Αφορμή για να αρχίσω να συγκεντρώνω πληροφορίες για αυτό το άρθρο στάθηκε ένα ακραίο περιστατικό βίας ανάμεσα σε ανήλικους μαθητές που απασχόλησε για αρκετές μέρες τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Καθώς όμως αυτά τα περιστατικά πολλαπλασιάζονταν σχεδόν μέρα με τη μέρα, συνειδητοποίησα ότι η προσέγγισή τους από τα σχετικά ρεπορτάζ δεν ήταν απλά αποσπασματική αλλά συχνά και παραπλανητική. Όχι μόνο έλειπαν τα βιώματα και οι απόψεις των ίδιων των παιδιών αλλά επιπλέον αναπαράγονταν φράσεις όπως «ανήλικοι παραβάτες» και «συμμορίες ανηλίκων». Μήπως όμως η σκιαγράφησή τους σαν εν εξελίξει εγκληματίες είναι βαθιά προβληματική; Η ερώτηση είναι φυσικά ρητορική.
Αποφασίσαμε λοιπόν να δώσουμε τον λόγο καταρχήν στα ίδια τα παιδιά. Να δημιουργήσουμε όλοι μαζί έναν κύκλο εμπιστοσύνης και σεβασμού, ώστε να μοιραστούν περιστατικά βίας και εκφοβισμού που έχουν αντιμετωπίσει είτε ως θύματα είτε ως μάρτυρες. Όχι για να αποδοθούν ευθύνες αλλά για να αναζητηθούν λύσεις. Μια από τις τακτικές συναντήσεις της Ομάδας Εφήβων Συμβούλων του Συνηγόρου του Παιδιού πρόσφερε τις ιδανικές συνθήκες, καθώς σε αυτές συμμετέχουν δεκάδες παιδιά διαφορετικών ηλικιών, από ιδιωτικά και δημόσια γυμνάσια και λύκεια όλης της Αθήνας. Και παρόλο που πριν από το ραντεβού μας φοβόμουν (επηρεασμένη από τα στερεότυπα για την εφηβεία) ότι τα παιδιά θα δίσταζαν να ανοιχτούν, αυτό που εισέπραξα τελικά ήταν μια βαθιά ανάγκη να ακουστεί και η δική τους φωνή. Η συζήτησή μας κράτησε πάνω από μιάμιση ώρα.
Βία και εκφοβισμός δεν είναι το ίδιο
Τείνουμε να συγχέουμε τους όρους βία και εκφοβισμός, ωστόσο η σημασία τους διαφέρει. Εκφοβισμός, όπως μας εξήγησε η Σύνηγορος του Παιδιού Θεώνη Κουφονικολάκου, που συντόνιζε τη συζήτησή μας, «θεωρείται η επιθετική, εσκεμμένη, επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά που εμπεριέχει ανισότητα, αντικειμενική ή αντιληπτή, και λαμβάνει ποικίλες μορφές. Μπορεί να εκδηλώνεται άμεσα σωματικά, ιδίως σε μικρότερες ηλικίες, άμεσα λεκτικά ή έμμεσα κοινωνικά, με απειλές, διάδοση φημών και μυστικών, κοινωνική απομόνωση και βέβαια μέσω του διαδικτύου». Από την άλλη η βία, μια έννοια ευρύτερη του εκφοβισμού, περιλαμβάνει και μεμονωμένες πράξεις και συμπεριφορές. Τα περιστατικά που περιέγραψαν τα παιδιά ανήκουν και στις δύο κατηγορίες. Τα δημοσιεύουμε ανώνυμα, για τη δική τους προστασία.
Μαρτυρίες παιδιών Νο1: Βία και εκφοβισμός μεταξύ συνομηλίκων
«Στο γυμνάσιο όπου πήγαινα είχαμε μέρα παρά μέρα κάποιον ξυλοδαρμό. Κάποια στιγμή ήμουν μάρτυρας και σε μια κλοπή κινητού και με κάλεσαν από το γραφείο του διευθυντή να του πω ποια παιδιά είχα δει να το κάνουν. Μετά, αυτά τα παιδιά με έπιασαν έξω από το σχολείο και με απείλησαν με μαχαίρια να μην αναφέρω ξανά τα ονόματά τους».
«Κάποια στιγμή ήμουν μάρτυρας σε μια κλοπή κινητού και με κάλεσαν από το γραφείο του διευθυντή να του πω ποια παιδιά είχα δει να το κάνουν. Μετά, αυτά τα παιδιά με έπιασαν έξω από το σχολείο και με απείλησαν με μαχαίρια να μην αναφέρω ξανά τα ονόματά τους».
