Οι άνθρωποι με σύνδρομο Down αγαπούν, ερωτεύονται, κάνουν φιλίες, παίζουν θέατρο, χορεύουν, δημιουργούν. Μπορούν να έχουν μια ζωή γεμάτη με χαρά. Όπως όλοι. Αυτό το γνωρίζουν καλά όσοι έχουν συναναστραφεί άτομα με Τρισωμία 21, όπως συνέβη, μέσα από διάφορες συγκυρίες, με τρεις κινηματογραφιστές, οι οποίοι αποφάσισαν να μεταφέρουν ένα μέρος από την εμπειρία τους σε δύο ταινίες τεκμηρίωσης που θα προβληθούν στο Beyond Borders Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καστελλορίζου (25/08-01/09).
Ο λόγος για τους Δημήτρη Ζάχο και Θανάση Καφετζή, που υπογράφουν τη «Λώξη» (Ελλάδα, 2024, 87′), και τη Martyna Peszko με την «Crazy Love» (Πολωνία, 2023, 28′, ελληνική πρεμιέρα). Η «Λώξη» έκανε το ντεμπούτο της στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης και μετά το Καστελλόριζο θα ετοιμάσει βαλίτσες για τη διεθνή πρεμιέρα της, στο διαγωνιστικό πρόγραμμα του Τμήματος Ντοκιμαντέρ στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Σαράγεβο. Λίγο πριν από το Beyond Borders μιλήσαμε με τους συντελεστές των δύο ταινιών για όσα έμαθαν από την επαφή με τους αληθινούς ήρωές τους.
Δημήτρης Ζάχος & Θανάσης Καφετζής: «Η Λωξάνδρα είναι ένα άτομο με εντυπωσιακή αμεσότητα»
Η «Λώξη» μάς συστήνει τη Λωξάνδρα Λούκας, μια νέα γυναίκα με σύνδρομο Down, το πρώτο ανάπηρο άτομο που υπέγραψε συμβόλαιο ηθοποιού με το Εθνικό Θέατρο της Ελλάδας. Κόρη της ηθοποιού Ελένης Δημοπούλου και του Αυστραλού σκηνογράφου Ρίτσαρντ Άντονι, ιδρυτικό μέλος, μαζί με τη μητέρα της, της θεατρικής ομάδας Εν Δυνάμει, με ανάπηρους και μη καλλιτέχνες, ο φακός την παρακολουθεί ενώ αφήνει τη Θεσσαλονίκη και ταξιδεύει στην Αθήνα για να γίνει μέλος του επαγγελματικού θιάσου.
Πώς ξεκίνησε το ταξίδι των γυρισμάτων της «Λώξης»;
Θανάσης Καφετζής: «Γνωρίζουμε την οικογένεια της Λωξάνδρας εδώ και πάρα πολλά χρόνια, είμαστε και συνεργάτες της ομάδας Εν Δυνάμει. Οπότε όταν της έγινε η πρόταση να συμμετάσχει στην παραγωγή του Εθνικού Θεάτρου, η οικογένεια θέλησε να καταγραφεί αυτό το γεγονός αλλά χωρίς να έχει κάτι πολύ συγκεκριμένο στο μυαλό της – ίσως ως ένα προσωπικό αρχείο.
»Όταν αρχίσαμε να καταγράφουμε την καθημερινότητά της, πολύ γρήγορα καταλάβαμε ότι άξιζε να αφιερώσουμε χρόνο και προσπάθεια σε αυτή την ιστορία. Και η Λωξάνδρα και η οικογένειά της βρέθηκαν μπροστά σε μια πρόκληση, έφυγαν από την πόλη όπου ζούσαν και ταξίδεψαν όλοι μαζί στην Αθήνα για να βρεθούν σε μια εντελώς νέα συνθήκη, ειδικά για τη Λωξάνδρα, που ήταν η πρώτη της επαγγελματική δουλειά – μέχρι τότε ήταν ηθοποιός στο ασφαλές πλαίσιο της Εν Δυνάμει».
«Γνωρίζουμε την οικογένεια της Λωξάνδρας εδώ και πάρα πολλά χρόνια, είμαστε και συνεργάτες της ομάδας Εν Δυνάμει. Οπότε όταν της έγινε η πρόταση να συμμετάσχει στην παραγωγή του Εθνικού Θεάτρου, η οικογένεια θέλησε να καταγραφεί αυτό το γεγονός».
Τι άλλαξε στον τρόπο σκέψης σας για τα άτομα με σύνδρομο Down στη διάρκεια της δημιουργίας της ταινίας;
Θ.Κ.: «Επειδή με τον Δημήτρη [Ζάχο] κινηματογραφούσαμε και οι δύο τη Λωξάνδρα και πολλές φορές ήταν μαζί της μόνο ο ένας από εμάς, αποφασίσαμε να έχουμε μια κοινή κατεύθυνση, να είναι στραμμένη η κάμερα πάντα πάνω της. Μετά, στο μοντάζ, όπου ουσιαστικά στήνεται η ταινία, κάναμε πάρα πολλές συζητήσεις για το inspiration porn και πώς θα το αποφύγουμε, πώς θα αποφύγουμε τις φτηνές συγκινήσεις, πώς θα αποφύγουμε να κάνουμε τους θεατές να λυπηθούν τη Λωξάνδρα. Ούτε η ίδια προκαλεί τη λύπηση, είναι μια γυναίκα όπως όλοι, η οποία απλά τυχαίνει να έχει ένα έξτρα χρωμόσωμα».
