Από τη συλλογή υφασμάτων της επιχείρησης του πατέρα της η Άρτεμις Αλκαλάη ξεχωρίζει ένα ριγέ, το οποίο αρχίζει να ενσωματώνει σε διάφορα έργα της. Δεν έχει συνειδητοποιήσει τι ακριβώς την προσελκύει στο συγκεκριμένο, μέχρι που μια φίλη τής επισημαίνει ότι το σχέδιό του θυμίζει τις στολές των κρατουμένων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, σε ένα από τα οποία είχε χάσει τη ζωή του ο Εβραίος παππούς της. Έτσι αρχίζει να ξετυλίγεται, στο ντοκιμαντέρ της φίλης της, Αννέτας Παπαθανασίου, «Η Τέχνη της Μνήμης», το νήμα που συνδέει το έργο της εικαστικού με την οικογενειακή ιστορία της και το Ολοκαύτωμα.
Η νέα ταινία εστιάζει στη σχέση της Αλκαλάη με τα ιστορικά γεγονότα, με τη διαμεσολάβηση και την καταπραϋντική δύναμη της τέχνης της. Την παρακολουθούμε να συναντά τους τελευταίους εν ζωή Έλληνες Εβραίους επιζώντες των στρατοπέδων του Άουσβιτς και του Μπέργκεν-Μπέλζεν, να τους φωτογραφίζει και να καταγράφει τις μαρτυρίες τους, αλλά και να επιστρατεύει μαριονέτες, καμβάδες, τσαλακωμένα υφάσματα, υφαντά, κόκκινες κορδέλες για να αγγίξει και να επεξεργαστεί συλλογικά τραύματα.
Μιλήσαμε με την Αννέτα Παπαθανασίου λίγο μετά την προβολή της στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης και λίγο πριν από την αθηναϊκή πρεμιέρα της, στις 05/04 στον Δαναό.
Στην «Τέχνη της Μνήμης» ένιωσα σαν να παρακολουθώ μια ταινία μέσα σε ταινία. Γιατί δεν κάνατε, απλά, μια ταινία βασισμένη στο υλικό που είχε συγκεντρώσει η Άρτεμις Αλκαλάη για το Ολοκαύτωμα αλλά αποφασίσατε να την ακολουθήσετε στην ερευνητική και καλλιτεχνική διαδρομή της σε αυτό;
«Δεν με ενδιέφερε να κάνω μία ακόμα ταινία για το Ολοκαύτωμα αλλά για το πώς η μνήμη, και για το Ολοκαύτωμα και γενικά, επικρατεί μέσα από την τέχνη. Παρατηρούμε ότι η Άρτεμις Αλκαλάη ακολουθεί αυτή τη διαδρομή στην αρχή ασυνείδητα – προφανώς το Ολοκαύτωμα είναι και για την ίδια ένα τραύμα, λόγω του ότι ανήκει στην τρίτη γενιά.
»Φυσικά οι συνεντεύξεις της με τους επιζώντες είναι ένα πάρα πολύ ενδιαφέρον αρχειακό υλικό: τις συγκέντρωσε μέσα στα τελευταία δώδεκα χρόνια, οι περισσότεροι από αυτούς τους ανθρώπους δεν είναι πια στη ζωή. Αλλά η Άρτεμις μίλησε μαζί τους με έναν άλλο τρόπο από αυτόν με τον οποίο θα μιλούσε ένας δημοσιογράφος ή ένας σκηνοθέτης που είναι έξω από αυτό. Η σχέση που είχε δημιουργήσει με τους επιζώντες ήταν διαφορετική. Τους βλέπουμε να της τραγουδάνε, να της μιλάνε φιλικά και με αγάπη. Αυτά τα αποσπάσματα προσπάθησα να βάλω στην ταινία.
«Δεν με ενδιέφερε να κάνω μία ακόμα ταινία για το Ολοκαύτωμα αλλά για το πώς η μνήμη, και για το Ολοκαύτωμα και γενικά, επικρατεί μέσα από την τέχνη. Παρατηρούμε ότι η Άρτεμις Αλκαλάη ακολουθεί αυτή τη διαδρομή στην αρχή ασυνείδητα – προφανώς το Ολοκαύτωμα είναι και για την ίδια ένα τραύμα, λόγω του ότι ανήκει στην τρίτη γενιά».
»Δίπλα σε κάθε επιζώντα-συνεντευξιαζόμενο τοποθετεί ένα έργο της, ένα σπίτι: είναι η ασφάλεια, η ζεστασιά, αυτό στο οποίο ανατρέχουμε όταν το χάνουμε. Στην πραγματικότητα η ταινία παρουσιάζει την τέχνη της Αλκαλάη και την ιστορική έρευνά της μέσα από αυτήν.