«Υπήρχε μια περίοδος στο γυμνάσιο που είχα προβλήματα στο σπίτι και δεν πήγαινα σχολείο. Τα παιδιά άρχισαν να βγάζουν φήμες. Δημιούργησαν μια ομαδική [συνομιλία] στο Instagram όπου με κορόιδευαν ότι είχα κατάθλιψη. Όταν γύρισα στο σχολείο άρχισαν να με χειροκροτούν. Είχε μαθευτεί σε όλο το σχολείο. Με σταματούσαν στα διαλείμματα και μου έλεγαν: είσαι κλέφτρα και σε πήγανε στο τμήμα, στην οικογένειά σου σε βαράνε… Αυτό δείχνει τη δύναμη των social media, πόσο πιο εύκολα από την πραγματική ζωή μπορεί να διαδοθεί μια φήμη και πόσο κακά πράγματα μπορεί να γίνουν εκεί».
«Κι εγώ έχω μια παρόμοια εμπειρία. Στο γυμνάσιο κόλλησα μια ασθένεια που γενικά δύσκολα παθαίνει κάποιος και έλειπα πολύ καιρό από το σχολείο και κάπως βγήκε η φήμη ότι είχα καρκίνο. Όταν γύρισα με ρωτούσαν και τα παιδιά και οι καθηγητές αν είμαι καλά. Και μετά άρχισαν τα παιδιά να λένε, είναι η αρρωστιάρα, μην της μιλάτε, μην ακουμπάτε το μπουκάλι του νερού της!».
«Υπήρχε μια περίοδος στο γυμνάσιο που είχα προβλήματα στο σπίτι και δεν πήγαινα σχολείο. Τα παιδιά άρχισαν να βγάζουν φήμες. Δημιούργησαν μια ομαδική [συνομιλία] στο Instagram όπου με κορόιδευαν ότι είχα κατάθλιψη».
«Στο δικό μου σχολείο κοιτάνε τις μάρκες που φοράς, και τα κορίτσια και τα αγόρια το κάνουν έντονα αυτό».
«Εμείς στο σχολείο έχουμε ένα παιδί με αυτισμό. Ενώ μιλάει σε κάποια παιδιά, σταματάει και φεύγει και μετά εκείνα γελάνε και το κοροϊδεύουν. Δεν είναι ωραίο αυτό. Οι εκπαιδευτικοί όταν είναι μπροστά δεν κάνουν κάτι».
«Εγώ αυτό που έχω παρατηρήσει από τις παρέες μου είναι ότι στα αγόρια δεν υπάρχει το βγάζω φήμες, κράζω και τα λοιπά. Θα μαλώσω, θα παίξω ξύλο. Δεν ξέρω αν αυτό είναι πιο σωστό, αλλά είναι πιο πρακτικό».
«Πριν από κάποια χρόνια υπήρχε ένα περιστατικό bullying στην τάξη μου. Ένα αγόρι έλεγε χαζά και περίεργα πράγματα στην ομαδική [συνομιλία] και οι υπόλοιποι άρχισαν να του κολλάνε και να το κοροϊδεύουν. Μετά άρχισε κι αυτός να τους κοροϊδεύει. Απομονώθηκε. Πήγα και του μίλησα και μετά πήγα στο γραφείο [των καθηγητών]. Σιγά σιγά αυτά τα φαινόμενα μειώθηκαν γιατί η άλλη παρέα είχε καταλάβει πόσο άσχημη ήταν η συμπεριφορά της και πως δεν τη συνέφερε να κάνει κάτι τέτοιο. Βέβαια αυτό το παιδί είχε απομονωθεί, και τώρα που έχει αλλάξει τμήμα και το βλέπω στα διαλείμματα είναι ακόμα μόνος».
«Εγώ αυτό που έχω παρατηρήσει από τις παρέες μου είναι ότι στα αγόρια δεν υπάρχει το βγάζω φήμες, κράζω και τα λοιπά. Θα μαλώσω, θα παίξω ξύλο. Δεν ξέρω αν αυτό είναι πιο σωστό, αλλά είναι πιο πρακτικό».
