνει τη δυνατότητα η βάση αυτή να έχει διακλαδώσεις σε όλη την Ελλάδα».
Info
4η Γιορτή Προφορικής Ιστορίας – Ομάδες Προφορικής Ιστορίας «Γυναίκες χωρίς υπότιτλο», 24 – 26 Ιανουαρίου 2025, Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων, Πειραιώς 100, www.athens-technopolis.gr.
Μάθετε περισσότερα για τις Ομάδες Προφορικής Ιστορίας στο oralhistorygroups.gr. Βρείτε το πρόγραμμα της 4ης Γιορτής εδώ.