»Σκέψου ότι η Άρτεμις έμαθε μέσα από την ταινία τι ακριβώς συνέβη στον παππού της. Δεν το γνώριζε πριν. Συνειδητοποίησε ότι δεν είχαν μιλήσει ποτέ γι’ αυτό και ότι υπάρχει μια ολόκληρη γενιά που χάνεται. Αισθάνθηκε την ανάγκη να κρατήσει κάποιες μαρτυρίες, ίσως όταν έχασε τον πατέρα της. Νομίζω ότι ο καθένας μπορεί να ταυτιστεί με αυτό. Έχουμε δίπλα μας ανθρώπους με μια ιστορία αλλά φεύγουν –όπως λέει και η Άρτεμις στην ταινία, παύουν πλέον να υπάρχουν μάρτυρες– και αναρωτιόμαστε, μήπως θα έπρεπε να τους είχαμε ρωτήσει; Αυτό δεν το σκεφτόμαστε στη διάρκεια της καθημερινότητάς μας».
Πώς λειτουργεί η τέχνη σε σχέση με τη μνήμη;
«Συμβάλλει σε πολύ μεγάλο βαθμό στη διατήρησή της. Είτε είναι θεατρικό είτε κινηματογραφικό είτε εικαστικό είτε μουσικό έργο, όλα μάς μεταφέρουν σε ιστορίες, εποχές, τόπους, συνδιαλέγονται ακόμα και με ψυχικά θέματα που μας βοηθούν να σκεφτούμε, να θυμηθούμε, να μπούμε στον κόσμο που παρουσιάζει η τέχνη και να ταυτιστούμε.
»Τα ντοκιμαντέρ έχουν αλλάξει. Δεν είναι πλέον η εκπαιδευτική τηλεόραση που γνωρίζαμε παλαιότερα. Τώρα παρακολουθείς τη ζωή μέσα από τα μάτια ενός ανθρώπου. Βλέπεις την πραγματικότητα μέσα από αυτόν. Μαθαίνεις την Ιστορία πολύ διαφορετικά από ό,τι, ας πούμε, στο σχολείο. Μερικές φορές είναι σαν μια ταινία fiction, με αρχή, μέση και τέλος. Είναι σημαντικό ο κόσμος να μάθει να βλέπει ντοκιμαντέρ στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση».
«Η τέχνη συμβάλλει σε πολύ μεγάλο βαθμό στη διατήρηση της μνήμης, είτε είναι θεατρικό είτε κινηματογραφικό είτε εικαστικό είτε μουσικό έργο. Όλα μάς μεταφέρουν σε ιστορίες, εποχές, τόπους, συνδιαλέγονται ακόμα και με ψυχικά θέματα τα οποία μας βοηθούν να σκεφτούμε, να θυμηθούμε, να μπούμε στον κόσμο που παρουσιάζει η τέχνη και να ταυτιστούμε».
Ποια είναι τα επίκαιρα μηνύματα της «Τέχνης της Μνήμης»;
«Καταρχήν θεωρώ ότι η τέχνη της Άρτεμης είναι αντιπολεμική. Παρακολουθούμε αυτές τις μαρτυρίες και τις συζητάμε γιατί δεν θέλουμε να συμβεί ποτέ ξανά κάτι τέτοιο. Η δική μας γενιά δεν έχει ζήσει πολέμους στην Ελλάδα, οι τελευταίοι ήταν οι παππούδες, οι γιαγιάδες μας και, για κάποιους, οι γονείς μας. Αλλά βλέπουμε να συμβαίνουν ακόμα, στην Ουκρανία, στη Γάζα, και όσο περισσότερα γνωρίζουμε τόσο το καλύτερο, για να τους αποτρέψουμε όσο περνάει από το χέρι μας. Συνειδητοποιείς μάλιστα ότι το τραύμα μπορεί να φτάσει μέχρι την τρίτη γενιά – εγώ, ας πούμε, αυτό δεν το φανταζόμουν. Σκέψου πόσο βαθύ είναι».
Δυσκολεύομαι να εξηγήσω το γιατί νεότεροι άνθρωποι στρέφονται στον νεοναζισμό, ενώ αυτά τα γεγονότα δεν συνέβησαν πριν από τριακόσια χρόνια, ας πούμε, αλλά τα έζησαν οι παππούδες τους.
«Αυτό είναι πολύ τραγικό, βλέποντας την καταστροφή που έφερε ο ναζισμός. Δεν το έζησαν, ίσως δεν το έμαθαν στο σχολείο και δεν ξέρουν. Φυσικά, πάντα υπάρχουν άνθρωποι που εκμεταλλεύονται αυτή την κατάσταση, φαντάζομαι για την αγάπη της εξουσίας».