«Υπάρχουν άτομα που επειδή θέλουν να καλύψουν τις ανασφάλειές τους παίρνουν δύναμη από το να μειώνουν τους άλλους, ενώ όλοι περνάμε μια δύσκολη και κρίσιμη περίοδο της ζωής μας, που είναι η εφηβεία. Πρέπει να υπάρχει αλληλεγγύη μεταξύ των εφήβων, αλλά υπάρχουν κλίκες. Αν θέλεις κάποιον για φίλο σου είναι σαν να τον περνάς από εκατό χιλιάδες τεστ, δεν θα έπρεπε να είναι έτσι. Αυτό το βίωσα πιο έντονα πριν από πέντε-έξι χρόνια, όταν μετακομίσαμε από χωριό σε πόλη. Δεν ξέρω αν γίνεται μόνο στις μεγάλες πόλεις ή λόγω της εξέλιξης των social media – σίγουρα ήμασταν πιο αγαπημένοι χωρίς τα social media γιατί αυξάνουν τη βία ανάμεσα στους εφήβους».
Στην εποχή του TikTok
Τα τελευταία χρόνια το διαδίκτυο έχει γίνει ένα ακόμα πεδίο άσκησης βίας και εκφοβισμού, ενδεχομένως ακόμα πιο άγριο και τραυματικό από τον φυσικό κόσμο. Μερικές διαδικτυακές μορφές βίας και εκφοβισμού που παρουσιάζει ως παραδείγματα η κ. Κουφονικολάκου; «Η βιντεοσκόπηση και ανάρτηση περιεχομένου χωρίς τη συναίνεση του παιδιού και των γονέων του με στόχο τον χλευασμό του. Τα συκοφαντικά και προσβλητικά σχόλια που δημοσιεύονται κάτω από φωτογραφίες παιδιών. Ή η εκδικητική δημοσίευση φωτογραφιών και μηνυμάτων που ανταλλάχθηκαν στο πλαίσιο μιας σχέσης οικειότητας».
Μαρτυρίες παιδιών Νο2: Βία και εκφοβισμός από εκπαιδευτικούς
«Στη δεύτερα γυμνασίου είχα μια κολλητή που ήταν πιο ψηλή και αδύνατη από εμένα. Ένας καθηγητής μάς σύγκρινε συνέχεια και μια μέρα, στα καλά καθούμενα στη διάρκεια του μαθήματος, μπροστά σε όλη την τάξη, τον βλέπω να με κοιτάει επίμονα και να μου κάνει, σήκω λίγο. Ψάρωσα εντελώς! Μου ζητάει να κάνω πέντε βήματα και μια στροφή και μου λέει, δεν πάχυνες εσύ λίγο, μου φαίνεται; Σταμάτησες τον αθλητισμό;».
«Μου ζητάει να κάνω πέντε βήματα και μια στροφή μπροστά σε όλη την τάξη και μου λέει, δεν πάχυνες εσύ λίγο, μου φαίνεται; Σταμάτησες τον αθλητισμό;».
«Όταν δεν ήξερα ακόμα ότι έχω δυσλεξία, στην τρίτη δημοτικού, μια δασκάλα σιχαινόταν το ότι δεν είμαι καλή στην ανάγνωση και με έβαζε κάθε μέρα να διαβάζω σελίδες ολόκληρες, μπροστά σε όλο το τμήμα, διορθώνοντάς με συνέχεια. Και μετά έβαζε άλλους μαθητές, που ήξεραν να κάνουν πολύ καλή ανάγνωση, και ένιωθα πολύ άσχημα. Δεν είχα συνειδητοποιήσει πόσο άσχημο ήταν και δεν το είχα πει στη μαμά μου μέχρι το τέλος της χρονιάς».
«Πέρυσι και πρόπερσι ήμουν μέλος μιας σχολικής ομάδας ρητορικής. Η καθηγήτρια που τη συντόνιζε μάς δήλωνε σε διαγωνισμούς χωρίς καν να μας ρωτάει. Ένας από αυτούς ήταν για ένα πολύ δύσκολο αγώνισμα – ακόμα και ένας ειδικός μάς είπε ότι ήταν πάρα πολύ λίγος ο χρόνος προετοιμασίας που είχαμε. Όταν το είπαμε αυτό στην καθηγήτρια με πάρα πολύ ευγενικό τρόπο, άρχισε να μας λέει ανίκανες και αναξιόπιστες. Αφού έφυγα από την ομάδα με μια φίλη μου κάποιες κοπέλες που είχαν μείνει μου έλεγαν, πετάει υπονοούμενα για εσένα. Θεωρώ ανάρμοστο για μια καθηγήτρια με τόση πείρα να τα βάζει με μια 14χρονη».
