Η Άννα Μιχελή ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με το έργο «Μετά το τέλος» του Dennis Kelly («Ορφανά», «DNA», «Οσάμα ο ήρωας» «Κουρέλι», «Love and Money», «Girls and Boys», «Ματίλντα») όταν σπούδαζε σκηνοθεσία στο Λονδίνο, πριν από 15 χρόνια. Τότε είχε εντυπωσιαστεί, θυμάται, από το «καλογραμμένο κείμενο, με τρισδιάστατους χαρακτήρες και ενδιαφέρουσα πλοκή γεμάτη ανατροπές».
Ωστόσο τότε δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι εκείνο το σενάριο επιστημονικής φαντασίας, που ξετυλίγει τη σχέση δύο συναδέλφων, ενός άντρα και μια γυναίκα, του Μαρκ και της Λουίζ, οι οποίοι μετά από μια πυρηνική έκρηξη είναι υποχρεωμένοι να μοιραστούν το ίδιο καταφύγιο, θα έμοιαζε σήμερα προφητικό. Γιατί στη συνθήκη εγκλεισμού, που παραπέμπει στην πανδημία και το lockdown, αναδύονται τα χειρότερα και τα καλύτερα ένστικτα των ηρώων. Mέσα στα λεπτά, τις ώρες, τις μέρες που περνάνε μαζί, απομονωμένοι από τον έξω κόσμο, υφαίνεται μια σχέση οικειότητας, χειραγώγησης και κακοποίησης.
Εύλογα λοιπόν η σκηνοθέτρια, ηθοποιός, μεταφράστρια, συγγραφέας, ψυχοθεραπεύτρια επέλεξε να το μεταφέρει στη θεατρική σκηνή του ΠΛΥΦΑ, όπου παρουσιάζεται κάθε Τετάρτη και Πέμπτη. Η νέα σειρά παραστάσεών της έγινε αφορμή για μια συνέντευξη όπου απαντά με όλες τις επαγγελματικές ιδιότητές της.
Τι σας γοήτευσε τόσο στο «Μετά το τέλος» ώστε να αποφασίσετε να το μεταφράσετε και να το σκηνοθετήσετε στην Ελλάδα;
«Όταν γνώρισα τον Dennis Kelly και το έργο του “After the End” πριν από χρόνια, με είχε έλξει η γραφή του, ο περίτεχνος ρυθμός του, οι πολυεπίπεδοι χαρακτήρες των δύο ηρώων αλλά και η σχέση που δημιουργείται μεταξύ τους που είναι περίπλοκη και μπορεί να φωτιστεί με πολλούς τρόπους, ακριβώς όπως και στη ζωή.
«Όταν γνώρισα τον Dennis Kelly και το έργο του “After the End” πριν από χρόνια, με είχε έλξει η γραφή του, ο περίτεχνος ρυθμός του, οι πολυεπίπεδοι χαρακτήρες των δύο ηρώων αλλά και η σχέση που δημιουργείται μεταξύ τους που είναι περίπλοκη και μπορεί να φωτιστεί με πολλούς τρόπους, ακριβώς όπως και στη ζωή».
»Όπως κάθε φορά που επιλέγω ένα έργο, εξαρχής δεν ξέρω τι ακριβώς με τραβάει προσωπικά σε αυτό, νιώθω όμως ότι θέλω πολύ να πω τη συγκεκριμένη ιστορία και καθώς το δουλεύω φωτίζεται σιγά σιγά μέσα μου το γιατί. Τα ζητήματα των κακοποιητικών πρακτικών στις ανθρώπινες σχέσεις, της αίσθησης εγκλωβισμού και της διαχείρισης του τραύματος με ενδιαφέρουν πολύ το τελευταίο διάστημα και στο “Μετά το τέλος” ο Dennis Kelly έχει γράψει μια ιστορία που μιλάει για αυτά με πολύ ανθρώπινο και ρεαλιστικό τρόπο».
