Μια άγνωστη και παράξενη αληθινή ιστορία φέρνει στο φως η νέα θεατρική παράσταση «Σκότωσα τον νταή του απαρτχάιντ», που κάνει πρεμιέρα στις 24 Νοεμβρίου στο Θέατρο από Κοινού, σε σκηνοθεσία Κοραή Δαμάτη και σε ερμηνεία του Νίκου Ιωαννίδη. Ο ηθοποιός υποδύεται τον Δημήτρη Τσαφέντα, τον Έλληνα που έμεινε στην ιστορία ως ο δολοφόνος του πρωθυπουργού της Νότιας Αφρικής, Χέντρικ Φερβούρντ, γνωστού και ως «αρχιτέκτονα του απαρτχάιντ».
Γεννήθηκε το 1918 στη σημερινή πόλη Μαπούτο της Μοζαμβίκης, από Έλληνα Κρητικό (Μιχάλης Τσαφέντας ή Τσαφεντάκης) και μιγάδα (Amelia Williams). Σε ηλικία ενός έτους στάλθηκε στη γιαγιά του στην Αίγυπτο, από όπου επέστρεψε στη Μοζαμβίκη στα πέντε του.
Η πρώτη του επαφή με τη Νότια Αφρική ήταν όταν εγκαταστάθηκε για δύο χρόνια εκεί, από δέκα έως δώδεκα ετών. Κατόπιν επέστρεψε στη Μοζαμβίκη και, πριν ακόμα ενηλικιωθεί, άρχισε να κάνει διάφορες δουλειές προτού, γύρω στα τριάντα χρόνια του, γίνει ναυτικός και μπαρκάρει για όλο τον κόσμο. Την ίδια περίπου περίοδο έγινε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος της Νοτίου Αφρικής.
«Ενηλικιώνεται και ζει για χρόνια, σαν τελευταίος καθαριστής, σε φορτηγά πλοία. Γνωρίζει χώρες και ηπείρους. Ιταλία, Ελλάδα, Γερμανία, Βιέννη, Παλαιστίνη, Χάιφα, Γιοχάνεσμπουργκ, Αίγυπτο, “Κάθε φορά που ονειρεύομαι τον παράδεισο φαντάζομαι την Αλεξάνδρεια”» σημειώνει ο Κοραής Δαμάτης.
«Ενηλικιώνεται και ζει για χρόνια, σαν τελευταίος καθαριστής, σε φορτηγά πλοία. Γνωρίζει χώρες και ηπείρους. Ιταλία, Ελλάδα, Γερμανία, Βιέννη, Παλαιστίνη, Χάιφα, Γιοχάνεσμπουργκ, Αίγυπτο, “Κάθε φορά που ονειρεύομαι τον παράδεισο φαντάζομαι την Αλεξάνδρεια”».
Παρόλο που σύμφωνα με τον νόμο του απαρτχάιντ ήταν λευκός, από παιδί αντιμετώπιζε τον ρατσισμό λόγω του σκουρόχρωμου δέρματος που είχε κληρονομήσει από τη μιγάδα μητέρα του. Μιγάδα ήταν και η σύντροφός του αλλά ο ίδιος νόμος δεν της επέτρεπε τον γάμο με έναν λευκό. Ο Τσαφέντας έφτασε σε σημείο να υποβάλει αίτηση να καταχωρηθεί ως «έγχρωμος», παρόλο που θα έχανε κάποια από τα προνόμια των λευκών, η οποία όμως απορρίφθηκε.
«Κατέβαινα από το πεζοδρόμιο όταν συναντούσα λευκό. Κατέβαινα από το πεζοδρόμιο όταν συναντούσα και μαύρο» γράφει ο σκηνοθέτης.
Άρχισε να υποφέρει από ψυχωτικά επεισόδια, φτάνοντας μάλιστα να διαγνωστεί, για έξι μήνες, στο Ellis Island, όπου διαγνώστηκε με σχιζοφρένεια.
Παρόλο που σύμφωνα με τον νόμο του απαρτχάιντ ήταν λευκός, από παιδί αντιμετώπιζε τον ρατσισμό λόγω του σκουρόχρωμου δέρματος που είχε κληρονομήσει από τη μιγάδα μητέρα του. Μιγάδα ήταν και η σύντροφός του αλλά ο ίδιος νόμος δεν της επέτρεπε τον γάμο με έναν λευκό.