«Φέτος έχουμε έναν καινούριο καθηγητή Χημείας που δεν έχει ξαναδουλέψει σε σχολείο. Είναι ρατσιστής, μισογύνης, ομοφοβικός, τα πάντα όλα! Με έκανε να μισήσω το μάθημά του. Μας είπε ότι η χημεία είναι για τα αντρικά μυαλά και για τα κορίτσια που σκέφτονται σαν άντρες. Τα τεστ του είναι μάλλον τόσο δύσκολα όσο στις πανελλήνιες. Πριν από ένα τεστ είχα αγχωθεί και μου λέει, τι κοπανιέσαι εσύ έτσι, ρε; Γενικά έχω παρατηρήσει ότι πολλοί καθηγητές δεν αντιμετωπίζουν με σωστό τρόπο τα παιδιά που έχουν άγχος, δυσλεξία ή διάσπαση, θεωρώ ότι είναι απαραίτητο κάθε άνθρωπος που διαλέγει να διδάξει σε σχολείο να έχει σπουδάσει κάτι σχετικό με τα παιδαγωγικά».
«Φέτος έχουμε έναν καινούριο καθηγητή Χημείας που δεν έχει ξαναδουλέψει σε σχολείο. Είναι ρατσιστής, μισογύνης, ομοφοβικός, τα πάντα όλα! Με έκανε να μισήσω το μάθημά του. Μας είπε ότι η χημεία είναι για τα αντρικά μυαλά και για τα κορίτσια που σκέφτονται σαν άντρες».
«Πιστεύω ότι κάποιοι καθηγητές, όχι όλοι βέβαια, σε αντιμετωπίσουν διαφορετικά αν είσαι από άλλη χώρα. Ή αν είσαι αγόρι. Τουλάχιστον στις τάξεις που έχω περάσει εγώ σπάνια κάνουν παρατήρησεις στα κορίτσια. Στα αγόρια έχω δει ότι επειδή μιλάνε όλη την ώρα χωρίζουν διπλανούς στο θρανίο ή τα στέλνουν έξω από την τάξη, ενώ στα κορίτσια θα πουν απλά ένα εντάξει τώρα, κάνε ησυχία».
«Δεν μας σέβονται, δεν μας παίρνουν στα σοβαρά τους εφήβους. Ας πούμε, ένας καθηγητής με κορόιδευε για το άγχος μου. Όταν το ανέφερα στον διευθυντή μου είπε, εντάξει, μην υπερβάλλεις, μη δίνεις σημασία. Προφανώς δεν υπήρξε παρέμβαση στον καθηγητή. Έχω κάνει αναφορά και για περιστατικό εκφοβισμού και πάλι η αντιμετώπιση ήταν εντάξει, μην υπερβάλλεις. Αν ρωτήσεις τους ίδιους τι πρέπει να κάνεις σε ένα περιστατικό βίας θα σου πούνε, ανέφερέ το σε κάποιον μεγαλύτερο. Και μετά θα πας να το αναφέρεις και θα σου απαντήσουν ότι υπερβάλλεις. Και ξαφνικά θα νιώσεις απόγνωση».
«Μια φίλη μου από άλλο σχολείο μού λέει, ξέρεις τι έγινε; Στάλθηκε ενημερωτικό μήνυμα σε όλους τους γονείς ότι ο καθηγητής Γυμναστικής κατηγορήθηκε για βιασμό μιας κοπέλας από την τρίτη γυμνασίου. Υπήρξαν παράπονα από πάρα πολλούς γονείς κι όμως αυτός ο καθηγητής δεν μετακινήθηκε από τη θέση του. Διδάσκει μέχρι σήμερα».
«Στάλθηκε ενημερωτικό μήνυμα σε όλους τους γονείς ότι ο καθηγητής Γυμναστικής κατηγορήθηκε για βιασμό μιας κοπέλας από την τρίτη γυμνασίου. Υπήρξαν παράπονα από πάρα πολλούς γονείς κι όμως αυτός ο καθηγητής δεν μετακινήθηκε από τη θέση του. Διδάσκει μέχρι σήμερα».