Οι συνθήκες εγκλεισμού πώς μπορεί να επιδράσουν, σε γενικές γραμμές, σε μια σχέση που είτε προϋπάρχει είτε γεννιέται μέσα σε αυτές;
«Όπως δυστυχώς όλ@ γνωρίζουμε περισσότερο ή λιγότερο μετά την κοινή μας εμπειρία, μια συνθήκη υποχρεωτικού εγκλεισμού επηρεάζει τον ψυχισμό μας με πολλαπλούς τρόπους. Φυσικά, ανάλογα με την ανθεκτικότητα που έχει το κάθε άτομο, με την εν γένει ιδιοσυγκρασία του αλλά και με το που και με ποι@ θα βρεθεί έγκλειστο, οι σχέσεις μπορεί να ενδυναμωθούν, να δοκιμαστούν, να διαλυθούν ή και να εκτροχιαστούν.
»Αν, τώρα, μια σχέση -όχι απαραίτητα ερωτική- γεννηθεί μέσα σε μια τέτοια συνθήκη επίσης θα χρειαστεί να δοκιμαστεί στον “έξω” κόσμο. Πιστεύω ότι υπάρχουμε διαρκώς σε σχέση με τον κόσμο μας, είτε είναι ένα δωμάτιο και ένα άτομο είτε μια γειτονιά, ένα ζώο, ένα δέντρο, μια χώρα. Και αυτό μάς επηρεάζει και μας αναδιαμορφώνει κάθε στιγμή».
Πώς μπορούν, συγκεκριμένα, οι συνθήκες εγκλεισμού να ευνοήσουν την ανάπτυξη μιας κακοποιητικής και χειριστικής σχέσης; Από την εμπειρία σας ως επαγγελματίας ψυχικής υγείας, υπήρξε αύξηση στα κρούσματα κακοποίησης και ειδικά ενδοοικογενειακής βίας στη διάρκεια του εγκλεισμού της πανδημίας;
«Μια σχέση που έχει κακοποιητικά χαρακτηριστικά δεν φαίνεται πάντα από την αρχή. Η σωματική βία, για παράδειγμα, δεν ξεκινάει από τη μια μέρα στην άλλη. Ο θύτης χτίζει σιγά σιγά καταρχήν την ψυχική εξόντωση του άλλου ατόμου, συχνά καμουφλαρισμένα, με λόγια, νεύματα, υπονοούμενα, gaslighting, εκρήξεις θυμού σε εναλλαγή με εκρήξεις αγάπης κ.ά.. Κάποιες φορές έρχεται και η χρήση φυσικής βίας, άλλες όχι.
«Ο θύτης χτίζει σιγά σιγά καταρχήν την ψυχική εξόντωση του άλλου ατόμου, συχνά καμουφλαρισμένα, με λόγια, νεύματα, υπονοούμενα, gaslighting, εκρήξεις θυμού σε εναλλαγή με εκρήξεις αγάπης κ.ά.. Κάποιες φορές έρχεται και η χρήση φυσικής βίας, άλλες όχι».
»Τώρα όσον αφορά το πως μπορεί να ευνοήσει ο εγκλεισμός την ανάπτυξη τέτοιων συμπεριφορών, σκέφτομαι ότι μέσα σε ένα πλαίσιο καθημερινότητας και κοινωνικής ζωής ενδεχομένως από τη μία πλευρά το κακοποιητικό άτομο να διοχετεύει την επιθετικότητα του και σε άλλα άτομα εκτός του στενού περιβάλλοντος του, εκτονώνοντας έτσι μέρος της βίας, από την άλλη ίσως τα θύματα να έχουν κάποιες διεξόδους μακριά από τον κακοποιητή τους ή από τη βίαιη συμπεριφορά του (όταν π.χ. βρίσκονται στη δουλειά, μαζί με άλλους κ.λπ.).
»Σε μια συνθήκη εγκλεισμού διαρκείας τέτοιες διέξοδοι δεν υπάρχουν για το θύμα. Το συχνότερο φαινόμενο για τα θύματα μιας κακοποιητικής σχέσης είναι ότι νιώθουν πως δεν έχουν μάρτυρες ή αποδείξεις καθώς τα κακοποιητικά άτομα φροντίζουν αυτές οι συμπεριφορές, οι χειρισμοί ή οι επιθέσεις να γίνονται κεκλεισμένων των θυρών.
