Όταν έγινε ξαφνική διακοπή ρεύματος στο σπίτι, θέλοντας να παρακινήσω τον 6χρονο γιο μου να ξεπεράσει τον εκνευρισμό και την ανία του («μαμά, γιατί σταμάτησαν τα παιδικά;»), του πρότεινα να καθίσουμε στον καναπέ και να του αφηγηθώ μια ιστορία.
Με αυτή την αφορμή, της αναγκαστικής αποσύνδεσης από την τεχνολογία έστω και για λίγο, έγινε κοινωνός οικογενειακών αναμνήσεων που δεν είχα μοιραστεί ποτέ μαζί του στο παρελθόν – διασκεδαστικών αλλά και ανώδυνα τρομακτικών περιστατικών. Τον εντυπωσίασαν τόσο πολύ οι αφηγήσεις, ώστε για καιρό μετά τις μοιραζόταν με όποιον συναντούσε. Το storytelling στο σκοτάδι αποδείχθηκε μια πολύ πιο επιτυχημένη αξιοποίηση του χρόνου από την παιδική εκπομπή που θα παρακολουθούσε αν δεν είχε κοπεί το ρεύμα.
Μια παρόμοια εμπειρία, του πόσο ενθουσιώδης και αφοσιωμένος ακροατής μπορεί να είναι ένα μικρό παιδί, περιγράφει και η Κωνσταντίνα Αγγελέτου στο Marie Claire. H συνιδρύτρια και CEO της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας «Πλέγμα», που αναπτύσσει πολιτιστικές δραστηριότητες στην Ελλάδα και την Ευρώπη, διεξάγει από το 2017 το πρόγραμμα «Από Γενιά σε Γενιά», το οποίο φέρνει σε επαφή παιδιά 5-8 ετών με άτομα τρίτης ηλικίας.
Οι μικροί συμμετέχοντες του προγράμματος συναντιούνται με παππούδες και γιαγιάδες, οι οποίοι τούς αφηγούνται παραμύθια, τους περιγράφουν τα παιχνίδια που έπαιζαν οι ίδιοι και άλλες λεπτομέρειες από την καθημερινότητά τους στο παρελθόν. Έτσι η Κωνσταντίνα εδώ και πέντε χρόνια έχει δει αμέτρητα πιτσιρίκια να κρέμονται από τα χείλη των ηλικιωμένων αφηγητών, να σιωπούν και να τους ακούν προσεκτικά, και μετά να ζωγραφίζουν ό,τι τους έκανε περισσότερη εντύπωση.
Οι μικροί συμμετέχοντες του προγράμματος συναντιούνται με παππούδες και γιαγιάδες, οι οποίοι τούς αφηγούνται παραμύθια, τους περιγράφουν τα παιχνίδια που έπαιζαν οι ίδιοι και άλλες λεπτομέρειες από την καθημερινότητά τους στο παρελθόν.
«Είχα την τύχη να έχω μια γιαγιά παραμυθού: μας έλεγε συνέχεια παραμύθια, με αναφορές στο σήμερα που τα ζωντάνευαν πάρα πολύ», θυμάται. Με την τρυφερή αυτή ανάμνηση στο μυαλό της και μετά από συζητήσεις με εκπαιδευτικούς αποφάσισε πριν από πέντε χρόνια να ξεκινήσει το πρόγραμμα.
Το πρώτο νησί όπου υλοποιήθηκε ήταν η Σκόπελος, έδρα του «Πλέγματος» και τόπος καταγωγής της Κωνσταντίνας. Ακολούθησαν δέκα ακόμα ελληνικά νησιά (Άνδρος, Σύρος, Τήνος, Νάξος, Μύκονος, Σκιάθος, Ρόδος, Κάρπαθος, Κέρκυρα, Ζάκυνθος), αλλά και η Βηρυτός στο πλαίσιο ενός ευρωπαϊκού προγράμματος.
Σε κάθε μέρος τα παιδιά και οι εκπαιδευτικοί μυούνται στον κόσμο της προφορικής ιστορίας και μαθαίνουν πώς να κάνουν ερωτήσεις. Το ραντεβού με τα άτομα τρίτης ηλικίας δίνεται σε τόπους συνάθροισης των τελευταίων, όπως σε ΚΑΠΗ, πολιτιστικούς συλλόγους και δημοτικά καφενεία.
Σε κάθε μέρος τα παιδιά και οι εκπαιδευτικοί μυούνται στον κόσμο της προφορικής ιστορίας και μαθαίνουν πώς να κάνουν ερωτήσεις. Το ραντεβού με τα άτομα τρίτης ηλικίας δίνεται σε τόπους συνάθροισης των τελευταίων, όπως σε ΚΑΠΗ, πολιτιστικούς συλλόγους και δημοτικά καφενεία.
