Η πρώτη πανκυκλαδική έκθεση που έχει διοργανωθεί ποτέ, «Κυκλαδίτισσες. Άγνωστες ιστορίες γυναικών των Κυκλάδων», έρχεται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, στο Μέγαρο Σταθάτου, σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού – Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, από τις 12 Δεκεμβρίου 2024 έως τις 4 Μαΐου 2025, και είναι αφιερωμένη στις γυναίκες – της ιστορίας και της μυθολογίας, επώνυμες κι ανώνυμες.
180 αριστουργήματα –ειδώλια και μεγάλου μεγέθους γλυπτά, αγγεία, κοσμήματα, νομίσματα, επιτύμβιες στήλες και επιγραφές με νομικά κείμενα, τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, χαρακτικά, χειρόγραφα και εικόνες– που χρονολογούνται από τα προϊστορικά έως τα μεταβυζαντινά χρόνια ταξίδεψαν στην Αθήνα από όλα σχεδόν τα μουσεία των νησιών των Κυκλάδων για να αφηγηθούν άγνωστες ιστορίες γυναικών και να αναδείξουν τον ρόλο και τη θέση τους ανά τους αιώνες.
Μια θέση η οποία υπήρξε διαχρονικά υποδεέστερη της αντρικής, όπως επισήμανε στη συνέντευξη Τύπου ο Δρ Παναγιώτης Ιωσήφ, ένας από τους επιμελητές, επιστημονικός διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Radboud της Ολλανδίας: «Υπήρξαν περίοδοι κατά τις οποίες βελτιώθηκε η θέση της γυναίκας, όπως στα τέλη της ελληνιστικής περιόδου ή στη ρωμαϊκή εποχή, αλλά ποτέ δραματικά. Έννοιες όπως του φεμινισμού και της ισότητας, που πολλές φορές η έρευνα μεταθέτει ή προβάλλει λανθασμένα στην αρχαιότητα, είναι πολύ μοντέρνες».
«Υπήρξαν περίοδοι κατά τις οποίες βελτιώθηκε η θέση της γυναίκας, όπως στα τέλη της ελληνιστικής περιόδου ή στη ρωμαϊκή εποχή, αλλά ποτέ δραματικά. Έννοιες όπως του φεμινισμού και της ισότητας είναι πολύ μοντέρνες».
Ο Δρ. Ιωσήφ επισήμανε το κάπως οξύμωρο ότι και οι τρεις επιμελητές της έκθεσης είναι άντρες – οι άλλοι δύο είναι οι Δρ Δημήτρης Αθανασούλης, διευθυντής Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, και Δρ Ιωάννης Φάππας, επιστημονικός διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και επίκουρος καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Είπε, ωστόσο, πως επιδίωξαν να προσεγγίσουν, και να μας συστήσουν, τη γυναίκα των Κυκλάδων όσο το δυνατόν χωρίς φίλτρα και στερεότυπα:
«Αυτό που μας ενδιέφερε ήταν να βγάλουμε όλες τις στρώσεις του κρεμμυδιού που οι άντρες όλων των εποχών προσπάθησαν να προβάλουν πάνω στη γυναίκα. Πρώτα απ’ όλα τη δική μας στρώση γιατί κι εμείς έχουμε το δικό μας φίλτρο στην ερμηνεία του παρελθόντος, τις στρώσεις των ερευνητών του 20ου και του 19ου αιώνα που ήταν κατεξοχήν άντρες και φυσικά των συγχρόνων όλων αυτών των γυναικών. Αφαιρώντας τις πολύ προσεκτικά, και σε αρκετές περιπτώσεις –θέλω να πιστεύω– επιτυχημένα, καταφέραμε να φτάσουμε να πούμε αυτές τις άγνωστες ιστορίες, να αγγίξουμε την Κυκλαδίτισσα μέσα από τη διαχρονία, είτε είναι μια προϊστορική μορφή που εμφανίζεται σε ένα μαρμάρινο κυκλαδικό ειδώλιο είτε η αγαπημένη, τουλάχιστον σε εμένα, Ευανθία Καΐρη, μια από τις σημαντικότερες πνευματικές προσωπικότητες της χώρας. Θα εκπλαγείτε μαθαίνοντας ότι το πρώτο θεατρικό έργο του σύγχρονου ελληνικού κράτους είναι δικό της: στην έκθεση έχουμε το χειρόγραφό του. Πετύχαμε, νομίζω, μια ολιστική προσέγγιση των Κυκλάδων, της θηλυκότητας και της νησιωτικότητας».
«Η νησιωτικότητα είναι αυτή που προσδιορίζει –από την προϊστορική περίοδο μέχρι και τις μέρες μας– την πορεία και το ιστορικό γίγνεσθαι των συγκεκριμένων νησιών» είπε η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη. «Η θέση της γυναίκας στη νησιωτική κοινωνία αποτυπώνεται είτε μέσω των λατρειών σε συγκεκριμένες θεότητες είτε στις γραπτές μαρτυρίες που έχουν διασώσει τον ρόλο της στον ιδιωτικό χώρο είτε στη δημόσια παρουσία της. Ακόμα και ο τρόπος του πένθους είναι δηλωτικός αυτής της θέσης. […] Το δίπολο μεταξύ του περιορισμού και της δυναμικής παρουσίας αντανακλά ταυτόχρονα την ανθεκτικότητα, την προσαρμοστικότητα και την ικανότητα των γυναικών των Κυκλάδων να επανακαθορίζουν την ταυτότητα και τον ρόλο τους με βάση τις συνθήκες της εκάστοτε εποχής».