Το 1966, σε ηλικία 48 ετών, άρχισε να εργάζεται ως κλητήρας στο Κοινοβούλιο της Νοτίου Αφρικής. Στις 6 Σεπτεμβρίου της ίδιας χρονιάς, στο εσωτερικό του, δολοφόνησε τον πρωθυπουργό Χέντρικ Φερβούρντ, με τέσσερις μαχαιριές. Δεν έκανε καμία προσπάθεια να διαφύγει. Συνελήφθη και καταδικάστηκε σε θάνατο. Όταν τον ρώτησαν γιατί το έκανε, είπε ότι είχε σιχαθεί τη ρατσιστική του πολιτική.
«Δεν τον εκτέλεσαν για να μην τον ηρωοποιήσουν» όπως εξηγεί ο Νίκος Ιωαννίδης, ενώ προετοιμάζεται να τον ενσαρκώσει στη σκηνή. Καθώς έφερε τη διάγνωση της σχιζοφρένειας, κρίθηκε αθώος αλλά δεν απελευθερώθηκε γιατί σύμφωνα με τη νομοθεσία μόνο ο πρόεδρος της χώρας μπορούσε να δώσει εντολή για την απελευθέρωσή του, κάτι που δεν συνέβη ποτέ.
«Υπέμεινε 33 χρόνια βασανιστηρίων και απομόνωσης, φυλακισμένος και αποκλεισμένος από την ιστορία. Τον χαρακτήρισαν τρελό γιατί αυτός ήταν ο μόνος τρόπος να σβήσουν την πράξη του».
«Υπέμεινε 33 χρόνια βασανιστηρίων και απομόνωσης, φυλακισμένος και αποκλεισμένος από την ιστορία. Τον χαρακτήρισαν τρελό γιατί αυτός ήταν ο μόνος τρόπος να σβήσουν την πράξη του» προσθέτει ο ηθοποιός. «Ήταν ο μακροβιότερος κρατούμενος στην ιστορία της Νοτίου Αφρικής».
Το 1994 φέρεται να είπε σε δύο Έλληνες ιερείς που τον επισκέφτηκαν: «Ένοχος είσαι όχι μόνο όταν διαπράττεις ένα έγκλημα, αλλά και όταν δεν κάνεις τίποτα για να το εμποδίσεις όταν έχεις την ευκαιρία». Πέντε χρόνια μετά, έδωσε δύο τηλεοπτικές συνεντεύξεις στη δημοσιογράφο Liza Key, η οποία τις χρησιμοποίησε σε ένα ντοκιμαντέρ με τίτλο «A Question of Madness», που πρότεινε την υπόθεση ότι ο Τσαφέντας είχε χρησιμοποιηθεί από μια ομάδα σε ένα σχέδιο συνωμοσίας κατά του πρωθυπουργού. Την ίδια χρονιά, πέθανε από πνευμονία. «Έφυγε από τη ζωή κρατούμενος σε ψυχιατρική κλινική, παρόλο που το Απαρτχάιντ είχε καταρρεύσει ήδη από το 1990».
Δεν είναι μάλιστα η πρώτη φορά που η ιστορία του εμπνέει ένα θεατρικό έργο: Το 2002 παρουσιάστηκε στη Νότια Αφρική το «Tsafendas» του Anton Krueger. Το έργο «Σκότωσα τον νταή του απαρτχάιντ» είναι σε κείμενο του Γιώργου Δαμιανού. Ο Νίκος Ιωαννίδης συναντήθηκε με αυτό σε μια περίοδο που «έψαχνα ένα έργο που θα αναδείκνυε την ανθρώπινη δύναμη, την ικανότητά μας να αντιστεκόμαστε σ’ αυτό που φαντάζει ανίκητο και να αναζητούμε πάντα κάτι καλύτερο, ακόμα κι όταν ο κόσμος γύρω μας μοιάζει να καταρρέει. Που να μιλά σε εκείνη την εσωτερική μας φωνή που δεν ησυχάζει, που αναζητά πάντα το δίκαιο».