Τι σας έκανε μεγαλύτερη εντύπωση στις μαρτυρίες των επιζώντων, είτε στις εμπειρίες που μοιράστηκαν είτε στη στάση τους απέναντι σε αυτές;
«Θεώρησα το ότι ήταν καλό που όταν μίλησε μαζί τους η Άρτεμις είχε περάσει αρκετός χρόνος και έτσι οι μαρτυρίες τους ήταν πιο ψύχραιμες – αυτό αισθάνθηκα. Από ό,τι έχω ακούσει και από την Άρτεμη και από άλλους, δεν μιλάγανε γι’ αυτά. Επίσης [όταν έδωσαν τις μαρτυρίες] είχαν κατασταλάξει σε κάτι πολύ σημαντικό: ότι πρέπει να το μάθει ο κόσμος για να μην ξανασυμβεί.
»Κάτι άλλο που μου έκανε εντύπωση είναι ότι είχαν τόσο μεγάλη ζεστασιά για τον άνθρωπο. Μιλούσαν στην Άρτεμη σαν να θέλανε να προστατεύσουν και εκείνη κι εμάς. Πολλές φορές δάκρυσα, ειδικά με το τραγούδι που της λέει ένας επιζήσαντας, “αντίο, αγαπημένη” [ένα τραγούδι στα ισπανικά], που μετά μαθαίνεις ότι ήταν πραγματικό αντίο γιατί σύντομα έφυγε από τη ζωή. Διάλεξα για την ταινία τέτοια κομμάτια, που με συγκίνησαν πολύ. Και, από την άλλη, ήθελα να υπάρχει κάτι αισιόδοξο: ότι θα τα καταφέρουμε και δεν θα γυρίσουμε πίσω. Δεν ήθελα να κάνω μια ταινία που να μην αντέχεις να παρακολουθήσεις, αλλά να δούμε ανθρώπους που επιβίωσαν, είναι περήφανοι και μας δίνουν ελπίδα. Ήδη βλέπουμε πολλή βία στις ειδήσεις».
«Ήθελα να υπάρχει κάτι αισιόδοξο: ότι θα τα καταφέρουμε και δεν θα γυρίσουμε πίσω. Δεν ήθελα να κάνω μια ταινία που να μην αντέχεις να παρακολουθήσεις, αλλά να δούμε ανθρώπους που επιβίωσαν, είναι περήφανοι και μας δίνουν ελπίδα. Ήδη βλέπουμε πολλή βία στις ειδήσεις».
Με αφορμή άλλα ντοκιμαντέρ που έχετε κάνει, για το Αφγανιστάν, αναρωτιέμαι αν έχετε κρατήσει επαφή με ανθρώπους από τη χώρα. Τι σας μεταφέρουν για την τωρινή κατάσταση, όπως έχει διαμορφωθεί μετά την επικράτηση των Ταλιμπάν;
«Έχω επικοινωνία με όλους, γιατί όταν κάνεις μια ταινία συνδέεσαι πολύ με τους ανθρώπους, δημιουργείς φίλους. Για ένα κοριτσάκι από την προηγούμενη ταινία μου, “Γελώντας στο Αφγανιστάν”, έχω γίνει η “Ελληνίδα γιαγιά” του.
»Η κατάσταση είναι πάρα πολύ άσχημη, από κάθε πλευρά. Οι Ταλιμπάν φοβούνται τη μουσική, το γέλιο, γενικά την τέχνη. Και τις γυναίκες. Είναι φοβερό το ότι τις αποκλείουν από το κάθε τι: από την εργασία, την εκπαίδευση – ούτε έναν περίπατο δεν μπορούν να κάνουν αν δεν συνοδεύονται από άντρα, και δη συγγενή πρώτου βαθμού, και αν δεν είναι καλυμμένες από πάνω μέχρι κάτι. Άρα πρέπει να φοβούνται και τις γυναίκες, δεν εξηγείται αλλιώς.
»Τώρα έχουμε ξεχάσει το Αφγανιστάν, έχουμε περάσει σε άλλα θέματα, αλλά επειδή συνεχίζω να μαθαίνω νέα νομίζω ότι είναι από τις χειρότερες κοινωνίες που υπάρχουν αυτή τη στιγμή στον κόσμο. Συνέχεια βγαίνουν διατάγματα με καινούριες απαγορεύσεις. Οι περισσότερες γυναίκες και γενικά καλλιτέχνες με τους οποίους συναναστράφηκα στις ταινίες μου είναι εκτός Αφγανιστάν. Πολλοί ακόμα προσπαθούν να φύγουν, αλλά δυστυχώς πρέπει να έχεις πρόσβαση σε ξένες οργανώσεις».
