«Ισορροπεί με ευφυΐα ανάμεσα στο λαϊκό και το κλασικό τραγούδι, χωρίς ποτέ να χάνει τον αισθησιασμό της, είναι μια πλήρης φωνή» είχε πει για τη Νένα Βενετσάνου ο επί μακρόν συνεργάτης της Μάνος Χατζιδάκις. Αν θα έπρεπε όμως να εστιάσουμε σε ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει ολόκληρη τη διαδρομή της, σε κάθε χώρο με τον οποίο καταπιάνεται, από το έντεχνο τραγούδι μέχρι την πολιτική, θα ήταν μάλλον η διαχρονική αγάπη της για τη δημιουργία, την οποία επιστρατεύει ενάντια στη βία, τον πόλεμο, τον ολοκληρωτισμό, ακόμα και όταν ο αγώνας μοιάζει άνισος.
Στην ποιητική δημιουργία, και συγκεκριμένα στη γυναικεία ποίηση, εστιάζει στη νέα σειρά μουσικών παραστάσεών της με τίτλο «Σκληρές βιολέτες», στην Αμαξοστοιχία-Θέατρο το Τρένο στο Ρουφ, κάθε Τετάρτη βράδυ έως τις 26 Μαρτίου. Σε ένα αυθεντικό βαγόνι, που πλέον έχει ακινητοποιηθεί και εκτελεί χρέη θεατρικής σκηνής, μας προσκαλεί σε ένα ταξίδι μέσα από μελοποιημένα ποιήματα γυναικών που επέζησαν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, για να ξαναχτίσουν με τη λογοτεχνία τη σχέση τους με τον κόσμο.
Οι γερμανόφωνες ποιήτριες Νέλλυ Ζακς, Μάσα Καλέκο, Ρόζε Αουσλέντερ, Έλζε-Λάσκερ Σούλερ, Έντιθ Σέντεργκραντ, Χάνα Άρεντ, Σιμόν Βέιλ, Σάρα Κιρς, Ίλζε Άιχιγκερ, σε μετάφραση της Ιωάννας Αβραμίδου, συναντούν τις Ελληνίδες Βικτωρία Θεοδώρου, Ρίτα Μπούμη-Παπά, Νίνα Ναχμία και Γιοβάννα Καλπαξή, καθώς και την ιστορική μαρτυρία της Μαρίας Τσισκάκη, επιβεβαιώνοντας τη δύναμη των συχνά υποτιμημένων και παραγκωνισμένων γυναικείων φωνών αλλά και το γεγονός ότι η ποίηση, ανεξαρτήτως φύλου, αποτελεί εργαλείο επιβίωσης μέσα στην καταστροφή και το χάος.
Πώς μπορεί η ποίηση να γίνει σανίδα σωτηρίας μετά από ένα τόσο ακραίο γεγονός όσο ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος; Και ποια είναι τα όπλα της κατά του ολοκληρωτισμού;
«Ένας πόλεμος ελέγχεται απόλυτα από λίγους παίχτες. Η παρτίδα [του Β’ Παγκοσμίου] τελείωσε με τη συμφωνία της Γιάλτας το 1945. Μέσα στον σπαραγμό οι επιζώντες καλλιτέχνες έπρεπε να ανακτήσουν τις πνευματικές δυνάμεις τους, να ξαναχτίσουν τον κόσμο τους με το καινούργιο βίωμα. Βγήκε στην επιφάνια ό,τι ήταν κρυφό, παράνομο, λογοκριμένο, αόρατο τόσα χρόνια.
»Η ζωή του καθενός από εμάς δεν βγαίνει χωρίς ποίηση. Πως αλλιώς μπορεί ο άνθρωπος να χειριστεί την κατάρρευση; Ο πόλεμος δημιουργεί αβυσσαλέα σιωπή και μόνο με τη δημιουργία εξορκίζεται. Η λογοτεχνία παίζει επουλωτικό ρόλο, απελευθερώνει τις δυνάμεις που χρειάζεται ο άνθρωπος για να επιβιώσει».