Σε μια συνθήκη εγκλεισμού το συχνότερο φαινόμενο για τα θύματα μιας κακοποιητικής σχέσης είναι ότι νιώθουν πως δεν έχουν μάρτυρες ή αποδείξεις καθώς τα κακοποιητικά άτομα φροντίζουν αυτές οι συμπεριφορές, οι χειρισμοί ή οι επιθέσεις να γίνονται κεκλεισμένων των θυρών.
»Συνεπώς είναι προφανές πως μια συνθήκη απομόνωσης και εγκλεισμού ευνοεί την έξαρση κρουσμάτων κακοποίησης και ενδοοικογενειακής βίας. Πράγμα που ναι, φυσικά συνέβη σε τρομακτικό βαθμό και κατά τη διάρκεια της καραντίνας. Αν θυμάμαι καλά, μόνο στις γραμμές SOS* είχαν τετραπλασιαστεί οι κλήσεις τον πρώτο μήνα. Φανταστείτε πόσα ακόμα περιστατικά υπήρξαν που δεν μάθαμε ποτέ. Και αυτό είναι ένα ακόμα μεγάλο πρόβλημα: πόσο δύσκολο είναι για το θύμα να συνειδητοποιήσει τι του συμβαίνει, να ζητήσει βοήθεια και -όπως δυστυχώς μας έχουν διδάξει πολλά περιστατικά γυναικοκτονιών- να λάβει αυτή τη βοήθεια εγκαίρως και όπως θα έπρεπε».
Γιατί μας φαίνεται τόσο τρομακτικό το έξω, ακόμα και όταν δεν ενέχει τους κινδύνους μιας πυρηνικής καταστροφής που αντιμετωπίζουν οι ήρωες του «Μετά το τέλος»;
«Ανήκω σε αυτή τη γενιά των Millennials που ως μικρά παιδιά ζήσαμε και την εποχή που δεν είχαμε κινητά, ίντερνετ, υπολογιστές και παίζαμε στις πυλωτές και τις πλατείες, οπότε το έξω ήταν κάτι οικείο, αλλά και όλη τη μετάβαση από το ένα στο άλλο, και θυμάμαι σχετικά καλά κάθε εμπειρία. Κάτι που παρατηρώ σήμερα είναι πως ο τεράστιος όγκος πληροφορίας, αλλά όχι γνώσης, η ταχύτητα με την οποία την καταναλώνουμε, η ραγδαία αύξηση της ντοπαμίνης λόγω αυτού αλλά και η ψευδαίσθηση ασφάλειας/απόστασης που μας παρέχει η οθόνη μάλλον αυξάνουν ταυτόχρονα τον φόβο για το “έξω”. Δυστυχώς και ευτυχώς η ζωή είναι εμποτισμένη με αβεβαιότητα και αυτό μπορεί είτε να μας καθηλώσει είτε να μας κινητοποιήσει να ζήσουμε, να δημιουργήσουμε, να σχετιστούμε».
«Ο τεράστιος όγκος πληροφορίας, αλλά όχι γνώσης, η ταχύτητα με την οποία την καταναλώνουμε, η ραγδαία αύξηση της ντοπαμίνης λόγω αυτού αλλά και η ψευδαίσθηση ασφάλειας/απόστασης που μας παρέχει η οθόνη μάλλον αυξάνουν ταυτόχρονα τον φόβο για το “έξω”».