Γιατί οι εκπαιδευτικοί δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στον ρόλο τους; Και γιατί, το 2024, ακόμα παρατηρούμε αντιπαιδαγωγικές, έως και κακοποιητικές συμπεριφορές;
«Καταρχάς είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι οι εκπαιδευτικοί, όπως και συνολικά οι επαγγελματίες που ασχολούνται με την παιδική ηλικία στη χώρα μας, δεν υποστηρίζονται όπως πρέπει» απαντά η κ. Κουφονικολάκου. «Δεν λαμβάνουν την απαραίτητη καθοδήγηση και εποπτεία και συχνά αφήνονται ολομόναχοι να λύσουν πολύ δύσκολα προβλήματα. Προϋπόθεση, ωστόσο, της προστασίας των δικαιωμάτων των παιδιών είναι η φροντίδα των γονέων αλλά και των επαγγελματιών που ασχολούνται μαζί τους. Επομένως, είναι αναγκαίες οι συστηματικές επιμορφώσεις και η εποπτεία τους ώστε να τους βοηθήσουμε να γίνονται ολοένα και καλύτεροι στον ρόλο τους.
»Ως προς τις αντιπαιδαγωγικές και κακοποιητικές συμπεριφορές, που φυσικά αφορούν ορισμένους μόνο εκπαιδευτικούς, η πρώτη πτυχή της πρόκλησης σχετίζεται με την απροθυμία ορισμένων σχολικών μονάδων να ενεργοποιηθούν. Είναι σημαντικό το σχολείο να αντιληφθεί έγκαιρα την παραβίαση και να κινητοποιήσει την αρμόδια Διεύθυνση Εκπαίδευσης. Ανασταλτικά σε αυτή τη διαδικασία βέβαια λειτουργεί ο φόβος νομικών ενεργειών από τους εμπλεκόμενους αλλά και οι καθυστερήσεις και άλλα προσκόμματα στις πειθαρχικές διαδικασίες».
«Οι εκπαιδευτικοί δεν λαμβάνουν την απαραίτητη καθοδήγηση και εποπτεία και συχνά αφήνονται ολομόναχοι να λύσουν πολύ δύσκολα προβλήματα. Προϋπόθεση, ωστόσο, της προστασίας των δικαιωμάτων των παιδιών είναι η φροντίδα των γονέων αλλά και των επαγγελματιών που ασχολούνται μαζί τους».
Τι κάνουμε αν αντιληφθούμε μια αντιπαιδαγωγική συμπεριφορά από εκπαιδευτικό
«Αρχικά το παιδί πρέπει να μιλήσει στους γονείς του. Προϋπόθεση βέβαια είναι να υπάρχει αυτή η πολύτιμη σχέση εμπιστοσύνης μαζί τους. Επίσης, μπορεί να εκθέσει το πρόβλημα στον διευθυντή ή τη διευθύντρια του σχολείου. Επιπλέον, μπορεί να το θέσει υπόψη των μαθητικών συμβουλίων του σχολείου του. Σε κάθε περίπτωση, μπορεί να το πει σε εμάς, δηλαδή είτε να τηλεφωνήσει στον Συνήγορο του Παιδιού (800 11 32000), είτε να υποβάλει αναφορά στην ιστοσελίδα μας (εδώ) ή να μας στείλει μήνυμα (cr@synigoros.gr).
»Ο γονέας, σταθμίζοντας τη σοβαρότητα της συμπεριφοράς, μπορεί είτε να εξαντλήσει τα περιθώρια συνεργασίας με το σχολείο είτε, εάν αυτές οι προσπάθειες δεν φέρουν αποτέλεσμα ή εάν η παραβίαση είναι σοβαρή, να απευθυνθεί στην αρμόδια Διεύθυνση Εκπαίδευσης και να ζητήσει έλεγχο και πειθαρχική έρευνα για τον συγκεκριμένο εκπαιδευτικό – κοινοποιώντας το αίτημα και στον αρμόδιο σύμβουλο εκπαίδευσης. Μπορεί επίσης να υποβάλει αναφορά σε εμάς.
»Τέλος, με βάση τον Νόμο 5029/23 (δείτε λεπτομέρειες στο τέλος του άρθρου) δημιουργείται ειδική ψηφιακή πλατφόρμα στην οποία οι μαθήτριες και μαθητές (επώνυμα ή ανώνυμα) και οι γονείς (μόνο επώνυμα) θα μπορούν να υποβάλουν αναφορές για περιστατικά ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού ανεξάρτητα απ’ το από πού προέρχονται αυτά».