«Έχει τύχει να ανταποκριθούν στο κάλεσμά μας άνθρωποι που ήταν τσακωμένοι με τους άλλους, γιατί νιώθουν την ανάγκη να μιλήσουν και να πουν τις ιστορίες τους», σχολιάζει η Κωνσταντίνα. Όμως η κοινωνικοποίηση των ηλικιωμένων και η προοπτική συμφιλίωσης ανάμεσα σε αποξενωμένα μέλη μιας ούτως ή άλλως μικρής κοινότητας νησιού είναι μόνο ένα από τα θετικά αποτελέσματα του προγράμματος. «Έχει πάρα πολλά οφέλη και στη σωματική και στην ψυχική υγεία των ατόμων τρίτης ηλικίας», λέει και συμπληρώνει: «Από την άλλη, σήμερα τα παιδιά είναι απορροφημένα από τα τάμπλετ και ακόμα και αν ζουν μαζί με τους παππούδες και τις γιαγιάδες τους, ή κοντά τους, δεν τους ζητούν να τους πουν ιστορίες. Δεν καταλαβαίνουν τι θησαυρό έχουν μέσα στο σπίτι τους. Είναι πολύ συγκινητικό όταν αφηγητές είναι οι παππούδες και οι γιαγιάδες των παιδιών και μετά τα ρωτάμε: τις ξέρατε αυτές τις ιστορίες; Και τα παιδιά λένε “όχι”». Με αυτή τη δράση λοιπόν ανοίγει ένας νέος δρόμος για τα παιδιά: «Καταλαβαίνουν ότι τα άτομα τρίτης ηλικίας έχουν πολύ ενδιαφέροντα πράγματα να πουν και να μοιραστούν, αρκεί να τα ρωτήσεις».
Επιπλέον, τα παιδιά μπαίνουν σε διαδικασία να καταλάβουν πώς ήταν η ζωή στην εποχή των παππούδων τους. Δηλαδή εκείνοι μπορεί να μην είχαν καν ηλεκτρισμό, θέρμανση, ενώ οι μετακινήσεις, ειδικά στα νησιά, ήταν πάρα πολύ δύσκολες. Η διαφορά ανάμεσα στο τότε και το τώρα κάνει ακόμα και τις αληθινές ιστορίες να μοιάζουν, στα μάτια των παιδιών, με παραμύθια.
Η Κωνσταντίνα θυμάται ένα περιστατικό χαρακτηριστικό του πόσα έχουν αλλάξει μέσα στις τελευταίες δεκαετίες: «Ένας παππούς αφηγήθηκε ότι είχε κάνει πολύ μεγάλη ζαβολιά και η δασκάλα τού χτύπησε τα χέρια με χάρακα, που ήταν μια συνήθης πρακτική τότε. Εννοείται ότι αυτό έκανε εντύπωση στα παιδιά, δεν μπορούσαν να το πιστέψουν. Ένα παιδί ζωγράφισε δύο χέρια με ένα χάρακα».
«Ένας παππούς αφηγήθηκε ότι είχε κάνει πολύ μεγάλη ζαβολιά και η δασκάλα τού χτύπησε τα χέρια με χάρακα, που ήταν μια συνήθης πρακτική τότε. Εννοείται ότι αυτό έκανε εντύπωση στα παιδιά, δεν μπορούσαν να το πιστέψουν. Ένα παιδί ζωγράφισε δύο χέρια με ένα χάρακα».
Οι ζωγραφιές των παιδιών ήταν μια από τις ευχάριστες εκπλήξεις που επιφύλαξε το πρόγραμμα για τους συντελεστές του: «Όλα αυτά τα χρόνια συλλέγουμε πάρα πολλές ζωγραφιές, μερικές καταπληκτικές, τις έχω κορνιζάρει στο γραφείο μου. Οπότε σκεφτήκαμε ότι θα είχε ενδιαφέρον να αποκτήσουν ζωή και να αρχίσουν να κινούνται». Έτσι προέκυψε μια σειρά από animations, βασισμένα σε επιλεγμένες αφηγήσεις, από τη γραφίστρια Μαρινίκη Βακάλη σε συνεργασία με τη Μαργαρίτα Γερογιάννη (σκηνοθεσία-art direction) και τον Σπύρο Γραμμένο (πρωτότυπη μουσική).
Μια ακόμα διαπίστωση για την Κωνσταντίνα, πικρή αυτή τη φορά, ήταν το «πόσο πολύ δυσκολευόμαστε να επικοινωνήσουμε πλέον. Κάποτε υπήρχε το τζάκι, η εστία, γύρω από την οποία μαζευόταν όλη η οικογένεια. Μιλούσε, έλεγε παραμύθια, ιστορίες, τι συνέβη στην καθημερινότητά της. Πλέον υπάρχουν τόσο πολλά ερεθίσματα, που τα μέλη της δεν μιλούν μεταξύ τους».