Ο φόβος που βιώνουμε στη δική μας «κανονικότητα», ακόμα και αν δεν ζούμε τη δυστοπία του «Μετά το τέλος», μπορεί να μας ωθήσει να απεκδυθούμε τις ταυτότητές μας; Ή τουλάχιστον να αποκαλύψουμε τις εσωτερικές, λιγότερο ορατές στρώσεις τους;
«Πιστεύω ότι ο φόβος μάς κάνει να κρυβόμαστε όλο και περισσότερο, να προσθέτουμε στρώσεις που καλύπτουν αυτό που πραγματικά είμαστε. Αν το σκεφτείτε, τουλάχιστον στην “κανονική” ζωή και τουλάχιστον όταν γίνεται με έναν υγιή τρόπο, μόνο όταν βρισκόμαστε σε ένα πλαίσιο ασφάλειας και εμπιστοσύνης καταφέρνουμε να αποκαλύψουμε πιο εσωτερικά κομμάτια των εαυτών μας. Στην περίπτωση των ηρώων του έργου αυτό συμβαίνει βίαια, ναι, αλλά δεν ξέρω και πάλι αν γίνεται από φόβο. Υπάρχει αυτή η απόσταση από το κοινωνικό πλαίσιο, οι κανόνες και οι κοινωνικοί ρόλοι δεν έχουν καμία βαρύτητα πλέον και ενδεχομένως η ίδια η επιβίωση (βιολογική ή ψυχική) να γίνεται βασικό κίνητρο. Επίσης πολύ συχνά το τραύμα διαταράσσει στα άτομα την αίσθηση εαυτού».
Υπάρχουν, πιστεύετε, δικλείδες ασφαλείας για να διαφυλάξουμε αξίες που θεωρούμε σήμερα θεμελιώδεις, όπως ο σεβασμός στη ζωή, ακόμα και αν βρεθούμε αντιμέτωποι με ακραίες συνθήκες σαν εκείνες των ηρώων του Kelly;
«Είναι ένα ερώτημα που τίθεται και μέσα στο έργο. Η Λουίζ λέει κάποια στιγμή: “Επειδή κάποιος ενεργοποίησε μια βόμβα δεν σημαίνει ότι πρέπει να γίνουμε όλοι καθάρματα.[…] Ή πιστεύεις σε κάτι ή όχι. Όχι μόνο όποτε γουστάρεις, όποτε σε βολεύει”.
»Δεν ξέρω ποια είναι η δικλείδα ασφαλείας. Ίσως είναι η παιδεία –που είναι κλισέ, γιατί είναι αλήθεια– και δεν εννοώ απλά την εκπαίδευση με στόχο την εξειδίκευση και την επαγγελματική αποκατάσταση. Παιδεία σημαίνει και κοινωνική παιδεία, καλλιέργεια της ενσυναίσθησης, της ευαισθησίας, της αλληλεγγύης. Κάποιες φορές με τρομάζει και με απελπίζει ο κόσμος όπου ζούμε. Άλλες, όπως τώρα με τις πορείες για τα Τέμπη, που έβλεπα γέρους, παιδιά, οικογένειες, ανθρώπους όλων των ειδών, να κατεβαίνουν από παντού, κατά εκατοντάδες χιλιάδες, σκέφτομαι ότι δεν χάθηκαν όλα. Συγκινούμαι και γεμίζω ελπίδα ότι τέτοιες αξίες κάπως παραμένουν στον πυρήνα της ανθρωπινότητάς μας και θα επιβιώσουν παρά τη ζοφερή ατμόσφαιρα τριγύρω».
«Κάποιες φορές με τρομάζει και με απελπίζει ο κόσμος όπου ζούμε. Άλλες, όπως τώρα με τις πορείες για τα Τέμπη, που έβλεπα γέρους, παιδιά, οικογένειες, ανθρώπους όλων των ειδών, να κατεβαίνουν από παντού, κατά εκατοντάδες χιλιάδες, σκέφτομαι ότι δεν χάθηκαν όλα».