«Δημιουργείται ειδική ψηφιακή πλατφόρμα στην οποία οι μαθήτριες και μαθητές (επώνυμα ή ανώνυμα) και οι γονείς (μόνο επώνυμα) θα μπορούν να υποβάλουν αναφορές για περιστατικά ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού ανεξάρτητα απ’ το από πού προέρχονται αυτά».
Στη βία ανηλίκων το ερώτημα δεν είναι ποιος αλλά γιατί
Η λεγόμενη έξαρση της βίας ανηλίκων προκύπτει από στοιχεία της στατιστικής επετηρίδας της Ελληνικής Αστυνομίας για το διάστημα 2020-22. Στην ίδια ακριβώς περίοδο, όμως, παρατηρείται αύξηση και στα ποσοστά ενδοοικογενειακής βίας (100%), αλλά και στις αυτοκτονίες και στις απόπειρες αυτοκτονίας (129 το 2020, 229 το 2022). «Διαφαίνεται συνολικά μια κλιμάκωση της κοινωνικής έντασης, η οποία αναπόφευκτα αντανακλάται και μετακυλιέται στα παιδιά. Οι κοινωνίες μας βράζουν και ταλανίζονται από τη βία» σχολιάζει η κ. Κουφονικολάκου. «Η αναφορά μεμονωμένα σε βία ανηλίκων, δηλαδή αυτή η επικοινωνιακή απομόνωση του φαινομένου, είναι για εμάς προβληματική διότι ενδέχεται να ενεργοποιήσει εσφαλμένα θεσμικά αντανακλαστικά. Θα ήταν λάθος να εστιάσουμε στην αυστηροποίηση της ποινικής μεταχείρισης των παιδιών αντί να ενισχύσουμε τους μηχανισμούς που θα δώσουν ουσιαστικές λύσεις και θα συμβάλουν στην αποκατάσταση της κοινωνικής συνοχής. Και οι “ανήλικοι δράστες” και τα “ανήλικα θύματα” είναι για εμάς παιδιά σε κίνδυνο».
«Διαφαίνεται συνολικά μια κλιμάκωση της κοινωνικής έντασης, η οποία αναπόφευκτα αντανακλάται και μετακυλιέται στα παιδιά. Οι κοινωνίες μας βράζουν και ταλανίζονται από τη βία».
Οι παράγοντες που συνδέονται με την έξαρση βίας σε παιδιά και εφήβους ειδικότερα είναι, σύμφωνα με τον Συνήγορο του Παιδιού, «η φτώχεια και ο αποκλεισμός στους πληθυσμούς αυτούς, τα περιοριστικά μέτρα της πανδημίας, που αποδεδειγμένα είχαν ιδιαίτερα αρνητική επίδραση στα παιδιά και στην άσκηση των δικαιωμάτων τους, αλλά και το γεγονός ότι αδυνατούμε να συμπεριλάβουμε όλα τα παιδιά στο εκπαιδευτικό μας σύστημα, να αναγνωρίσουμε τα ξεχωριστά χαρίσματα και τις δεξιότητές τους και να τους δώσουμε έναν ρόλο από νωρίς. Αν δεν το κάνουμε και τα περιθωριοποιήσουμε στο σχολείο σαν “παραβατικά”, απλά θα αισθανθούν την ανάγκη να επιβεβαιώσουν την επιλογή μας».