«Η ζωή του καθενός από εμάς δεν βγαίνει χωρίς ποίηση. Πως αλλιώς μπορεί ο άνθρωπος να χειριστεί την κατάρρευση; Ο πόλεμος δημιουργεί αβυσσαλέα σιωπή και μόνο με τη δημιουργία εξορκίζεται».
Η γυναικεία ποίηση φέρει χαρακτηριστικά που τη διαφοροποιούν από εκείνη των αντρών; Ή εστιάζετε σε αυτήν για να αντισταθμίσετε, στο μέτρο του δυνατού, την άνιση εκπροσώπηση των γυναικών στην τέχνη ανά τους αιώνες;
«Ειδικά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η τέχνη υπογραμμίζει και την πολιτική και την κοινωνική διάσταση των πραγμάτων που ορίζουν τα σύνορα ανάμεσα στη ζωή και στην επιβίωση και ανάμεσα στους άνδρες και τις γυναίκες. Υπήρχαν μεγάλες διαφορές, οι οποίες γιγαντώθηκαν τότε. Η γυναικεία ποίηση το ξέρουμε πια ότι είναι διαφορετική. Μένει όμως να γνωρίσουμε και τις δημιουργούς, όχι αποσπασματικά αλλά συνολικά.
»Προσωπικά, δεν έχω συνολική εικόνα. Το φεμινιστικό κίνημα που γνώρισα το ‘76-‘77 στην Αθήνα ήταν πολιτικό-κοινωνικό, όχι καλλιτεχνικό εργαστήρι. Γράψαμε πέντε – έξι τραγούδια με την Μπέττυ Κομνηνού για να ανταποκριθούμε σε ένα πολιτικό κάλεσμα στη Νομική και μας έδιωξαν κακήν κακώς. Αυτό τα λέει όλα για τότε, όμως το γεγονός μάς επέτρεψε να κάνουμε κάποιες ωραίες συζητήσεις στην καλλιτεχνική ομάδα μας, η οποία δεν ήταν σε θέση να απαντήσει στο γιατί οι γυναίκες απουσιάζουν από το συλλογικό θυμικό. Τα τραγούδια αυτά τα διέδωσα μαζικά όταν, το ‘80, έβαλα κάποια στον πρώτο μου δίσκο και το ‘83 ηχογράφησα στο “Κουτί της Πανδώρας”. Έτσι διασώθηκαν, αλλιώς δεν θα τα θυμόταν κανείς. Ο σπόρος είχε πέσει. Τόσο απλά. Κάποιος κάνει πάντα την αρχή».
«Το φεμινιστικό κίνημα που γνώρισα το ‘76-‘77 στην Αθήνα ήταν πολιτικό-κοινωνικό, όχι καλλιτεχνικό εργαστήρι. Γράψαμε πέντε – έξι τραγούδια με την Μπέττυ Κομνηνού για να ανταποκριθούμε σε ένα πολιτικό κάλεσμα στη Νομική και μας έδιωξαν κακήν κακώς».
Ποιες ιδιαίτερες προκλήσεις ενέχει για εσάς τόσο η μελοποίηση ενός ποιήματος όσο και η ερμηνεία του αφού έχει μελοποιηθεί;
«Η ποίηση των γυναικών αλλάζει ανάλογα με τις γενιές. Προσαρμόζομαι σε κάθε ποίημα. Στο “Kουτί της Πανδώρας” μελοποίησα ποίηση Ελληνίδων του Mεσοπολέμου. Αυτό που κάνω τώρα, με τη γερμανόφωνη ποίηση των ερειπίων, την οποία συνδυάζω με την ποίηση της ήττας των Ελληνίδων, συμπληρώνει την εικόνα που εμπεριέχεται στη γυναικεία ποιητική γραφή σχετικά με τη σημασία της καταστροφής και της δημιουργίας. Φυσικά αν δεν είχα την εμπειρία της ερμηνείας του έντεχνου ελληνικού τραγουδιού, το οποίο μετά τον πόλεμο ήταν ένα πολύ σημαντικό πολιτιστικό κίνημα, τα πράγματα θα ήταν διαφορετικά. Χρωστώ πολλά στο έντεχνο τραγούδι, με εμπνέει, αναδύει κάτι μαγικό κι αυτό το οφείλει στην ποίηση. Επίσης φλερτάρει με την κλασική μουσική, ενώ είναι κατά βάση λαϊκό τραγούδι, υπηρετεί τη λαϊκή μούσα. Αν αγνοήσεις αυτό τον κοινωνικό στόχο, αυτή του τη διάσταση, αποδυναμώνεται, γίνεται αυτό που λέμε ελαφρό τραγούδι».