Η ψυχοθεραπεία ως επάγγελμα σας έχει βοηθήσει, με κάποιον τρόπο, στο θέατρο είτε ως ηθοποιό είτε ως σκηνοθέτρια; Ή το αντίστροφο: το θέατρο σας έχει βοηθήσει στην άσκηση του επαγγέλματος της ψυχοθεραπεύτριας;
«Κάθε μου ιδιότητα, κάθε γνώση που έχω πάρει και παίρνω τροφοδοτεί την ψυχή μου, άρα και το ό,τι κάνω κάθε φορά. Η αλήθεια είναι ότι όσο ασχολούμαι με την υπαρξιακή ψυχοθεραπεία τόσο αναγνωρίζω κοινές λειτουργίες με το θέατρο και το αντίστροφο. Ζητούν και τα δύο από μένα να είμαι απολύτως παρούσα σε αυτό που συμβαίνει εκείνη τη στιγμή και -με διαφορετικό τρόπο στην κάθε περίπτωση- υπάρχει ένα μοίρασμα που έχει κάτι το πολύτιμο και σχεδόν ιερό».
«Μετά το τέλος» μπορεί να υπάρξει μια νέα αρχή; Σε οποιαδήποτε περίσταση βλέπουμε τον κόσμο όπως τον γνωρίζουμε να καταρρέει, πού μπορούμε να βρούμε έναν νέο σκοπό και τη δύναμη να συνεχίσουμε;
«Ναι, το πιστεύω βαθιά: Πάντα μετά από ένα τέλος ξεκινάει κάτι νέο. Μπορεί να είναι επίπονο γιατί κάθε τέλος είναι μια απώλεια, όμως είναι ένα θεμελιώδες στοιχείο της ύπαρξης μας. Κλείνουμε και ανοίγουμε διαρκώς κεφάλαια, φάσεις ζωής, εξέλιξης, σχέσεις, δουλειές, σπίτια, τους εαυτούς μας. Γέννηση και θάνατος, γιν και γιαν, δεν υπάρχει το ένα χωρίς το άλλο.
»Τη δύναμη δεν ξέρω πού τη βρίσκει το κάθε άτομο, είναι πολύ μοναδική εμπειρία αυτό και συχνά η ψυχοθεραπεία συμβάλλει. Εγώ τη βρίσκω στην αγάπη, στη φύση, στην τέχνη και στην αλληλεγγύη».
Info
«Μετά το τέλος», κάθε Τετάρτη & Πέμπτη στις 21:00, ΠΛΥΦΑ, Κορυτσάς 39, Αθήνα. Διάρκεια: 95’. Τιμές εισιτηρίων: 15 ευρώ (κανονικό), 12 ευρώ (ΑΜΕΑ, ανέργων, φοιτητικό). Εισιτήρια: www.ticketmaster.gr
Προειδοποίηση περιεχομένου: κάποιες σκηνές της παράστασης περιέχουν έντονη βία.
Συντελεστές
«Μετά το τέλος» του πολυβραβευμένου Dennis Kelly. Μετάφραση – σκηνοθεσία: Άννα Μιχελή. Παίζουν: Φοίβος Παπακώστας, Κατερίνα Σπύρου. Σκηνικά: Γεωργία Νικολογιάννη
Κοστούμια: Αθηνά Ελευθερίου. Φωτισμοί: Ιωάννα Αθανασίου. Βοηθός σκηνοθέτριας: Νικολέττα Μακρυνόρη. Φωτογραφίες: Χρήστος Κεδράς. Σχεδιασμός αφίσας: WoodGear
Επικοινωνία: Γιώτα Δημητριάδη. Ευχαριστούμε τον Κρις Ραντάνοφ για την επίβλεψη των σκηνών βίας και την Βάσια Λακουμέντα για την επιμέλεια των ήχων
*Αν εσείς ή κάποιος που γνωρίζετε έρχεστε αντιμέτωπ@ με έμφυλη ή ενδοοικογενειακή βία, καλέστε:
• 15900 – γραμμή SOS για τη βία κατά των γυναικών (24ωρη)
• 1056 – γραμμή SOS για θύματα ενδοοικογενειακής βίας (24ωρη)
• 111611 – Ευρωπαϊκή Γραμμή Υποστήριξης Παιδιών και Εφήβων
• 8001188881 ή 210 7786800 – γραμμή SOS ΔΙΠΛΑ ΣΟΥ κατά της ενδοοικογενειακής βίας (9:00-15:00)