Μπορείτε να ξεχωρίσετε μια εμπειρία που σας έχει αποτυπωθεί πιο έντονα από τα ντοκιμαντέρ σας στο εξωτερικό – σε χώρες όπως το Αφγανιστάν, το Πακιστάν, η Ινδονησία;
«Κανένα ντοκιμαντέρ δεν έγινε ακριβώς όπως το είχα αρχικά φανταστεί. Στο “Γελώντας στο Αφγανιστάν” ήθελα να δείξω τον “Αφγανό Τσάρλι Τσάπλιν” [τον κωμικό Καρίμ Ασίρ] αλλά τις ημέρες που ετοιμαζόμουν να πάω εκεί μπήκαν οι Ταλιμπάν και άλλαξαν τα πάντα. Στις “Νύμφες του Hindu Kush” ήθελα να δείξω τις γυναίκες της φυλής των Καλάς, που θεωρούνται απόγονοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τέσσερις χιλιάδες άτομα ανάμεσα σε εκατομμύρια Μουσουλμάνους, αλλά στη διάρκειά της οι Ταλιμπάν απήγαγαν έναν συνεργάτη μας, τον Έλληνα εκπαιδευτικό Θανάση Λερούνη, που έχει φτιάξει εκεί ένα μεγάλο πολιτιστικό κέντρο [ευτυχώς είναι καλά και έχει πλέον απελευθερωθεί]. Πάντα κάτι συμβαίνει, αλλά και με κάθε ταινία αισθάνεσαι και ότι κάνεις κάτι σημαντικό».
Δείτε το τρέιλερ της ταινίας:
Info
«Η Τέχνη της Μνήμης» της Αννέτας Παπαθανασίου, κινηματογράφος Δαναός, Λ. Κηφισίας 109, Αθήνα. Πρεμιέρα: 5 Απριλίου στις 18.00. Προβολές: 5, 6, 7, 9 Απριλίου, ώρα 18:00. Προπώληση εισιτηρίων: www.danaoscinema.gr
Για το ντοκιμαντέρ θα μιλήσουν:
ΣΑΒΒΑΤΟ 5/4|18:00|Πρεμιέρα |Q&A με τις δυο δημιουργούς, Αννέτα Παπαθανασίου και Άρτεμις Αλκαλάη.
ΚΥΡΙΑΚΗ 6/4|18:00| Γιώργος Μονογιούδης, διαχειριστής έργου στο Μορφωτικό /Πολιτιστικό Τμήμα της Γερμανικής Πρεσβείας.
ΔΕΥΤΕΡΑ 7/4 |18:00| Ευγενία Αλεξάκη, επίκουρη καθηγήτρια Ιστορίας της Μεταπολεμικής Τέχνης, ΕΚΠΑ | «Καλλιτεχνικές μορφές και υλικά της μνήμης».
ΤΡΙΤΗ 8/4 |18:00| Βένα Γεωργακοπούλου, δημοσιογράφος | Μετά το τέλος της ταινίας θα ακολουθήσει συζήτηση με τις δυο δημιουργούς, Αννέτα Παπαθανασίου και Άρτεμις Αλκαλάη.
ΤΕΤΑΡΤΗ 9/4 |18:00| Αριέλλα Ασέρ, ψυχαναλύτρια | «Μία καλλιτέχνης επεξεργάζεται την οικογενειακή της ιστορία που ταυτόχρονα είναι και ιστορία μιας ευρύτερης συλλογικότητας».
Συντελεστές ταινίας
Σενάριο-Σκηνοθεσία: Αννέτα Παπαθανασίου. Επιστημονική Σύμβουλος: δρ Ευγενία Αλεξάκη. Διεύθυνση Φωτογραφίας: Δημήτρης Κατσαΐτης. Ηχολήπτης: Αλέξανδρος Σακελλαρίου. Μουσική: Μαρία-Χριστίνα Κριθαρά. Μοντάζ: Χρόνης Θεοχάρης. Οργάνωση Παραγωγής: Βασιλική Πατρούμπα. Επικοινωνία: Μαρίκα Αρβανιτοπούλου | Art Ensemble. Παραγωγοί: Μίκης Μοδιάνο, Ίλια Παπασπύρου. Παραγωγή: TOP CUT-MODIANO. Συμπαραγωγή: ΕΡΤ, ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ, ART FILES PRODUCTIONS. Συγχρηματοδότηση: Γερμανικό Ομοσπονδιακό Υπουργείο Εξωτερικών από πόρους του Ελληνογερμανικού Ταμείου για το Μέλλον.
Φωτογραφίες πορτρέτου: Αχιλλέας Χαρίτος