Όταν το μοιράστηκε με τον σκηνοθέτη Κοραή Δαμάτη, αναρωτήθηκαν και οι δύο: «Πώς γίνεται να μη γνωρίζει κανείς εδώ στην Ελλάδα αυτή την ιστορία; Ποιος ήταν τελικά ο Δημήτρης Τσαφέντας και γιατί το όνομά και η ιστορία του παραμένουν θαμμένα;». Από εκεί ξεκίνησε το ταξίδι της δημιουργίας της παράστασης.
Όταν ο Νίκος Ιωαννίδης μοιράστηκε το κείμενο με τον σκηνοθέτη Κοραή Δαμάτη, αναρωτήθηκαν και οι δύο: «Πώς γίνεται να μη γνωρίζει κανείς εδώ στην Ελλάδα αυτή την ιστορία; Ποιος ήταν τελικά ο Δημήτρης Τσαφέντας και γιατί το όνομά και η ιστορία του παραμένουν θαμμένα;».
«Η παράσταση δεν είναι απλά για τη δολοφονία ενός δικτάτορα, δεν είναι απλά η αφήγηση μιας πράξης βίας. Είναι μια βουτιά στην ανθρώπινη ψυχή, μια αναζήτηση του “γιατί”, μια προσπάθεια να αντιληφθούμε το σκοτάδι και το φως που συνυπάρχουν μέσα μας. Ο ήρωας δεν αναμετριέται μόνο με το απαρτχάιντ αλλά και με τον ίδιο του τον εαυτό, με τις εσωτερικές του μάχες και τους φόβους του. Στην παράσταση ο Δημήτρης Τσαφέντας συνομιλεί με τον εαυτό του και αναρωτιέται: Αξίζει να θυσιαστείς για κάτι; Έχουν νόημα οι φωνές και οι αγώνες; Μπορεί μια πράξη από μόνη της να αλλάξει τον κόσμο; Η παράσταση αυτή δεν είναι ένα μάθημα ιστορίας. Είναι μια υπενθύμιση για τη δύναμη της ανθρώπινης ψυχής, για τη φλόγα μέσα μας όσο υπάρχει η ελπίδα για κάτι καλύτερο. Είναι η ανάγκη να κρατήσουμε το φως ζωντανό, να αντισταθούμε στο άδικο, ακόμα κι όταν όλα μοιάζουν χαμένα. Αυτά τα θέματα είναι το ίδιο επίκαιρα σήμερα όσο και τότε, γιατί ο αγώνας για δικαιοσύνη δεν σταματά ποτέ».
Λένε ότι ο Δημήτρης Τσαφέντας αναφερόταν κάθε τόσο στον Ναζίμ Χικμέτ: «Αν δεν καώ, αν δεν καείς, αν δεν καούμε, πώς θα νικήσει το φως το σκοτάδι;».
Info
«”Σκότωσα τον νταή του απαρτχάιντ”. Δημήτρης Τσαφέντας». Θέατρο Από Κοινού, Ευπατριδών 4, Γκάζι, τηλ. 211 4057249. Πρεμιέρα: Κυριακή 24 Νοεμβρίου. Για 16 Παραστάσεις, Κάθε Κυριακή στις 19:30 & κάθε Δευτέρα στις 21:00. Προπώληση εισιτηρίων: More.com
*Ακατάλληλη για παιδιά κάτω των 15 ετών (λόγω παρουσίας γυμνού).
Συντελεστές
Κείμενο: Γιώργος Δαμιανός. Δραματουργική επεξεργασία – Σκηνοθεσία: Κοραής Δαμάτης. Σκηνικά: Παύλος Ιωάννου. Video Art: Πορφύρης Κάρολος. Κίνηση: Άννα Αθανασιάδη. Μουσική επιμέλεια: ab-occasion. Φωτογραφίες παράστασης: Γιώργος Στριφτάρης. Επικοινωνία παράστασης: Αντώνης Κοκολάκης. Παραγωγή: Danceonstage. Ερμηνεύει ο Νίκος Ιωαννίδης.
Η παράσταση τελεί υπό την αιγίδα της Πρεσβείας της Ακτής Ελεφαντοστού.