Η διαδρομή στην έκθεση δεν ακολουθεί χρονολογική σειρά αλλά περνάει διαδοχικά μέσα από δώδεκα ενότητες: Ισορροπώντας μεταξύ δύο φύλων, Η προέλευση του κόσμου, Θεές των Νήσων, Θηλυκά Αποτρόπαια, Στα Ιερά, Θεές της θάλασσας, Ταυτότητες γυναικών, Από την Οικουμένη στο Αρχιπέλαγος, Ερωτισμός, Βία, Ο θάνατος με τα δικά τους μάτια, Πρόσωπα. Ευρήματα από διαφορετικές τοποθεσίες και εποχές έχουν τοποθετηθεί δίπλα ή αντικριστά ώστε να συνομιλούν, να αναμετρώνται και να αλληλοσυμπληρώνονται. Για παράδειγμα, πλάι σε μια απεικόνιση, πιθανόν του 1896, της Παναγίας που διασώζει ένα πλοίο βλέπουμε ένα αναθηματικό ανάγλυφο της Ίσιδας Πελαγίας από τις αρχές του 1ου αιώνα π.Χ. Προστάτιδες και οι δύο των ναυτικών και των ψαράδων.
Περνάμε μπροστά από θεότητες και μητέρες, ιέρειες, εταίρες, εμπόρους, μαχήτριες, διανοούμενες, θρηνωδούς, μάγισσες, μετανάστριες. Είναι οι Ίσιδα, Νεικώ, Παρθενίκα, Αλίνη, Μαγία Πούλχρα, Ερμιόνη, Αλεξιβώλα, Άρτεμις, Αθηνά, Θεοκτίστη, Μαξιμίλλα, Ευπορία και αμέτρητες άλλες το όνομα των οποίων μπορεί να μη διασώθηκε από τη λήθη σε μαρμάρινες επιγραφές ή άλλα γραπτά.
Θεότητες και μητέρες, ιέρειες, εταίρες, έμποροι, μαχήτριες, διανοούμενες, θρηνωδοί, μάγισσες, μετανάστριες, μοιράζονται μαζί μας ένα κομμάτι της ζωής τους. Είναι οι Ίσιδα, Νεικώ, Παρθενίκα, Αλίνη, Μαγία Πούλχρα, Ερμιόνη, Αλεξιβώλα, Άρτεμις, Αθηνά, Θεοκτίστη, Μαξιμίλλα, Ευπορία και αμέτρητες άλλες.
Η επίσκεψη στην έκθεση είναι τόσο πλούσια σε εμπειρίες, που καθένας θα κρατήσει κάτι διαφορετικό. Μερικά μόνο από τα εκθέματα που διεκδικούν μία μόνιμη θέση στη μνήμη είναι το κολοσσιαίο άγαλμα της Κόρης από τη Θήρα (2,48 μ. ύψος, κεντρική φωτογραφία), από ναξιώτικο μάρμαρο, ενδεχομένως του 6ου αιώνα π.Χ., που δεσπόζει στο αίθριο. Γίνεται η αφετηρία της διαδρομής μας σε μια σειρά άλλων εκθεμάτων, που αναδεικνύουν την ξεχωριστή θέση της Κυκλαδίτισσας στη θρησκεία ανά τους αιώνες, στην οποία μάλιστα μπορεί να έβρισκε διέξοδο από τον κατ’ οίκον περιορισμό που της επέβαλλαν τα ήθη και, ενίοτε, οι νόμοι διαφόρων εποχών.
Δεν θα ξεχάσουμε τη σκηνή που έχει απαθανατιστεί σε έναν επιτύμβιο κυβόλιθο του 3ου αιώνα π.Χ., όπου η γυναίκα αποχαιρετά τον καθιστό, ετοιμοθάνατο σύντροφό της ακουμπώντας τρυφερά το πιγούνι του, ενώ εκείνος πιάνει για τελευταία φορά το μπράτσο της. Διαχρονικά σπαρακτικός ο χωρισμός ενός ζευγαριού από τον θάνατο.
Ένα άλλο επιτύμβιο εύρημα, μια ανάγλυφη ενεπίγραφη στήλη του 2ου αιώνα π.Χ., μας συστήνει την Αλίνη, πιθανότατα εταίρα από την Φοινίκη, που έμεινε έγκυος και πέθανε, ίσως κατά τη διάρκεια του τοκετού, ενδεχομένως με βίαιο τρόπο γιατί δεν εθεωρείτο πλέον «χρήσιμη». Ο «ευεργέτης» της απαίτησε να του δοθούν ευχαριστίες «για τις τιμές που της προσέφερε», να της εξασφαλίσει μια καλή ταφή.