Τοξική αρρενωπότητα και άλλα επικίνδυνα στερεότυπα
Τα κυρίαρχα στερεότυπα, με τη σειρά τους, υποδαυλίζουν τον εκφοβισμό και τη βία αλλά και υπονομεύουν την αποτελεσματική αντιμετώπιση τέτοιων φαινομένων. «Το πιο επικίνδυνο στερεότυπο συνδέεται με την ίδια την παιδική ηλικία» υποστηρίζει η κ. Κουφονικολάκου. «Παρά την ύπαρξη της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού, συνεχίζουμε να θεωρούμε τα παιδιά ατελή αντικείμενα προστασίας, εν δυνάμει θύματα, αλλά όχι υποκείμενα δικαιωμάτων. Πρέπει να καταλάβουμε ότι έχουν άποψη και λόγο, ότι είναι αξιόπιστοι μάρτυρες, και να τους εξασφαλίσουμε πρόσβαση σε πληροφορίες και στην ενδυνάμωση που χρειάζονται για να εκφραστούν. Αυτή είναι η σχέση που θα επιτρέψει την εκμυστήρευση, την αναζήτηση βοήθειας εκ μέρους των παιδιών και τη διαχείριση των προβλημάτων. Αυτή τη στιγμή τα παιδιά μάς λένε ότι αν τους συμβεί κάτι θα απευθυνθούν μόνο σε συνομήλικο, δεν θα το πουν καθόλου σε ενήλικα. Αλλά αν δεν τα εμπιστευόμαστε εμείς πώς να μας εμπιστευτούν εκείνα;
«Αυτή τη στιγμή τα παιδιά μάς λένε ότι αν τους συμβεί κάτι θα απευθυνθούν μόνο σε συνομήλικο, δεν θα το πουν καθόλου σε ενήλικα. Αλλά αν δεν τα εμπιστευόμαστε εμείς πώς να μας εμπιστευτούν εκείνα;»
»Το δεύτερο στερεότυπο συνδέεται με την τοξική αρρενωπότητα. Όταν τα αγόρια αισθάνονται ότι πρέπει να σταθούν στο ύψος κάποιας κοινωνικής προσδοκίας μπορεί να εκφράσουν βίαια θυμό, επιθετικό λόγο κ.λπ. ή να αποφύγουν να αναζητήσουν βοήθεια γιατί πιστεύουν ότι μόνο οι “αδύναμοι” το κάνουν αυτό. Η τοξική αρρενωπότητα τροφοδοτεί και άλλες μορφές βίας όπως η έμφυλη και η οπαδική.
»Το τρίτο στερεότυπο είναι οι “ανήλικοι παραβάτες”, επικίνδυνο για τους λόγους που προαναφέραμε».
Μαρτυρίες παιδιών Νο3: Τι θα ήθελαν τα ίδια να αλλάξει
«Φέτος στο σχολείο μου είμαστε πολύ λίγα παιδιά και οι καθηγητές μας είναι πιο μορφωμένοι σχετικά με την ψυχολογία των εφήβων. Σε κάθε τάξη έχουμε σχολικό σύμβουλο στον οποίο μπορούμε να μιλήσουμε για μία ώρα την εβδομάδα, για το τι γίνεται στο σχολείο, τι μας προβληματίζει και μας στεναχωρεί. Κατάλαβα πόσο σημαντικό είναι να έχουμε έναν τουλάχιστον ενήλικα που μας σέβεται και μας ακούει. Γιατί έτσι και θα προλάβουμε τη βία και, άμα συμβεί ένα περιστατικό, θα μας πάρουν επιτέλους στα σοβαρά και θα μας ακούσουν».
«Πιστεύω θα βοηθούσε ένας ασφαλής κύκλος παρουσία ενηλίκων. Αν δημιουργούσε μια ατμόσφαιρα όπως αυτή που δημιουργήσαμε εδώ σήμερα και που δημιουργούμε στις συναντήσεις του Συνηγόρου, σίγουρα θα άρχιζε να υπάρχει εμπιστοσύνη και προς τον υπεύθυνο καθηγητή και μεταξύ των παιδιών. Τα παιδιά πολλές φορές δεν καταλαβαίνουμε ότι υπάρχει κάποιος άλλος πέρα από τον εαυτό μας, πιστεύουμε ότι είμαστε μόνο εμείς και ότι όλοι οι άλλοι απλά συμμετέχουν στη δική μας ιστορία. Ενώ όταν κάνεις συζήτηση σε κύκλο και καταλαβαίνεις τι έχει περάσει και πώς νιώθει ο άλλος, αρχίζεις να έχεις συνείδηση. Αλλά προφανώς στα ελληνικά σχολεία δεν “σπαταλάνε” ώρα για μαθήματα που δεν είναι στις πανελλήνιες».
«Όταν κάνεις συζήτηση σε κύκλο και καταλαβαίνεις τι έχει περάσει και πώς νιώθει ο άλλος, αρχίζεις να έχεις συνείδηση. Αλλά προφανώς στα ελληνικά σχολεία δεν “σπαταλάνε” ώρα για μαθήματα που δεν είναι στις πανελλήνιες».