Η ιστορική μαρτυρία της Μαρίας Τσισκάκη πώς συνδιαλέγεται με τα ποιήματα που παρουσιάζετε μελοποιημένα στην παράστασή σας;
«Η μαρτυρία της Μαρίας Τσισκάκη, η οποία επέζησε από τα ναζιστικά στρατόπεδα, γειώνει τα τραγούδια μου και τα φέρνει πιο κοντά μας. Οι γερμανόφωνες ποιήτριες έζησαν απάτριδες σε χώρες της Κεντρικής Ευρώπης και της Βαλκανικής. Κάποιες απαρνήθηκαν τη γερμανική γλώσσα αλλά επανήλθαν σε αυτήν προκειμένου να συμβάλουν στην κάθαρσή της από τη ναζιστική κακοποίηση. Ό αγώνας τους είναι κοινός με τις δικές μας ποιήτριες, δεν θέλουν να ξεχάσουν, θέλουν να παραδώσουν έργο. Όλες πέρασαν διά πυρός και σιδήρου, όμως μετά τον πόλεμο έσπασαν τη σιωπή τους. Η ποίηση ήταν το μοναδικό τους καταφύγιο και μέσα στη δίνη του πολέμου. Και αυτό για μένα έχει μεγάλη αξία, εδώ η ποίηση με τη μαρτυρία αλληλοσυμπληρώνονται. Η Τσισκάκη, μετά από εκτοπισμούς, θέλει κι αυτή να κληροδοτήσει κάτι που να μας αφυπνίσει, κάνει αυτό που κάνουν και οι ποιήτριες».
«Οι γερμανόφωνες ποιήτριες έζησαν απάτριδες σε χώρες της Κεντρικής Ευρώπης και της Βαλκανικής. Κάποιες απαρνήθηκαν τη γερμανική γλώσσα και επανήλθαν προκειμένου να συμβάλουν στην κάθαρσή της από τη ναζιστική κακοποίηση».
Η συνθήκη του Θεατρικού Βαγονιού αξιοποιείται, με κάποιον τρόπο, στην παράσταση «Σκληρές βιολέτες»;
«Αξιοποιείται πλήρως, είναι σαν να κάνουμε νοερά ένα ταξίδι, για να γνωριστούμε, να τις νιώσουμε, είναι γυναίκες σαν κι εμάς. Έχουν πολλά να μας πουν με τον λόγο. Φύτρωσαν μέσα από τα ερείπια του πολέμου και μας προειδοποιούν. Θα ήθελα πολύ να το έβλεπαν όχι μόνο νέοι αλλά και άνθρωποι της δικής μου γενιάς».
Ως ενεργή φεμινίστρια από τη δεκαετία του ‘70, ποιες είναι, θεωρείτε, οι μεγαλύτερες κατακτήσεις του φεμινισμού μέχρι σήμερα; Και σε ποιους τομείς η πρόοδος έχει υπάρξει πιο αργή από όσο ίσως προσδοκούσατε;
«Στην Ευρώπη οι γυναίκες πέτυχαν πολλά τη δεκαετία του ’70, κατάφεραν να ενταχθούν στην κοινωνική ιστορία, έγιναν ορατές, αυτό άλλαξε το οικογενειακό δίκαιο, δημιουργήθηκαν οι Γυναικείες Σπουδές στα Πανεπιστήμια, οι γυναίκες άρχισαν να μιλούν, να γράφουν, να ερευνούν, πολιτεύτηκαν. Όμως η εποχή μας τώρα είναι βουτηγμένη στην ανησυχία, τα δικαιώματα έγιναν πλέον παροχές. Οι πόλεμοι, η βία άλλαξαν το σκηνικό και δεν είναι σινεμά να φεύγεις αν δεν σου αρέσει το έργο. Παγιδεύεσαι και αρχίζουν τα δράματα».