Ένα επιτύμβιο ανάγλυφο του 2ου αιώνα π.Χ. μας συστήνει την Αλίνη, πιθανότατα εταίρα από την Φοινίκη, που έμεινε έγκυος και πέθανε, ίσως κατά τη διάρκεια του τοκετού, ενδεχομένως με βίαιο τρόπο γιατί δεν εθεωρείτο πλέον «χρήσιμη». Ο «ευεργέτης» της απαίτησε να του δοθούν ευχαριστίες «για τις τιμές που της προσέφερε», να της εξασφαλίσει μια καλή ταφή.
Και, όπως μας είχε διαβεβαιώσει ο Δρ. Ιωσήφ, μας ξάφνιασε η ιστορία της Ευανθίας Καΐρη. Την αφηγούνται αντικείμενα σαν το χειρόγραφο του θεατρικού έργου της, «Νικήρατος. Δράμα εις τρεις πράξεις» (1826), αλλά και η επιστολή που της είχε στείλει ο Αδαμάντιος Κοραής το 1815, όπου της έγραφε για το ανυπέρβλητο εμπόδιο του φύλου της.
Αξίζει να αφιερώσουμε ώρες σε αυτή την έκθεση – ιδανικά, να την επισκεφτούμε πάνω από μία φορά, για να έρθουμε σε επαφή με όσο το δυνατόν περισσότερες ιστορίες αλλά και αριστοτεχνικές λεπτομέρειες των ευρημάτων που συγκεντρώνει.
Η έκθεση «Κυκλαδίτισσες. Άγνωστες ιστορίες γυναικών των Κυκλάδων» θα παρουσιαστεί στη συνέχεια αυτούσια στο ανακαινισμένο Αρχαιολογικό Μουσείο Θήρας, το οποίο θα ανοίξει επίσημα τις πύλες του με αυτήν. Αποτελεί την πρώτη κοινή δράση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, σε εφαρμογή του Μνημονίου Συνεργασίας που υπογράφτηκε στις 17 Μαΐου 2024 από την υπουργό Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, και την πρόεδρο και διευθύνουσα σύμβουλο του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Σάντρα Μαρινοπούλου, με στόχο τη μελέτη, ανάδειξη και προβολή του κυκλαδικού πολιτισμού στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Διοργανώθηκε, επομένως, σε εκπληκτικά σύντομο χρονικό διάστημα.
Αξίζει να αφιερώσουμε ώρες σε αυτή την έκθεση – ιδανικά, να την επισκεφτούμε πάνω από μία φορά για να έρθουμε σε επαφή με όσο το δυνατόν περισσότερες ιστορίες αλλά και αριστοτεχνικές λεπτομέρειες των ευρημάτων που συγκεντρώνει.
Η μουσειογραφική μελέτη εκπονήθηκε από τους τρεις επιμελητές, οι οποίοι, για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, συνεργάστηκαν στενά με την αρχιτέκτονα Δέσποινα Τσάφου και την Κατερίνα Αποστόλου.
Η έκθεση συνοδεύεται από δίτομο κατάλογο ο οποίος περιλαμβάνει δοκίμια σημαντικών μελετητών και εκτενή λήμματα των αντικειμένων της έκθεσης, πολλά από τα οποία δημοσιεύονται για πρώτη φορά. Ο πρώτος τόμος του καταλόγου αποτελείται από 520 σελίδες και παρουσιάζει όλα τα αντικείμενα της έκθεσης ανά ενότητα. Επίσης, την άνοιξη του 2025 θα διοργανωθεί σχετικό επιστημονικό συνέδριο με στόχο την προαγωγή της έρευνας για τις γυναίκες στις Κυκλάδες.
Info
«Κυκλαδίτισσες: Άγνωστες ιστορίες γυναικών των Κυκλάδων», 12 Δεκεμβρίου 2024 μέχρι 4 Μαΐου 2024, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης/Μέγαρο Σταθάτου, Βασιλίσσης Σοφίας & Ηροδότου 1, Αθήνα, τηλ. 210 7228321-3, www.cycladic.gr για περισσότερες πληροφορίες και κρατήσεις σε ξεναγήσεις.
Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο 10.00-17.00. Πέμπτη 10.00-20.00. Κυριακή 11.00-17.00. Τρίτη Κλειστή. Εορταστικό ωράριο (από 17/12 έως 6/1): Δευτέρα, Τρίτη, Τετάρτη, Σάββατο 10:00-17:00. Πέμπτη, Παρασκευή 10:00-20:00. Κυριακή 11:00-17:00. Κλειστά τις αργίες 25/12, 26/12 και 1/1. Ξεναγήσεις κοινού: Aπό 21/12 και κάθε Πέμπτη, 18:00 – 19:00 και κάθε Σάββατο και Κυριακή, 13:00 – 14:00. 20 άτομα ανά ξενάγηση. Οι κρατήσεις για τις ξεναγήσεις πραγματοποιούνται μόνο ηλεκτρονικά.
* Την Τρίτη 17/12 οι μόνιμες εκθέσεις, το Cycladic Shop και το Cycladic Café δεν θα είναι προσβάσιμα.