Τι προτείνει ο Συνήγορος του Παιδιού
Στο ίδιο μήκος κύματος με τα παιδιά κινούνται και οι προτάσεις του Συνηγόρου για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της βίας και του εκφοβισμού. Σε γενικές γραμμές:
«Πρέπει καταρχάς να προσεγγίσουμε πιο ολιστικά τη σχολική εκπαίδευση. Όχι με πνεύμα βεβιασμένης διεκπεραίωσης της ύλης στην κούρσα για τις πανελλήνιες, αλλά ως πυλώνα κατάκτησης μιας δημοκρατικής κουλτούρας συνολικά στις κοινωνίες μας. Σε αυτό το πλαίσιο ο Συνήγορος έχει προτείνει τη διαβούλευση μεταξύ παιδιών, γονέων και εκπαιδευτικών στη σχολική κοινότητα, την ενίσχυση των μαθητικών κοινοτήτων, τη συστηματική και βιωματική εκπαίδευση στα ανθρώπινα δικαιώματα, τη δημιουργία καλλιτεχνικών και αθλητικών ομάδων, τη σχολική διαμεσολάβηση και βέβαια τη συνέπεια στην έγκαιρη αναγνώριση και αντιμετώπισης της βίας, είτε ενδοοικογενειακής είτε ενδοσχολικής.
»Υποβοηθητικά, είναι αναγκαίο και το μάθημα σεξουαλικής αγωγής, που θα συμβάλει στην αποδόμηση των έμφυλων στερεοτύπων.
«Πρέπει να προσεγγίσουμε τη σχολική εκπαίδευση πιο ολιστικά. Όχι με πνεύμα βεβιασμένης διεκπεραίωσης της ύλης στην κούρσα για τις πανελλήνιες, αλλά ως πυλώνα κατάκτησης μιας δημοκρατικής κουλτούρας συνολικά στις κοινωνίες μας».
»Επιπλέον, είναι αναγκαίο να ενισχύσουμε τις υπηρεσίες που ασχολούνται με τις οικογένειες και τα παιδιά, στο πλαίσιο μιας ενιαίας πολιτικής παιδικής προστασίας η οποία αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει στη χώρα. Δυστυχώς δεν έχουμε επαρκές προσωπικό ούτε καθηκοντολόγια στις κοινωνικές υπηρεσίες, ενώ και οι δημόσιες δομές ψυχικής υγείας αντιμετωπίζουν τεράστια προβλήματα. Πώς θα προλάβουμε εάν δεν είμαστε σε θέση να πλαισιώσουμε;
»Όμως χρειαζόμαστε μηχανισμούς και μετά την αναγνώριση του προβλήματος. Εδώ ο Συνήγορος έχει υπογραμμίσει την ανάγκη θέσπισης και υλοποίησης του σχεδίου για τις Μονάδες Μέριμνας Νέων, για την εφαρμογή ουσιαστικών θεραπευτικών και αναμορφωτικών μέτρων και την αποτροπή της υποτροπής. Βέβαια αναγκαία είναι και η ενίσχυση των υπηρεσιών επιμελητών ανηλίκων».
Ένα νέο, στοχευμένο νομοσχέδιο
Πριν από περίπου έναν χρόνο το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων παρουσίασε ένα νομοσχέδιο στοχευμένα για την αντιμετώπιση της βίας και του εκφοβισμού στα σχολεία με τίτλο «Ζούμε αρμονικά μαζί – Σπάμε τη σιωπή» (Νόμος 5029/2023). Εισάγει νέες δομές σε όλα τα επίπεδα (όπως ορισμό υπεύθυνων εκπαιδευτικών ειδικά για την αντιμετώπιση της βίας και του εκφοβισμού σε κάθε σχολική μονάδα), μια ψηφιακή πλατφόρμα για αναφορά περιστατικών βίας και εκφοβισμού με δυνατότητα ανώνυμης υποβολής, στοχευμένη επιμόρφωση εκπαιδευτικών, νέο και εμπλουτισμένο εκπαιδευτικό υλικό και πρωτόκολλα διαχείρισης περιστατικών (δείτε λεπτομέρειες εδώ). Μια πρωτοβουλία που ο Συνήγορος του Πολίτη χαιρετίζει, υποβάλλοντας ωστόσο κάποιες παρατηρήσεις (διαβάστε τις εδώ).
Προς το παρόν εκκρεμεί η εφαρμογή του. Φαίνεται να είναι ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση αλλά μέχρι να έχουμε ουσιαστικές αλλαγές το πρώτο που μπορούμε να κάνουμε, είτε ως γονείς είτε ως εκπαιδευτικοί είτε ως άλλοι επαγγελματίες που ερχόμαστε σε επαφή με παιδιά, είναι να αρχίσουμε να τα ακούμε πιο προσεκτικά και να υπολογίζουμε την άποψή τους. Γνωρίζουν πολύ περισσότερα από όσα, ίσως, νομίζουμε.