«Στην Ευρώπη οι γυναίκες πέτυχαν πολλά τη δεκαετία του ’70, κατάφεραν να ενταχθούν στην κοινωνική ιστορία, έγιναν ορατές, αυτό άλλαξε το οικογενειακό δίκαιο, δημιουργήθηκαν οι Γυναικείες Σπουδές στα Πανεπιστήμια».
Το τραγούδι μπορεί να έχει ουσιαστικό αντίκτυπο στον φεμινισμό; Μιλώντας γενικά για το πολιτικό τραγούδι, αισθάνεστε ότι η παρουσία του αντικατοπτρίζει επαρκώς την κοινωνικοπολιτική κατάσταση που βιώνουμε;
«Αν το επιδιώξεις μπορεί να το πετύχεις, από τον καλλιτέχνη εξαρτάται. Οι “Σκληρές βιολέτες” θα μπορούν να θεωρηθούν πολιτικό τραγούδι. Με ρωτήσατε προηγουμένως εάν διαφέρει η ποίηση των γυναικών από αυτή των ανδρών. H ποίηση των γυναικών δεν στέκεται ως μνημείο ανδρείας. Οι γυναίκες δεν παίζουν ίδιο ρόλο στον πόλεμο, είναι πολύ πιο ευάλωτες και μόνες μέσα στα ερείπια, είναι άμαχος, ασυντόνιστος πληθυσμός, όχι στρατιώτες, να έχουν το νόμιμο δικαίωμα να σκοτώνουν εκτελώντας διαταγές, και αυτό τις αναγκάζει να υπερασπίζονται διαφορετικά τον εαυτό τους. Η καταστροφή του ζωτικού χώρου τους ερμηνεύεται διαφορετικά, μιλάνε με δική τους γλώσσα, και βρέθηκα προ εκπλήξεως όταν είδα πόσο κοντά έμειναν στην καθημερινή ζωή. Αυτό το θεωρώ πολιτική πρόταση».
«H ποίηση των γυναικών δεν στέκεται ως μνημείο ανδρείας. Οι γυναίκες δεν παίζουν ίδιο ρόλο στον πόλεμο, είναι πολύ πιο ευάλωτες και μόνες μέσα στα ερείπια, είναι άμαχος, ασυντόνιστος πληθυσμός, όχι στρατιώτες».
Αν ανατρέξουμε στην εποχή στην οποία έζησαν και εμπνεύστηκαν οι ποιήτριες που παρουσιάζετε μέσα από τις «Σκληρές βιολέτες», ποια είναι τα σημεία επαφής της με το σήμερα;
«Το βασικό σημείο είναι ότι στον 21ο αιώνα τα ερείπια εξακολουθούν να δεσπόζουν και να γοητεύουν, γιατί προσφέρονται για ιστορίες και περιπέτειες καταστροφής και αναδημιουργίας. Σήμερα, όπως και στον 20ο αιώνα, τα ερείπια θεωρούνται κίνητρο για αναγέννηση και πιστεύουμε με μεγάλη σιγουριά ότι οι μελλούμενοι ποιητές, συγγραφείς, μουσικοί θα ξεπηδήσουν μέσα από τα χαλάσματα του πολέμου και της προσφυγιάς, των φυλετικών, πολιτιστικών και πολιτικών διακρίσεων. Οι σπασμένοι, διαμελισμένοι χώροι, πράγματα, άνθρωποι, δεν είναι πρόοδος. Ο γκρεμιστής δεν είναι πρωτοπόρος, ούτε έχει θάρρος και ικανότητα, είναι ανόητος και επικίνδυνος».