Έχετε παρατηρήσει κοινά μοτίβα σε παραμύθια του προγράμματος που προέρχονται από διαφορετικές περιοχές;
«Έχει πάρα πολύ ενδιαφέρον το θέμα των πειρατών, από τους οποίους όλα τα νησιά έχουν υποφέρει στο παρελθόν. Οι ιστορίες αυτές έχουν μεταφερθεί από γενιά σε γενιά. Μετά υπάρχουν κάποια κλασικά μοτίβα: ο πρίγκιπας, ο βασιλιάς, ο δράκος. Αλλά υπάρχει και μια κοινή δομή: η εισαγωγή, το κυρίως θέμα και ο επίλογος που έχει πάντα ένα ηθικό δίδαγμα, γιατί οι λαϊκοί μύθοι αυτό κάνουν, ουσιαστικά είναι ηθικά διδάγματα. Το καταπληκτικό βέβαια είναι ότι κάθε αφηγητής το φέρνει στα μέτρα του – όπως συνέβη στο animation με τα δύο αδέλφια, έναν πλούσιο και έναν φτωχό [βλ. παρακάτω βίντεο]».
Όπως προσθέτει η Κωνσταντίνα: «Αυτό είναι και το νόημα της προφορικής ιστορίας. Εμείς δεν κάνουμε λαογραφική έρευνα, δεν μας ενδιαφέρει να αποτυπώσουμε την πιο “σωστή” εκδοχή της ιστορίας αλλά την ιστορία του αφηγητή, όπως του την αφηγήθηκαν άλλοι όταν ήταν παιδί και την αντιλήφθηκε. Πολλές φορές όταν προτείνουμε σε άτομα τρίτης ηλικίας να γίνουν αφηγητές, λένε: “Δεν είμαι ιστορικός, δεν είμαι λαογράφος”. Αλλά εμείς θέλουμε τη δική τους εμπειρία». Για το «Από γενιά σε γενιά» κάθε αφήγηση μετράει.
«Πολλές φορές όταν προτείνουμε σε άτομα τρίτης ηλικίας να γίνουν αφηγητές, λένε: “Δεν είμαι ιστορικός, δεν είμαι λαογράφος”. Αλλά εμείς θέλουμε τη δική τους εμπειρία».
Το πρόγραμμα βρίσκεται σε εξέλιξη και μελλοντικός στόχος είναι να επεκταθεί σε άλλα νησιά της Ελλάδας. «Σε όλα τα μέρη που επιλέγουμε υπάρχει ο κοινός παρονομαστής των ανθρώπων που ζουν δίπλα στη θάλασσα». Κατά κάποιον τρόπο, ωστόσο, ο καθένας μας μπορεί να γίνει κοινωνός του. Ειδικά στη διάρκεια του καλοκαιριού, που πολλοί θα ταξιδέψουμε σε νησιά.
Πώς θα παρακινήσουμε τα παιδιά να ακούσουν τους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας που θα συναντήσουν στον τόπο των διακοπών τους;
«Γινόμαστε οι ίδιοι το παράδειγμα παροτρύνοντας τους γονείς μας ή άλλα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας να μιλήσουν, να αφηγηθούν τις ιστορίες που θα ήθελαν να πουν. Για να ξεκλειδώσει μια κουβέντα, ο αφηγητής πρέπει να νιώσει ότι είναι ασφαλής μέσα στη συνθήκη και πως το ερώτημα απευθύνεται σε κάτι που έχει ζήσει ο ίδιος. Κάπως έτσι πρέπει να γίνει η πρώτη επαφή, με παρόντα τα παιδιά. Μετά τα ίδια αρχίζουν σιγά σιγά να δίνουν μια ροή στην κουβέντα, γιατί πάντα τα εντυπωσιάζουν αυτά που ακούνε».
Παρακολουθήστε ένα animation του προγράμματος:
Info
Σκηνοθεσία/Art Director: Μαργαρίτα Γερογιάννη. Animation: Nephew design studio. Πρωτότυπη Μουσική: Σπύρος Γραμμένος. Ιστορική Επιμέλεια: Κυριακή Φωτιάδου. Υπηρεσίες Προσβασιμότητας: Liminal. Αγγλικοί Υπότιτλοι: Atlas. Ηχοληψία / Μίξη / Mastering: Αντώνης Παπαβομβολάκης / Music Row Studio. Εκτέλεση Παραγωγής: Κωνσταντίνα Αγγελέτου. Βοηθός Παραγωγής: Γιώργος Γερανάκης Φωνές Αφηγήσεων: Ρουμπίνη Βασιλακοπούλου, Μιχάλης Γιγιντής, Δημήτρης Δρόσσος, Ιωάννα Μιχαλά, Λίλα Μπακλέση, Γιώργος Παπαπαύλου, Στέλλα Ράπτη, Αντώνης Τσιοτσιόπουλος.
Περισσότερες πληροφορίες: www.apogenia.gr, www.plegma.org
Η δράση υλοποιείται με την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. Χρηματοδοτείται με δωρεά του ΤΙΜΑ Κοινωφελούς Ιδρύματος. Τα εργαλεία προσβασιμότητας στα video animation υλοποιήθηκαν με την υποστήριξη του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση.