Τι σας κινητοποίησε να ενταχθείτε στο Μέρα25; Μετά την απόφασή σας ήρθατε αντιμέτωπη με αντιδράσεις, διακρίσεις και αγκυλώσεις από συναδέλφους σας του καλλιτεχνικού χώρου;
«Η πεποίθησή μου ότι ο πόνος της αδικίας είναι πιο δυνατός από τον φόβο με έκανε να θέλω τη συμμετοχή σε αυτό το κόμμα. Το ΜέΡΑ25 είναι πολιτικά πολύ πλούσιος χώρος σε ιδέες, είναι νέοι άνθρωποι που το έφτιαξαν και πέρασα σε αυτόν γιατί με εκφράζει. Δεν ξέρω άλλον τρόπο από την πολιτική οδό για να νικήσω τα σκοτάδια. Πρέπει να απαντάμε πολιτικά στη βία και τις ναζιστικές μεθόδους που σήμερα αναβιώνουν και επιβιώνουν. Η υποταγή στην πολιτική σκέψη που παρακάμπτει τις καθημερινές ανάγκες των ανθρώπων είναι σκέτη καταστροφή. Δεν επιτρέπω στον εαυτό μου να μένω εκτός πολιτικής. Μου φαίνεται αδιανόητο. Όσο για τον καλλιτεχνικό χώρο, όλοι μας ενδιαφερόμαστε για την πολιτική κατάσταση, όπου σταθείς και όπου βρεθείς μιλάμε για πολιτικά, μακάρι να μιλούσαμε τόσο και για τα καλλιτεχνικά».
«Δεν ξέρω άλλον τρόπο από την πολιτική οδό για να νικήσω τα σκοτάδια. Πρέπει να απαντάμε πολιτικά στη βία και τις ναζιστικές μεθόδους που σήμερα αναβιώνουν και επιβιώνουν».
Πώς θα σχολιάζατε την απουσία ενός ενιαίου και ισχυρού αντιπολιτευτικού μετώπου σήμερα; Πού την αποδίδετε;
«Τα ηγετικά πρόσωπα της αντιπολίτευσης δίνουν την εντύπωση ότι η αντιπολίτευση απουσιάζει. Στην πραγματικότητα γίνονται ζυμώσεις, συμμαχίες, συμφωνίες. Η εικόνα μιας διαλυμένης αντιπολίτευσης είναι η αυταπάτη της Δεξιάς: θα το ήθελαν, αλλά δεν συμβαίνει».
Info
Αμαξοστοιχία-Θέατρο Το Τρένο στο Ρουφ, Σιδηροδρομικός & Προαστιακός Σταθμός Ρουφ, επί της Λεωφ. Κωνσταντινουπόλεως, 10’ με τα πόδια από το ΜΕΤΡΟ Κεραμεικός & από τη στάση Αγίας Μαρκέλλας (λεωφορεία 813, 026), δωρεάν πάρκινγκ, τηλ. 6937604988 & 2105298922 (καθημερινά από 6 μ.μ.), www.totrenostorouf.gr
«Σκληρές βιολέτες», Θεατρικό Βαγόνι, κάθε Τετάρτη στις 21:00 (έως 26/3/2025). Διάρκεια παράστασης: 75 λεπτά (χωρίς διάλειμμα). Γενική Είσοδος: 16€. Προαγορά εισιτηρίων απαραίτητη: ηλεκτρονικά (www.more.com), τηλεφωνικά (2117700000, Δευτέρα έως Παρασκευή 10.00-18.00) και στα φυσικά σημεία πώλησης του more.com
Συμμετέχουν οι μουσικοί: Γιώργος Τοσικιάν, κλασική κιθάρα. Δημήτρης Παπαλάμπρου, ηλεκτρική κιθάρα. Σόλης Μπαρκής, κρουστά. Προβολή – Επικοινωνία: ArtsPR.
Στην Αμαξοστοιχία-Θέατρο το Τρένο στο Ρουφ λειτουργεί επίσης Wagon-Bar & Wagon Restaurant για φαγητό και ποτό. Για κρατήσεις μπορείτε να καλέσετε στα τηλέφωνα 6937 604988 & 210 5298922.