«Στο μοντάζ, όπου ουσιαστικά στήνεται η ταινία, κάναμε πάρα πολλές συζητήσεις για το inspiration porn και πώς θα το αποφύγουμε, πώς θα αποφύγουμε τις φτηνές συγκινήσεις».
Δημήτρης Ζάχος: «Η άγνοια που είχα στο παρελθόν, όπως οι περισσότεροι από εμάς, με οδηγούσε στο να κλείνομαι απέναντι σε άτομα με σύνδρομο Down ή νοητική υστέρηση. Έμαθα να ανοίγομαι και να κάνω σχέσεις μαζί τους. Ανατρέχοντας στην αρχική γνωριμία με τη Λωξάνδρα πριν από πολλά χρόνια, εκείνη σε βάζει πολύ γρήγορα σε μια σχέση μαζί της. Αυτό που μου έμεινε λοιπόν είναι να μη στέκομαι σε κάποια ορατή αναπηρία στην επικοινωνία μου με τον άλλον σαν το στοιχείο που καλύπτει όλα τα άλλα, αλλά να προσπαθώ να δω την προσωπικότητά του και τον πυρήνα του».
Στη διάρκεια της προετοιμασίας της παράστασης του Εθνικού Θεάτρου η ταινία σας δεν κρύβει τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν και η Λωξάνδρα και οι υπόλοιποι συντελεστές στη συνεργασία τους, παρά τις καλές προθέσεις από όλες τις πλευρές. Τι πιστεύετε ότι θα έπρεπε να αλλάξει ώστε το θέατρο να γίνει πραγματικά συμπεριληπτικό;
Δ.Ζ.: «Όταν ξεκινούσαμε την ταινία δεν περιμέναμε ούτε εμείς ως δημιουργοί να αναδειχθεί αυτό το θέμα. Αυτό το ερώτημα θέλουμε να θέσουμε κι εμείς. Το λέει πολύ ωραία η μαμά της Λωξάνδρας, ότι πρέπει να γίνει μια διαδρομή και από τις δύο πλευρές για να συναντηθούν οι δύο κόσμοι. Είναι καλό να θέτονται αυτά τα ερωτήματα για να πάρουν περισσότερο τον λόγο και οι ανάπηροι και να διεκδικήσουν τον τρόπο με τον οποίο θέλουν να γίνει αυτό».
Θ.Κ.: «Συμφωνώ απόλυτα. Το θέμα της ορατότητας και της εξοικείωσης των μη αναπήρων με τους ανάπηρους, ίσως και το αντίστροφο, είναι κατεξοχήν πολιτικό».
Αναρωτιέμαι αν η Λωξάνδρα θα είχε ποτέ την ευκαιρία να συμμετέχει σε παραγωγή του Εθνικού Θεάτρου αν δεν είχε μεγαλώσει σε ένα περιβάλλον γεμάτο τέχνη.
Δ.Ζ.: «Πιθανόν όχι. Νομίζω ότι και η ίδια η οικογένεια αναγνωρίζει ότι η Λωξάνδρα είναι σε προνομιακή θέση. Πιστεύω όμως ότι αρκεί να υπάρχει ένα πλαίσιο, μια οικογένεια ή ένα φιλικό περιβάλλον, που δίνει πράγματα σε ένα άτομο, ανάπηρο και μη, για να εξελιχθεί –όχι απαραίτητα στο θέατρο ή τις τέχνες– και να σπάσει μια δυσκολία πρόσβασης ή έναν αποκλεισμό».
Ένα πολύ τρυφερό κομμάτι της ταινίας είναι η σχέση της Λωξάνδρας με τον σύντροφό της, Αλέκο, επίσης με σύνδρομο Down. Τι μπορούμε να μάθουμε από αυτό το ζευγάρι για τις σχέσεις, ερωτικές και φιλικές;
Θ.Κ.: «Η Λωξάνδρα είναι ένα άτομο όπως όλοι. Στην ταινία τής λείπει ο φίλος της, που έχει μείνει πίσω στη Θεσσαλονίκη, με τον οποίο γελούν μαζί, κάνουν ζήλιες ο ένας στον άλλον κ.λπ. Ίσως θα ήταν ενδιαφέρον να “μιμηθούμε” την αμεσότητά τους, το ότι λένε ο ένας στον άλλο, ας πούμε, “τώρα σε ζηλεύω”. Ή ο πολύ ουσιαστικός χρόνος που περνούν, ακόμα και σε ένα τηλεφώνημα των πέντε, δέκα λεπτών, που μπορεί να λείπει από τις δικές μας σχέσεις».
Δ.Ζ.: «Μου κάνουν εντύπωση η απλότητα και η αμεσότητά τους. Από την άλλη ο Αλέκος και η Λώξη είναι έτσι, ενώ δύο άλλα άτομα με σύνδρομο Down είναι αλλιώς. Η ταινία λέει ότι καταρχήν όλοι έχουμε ανάγκη τον έρωτα, να συναναστρεφόμαστε με ανθρώπους, να εκφράζουμε αγάπη και να την εισπράττουμε».
«Η ταινία λέει ότι καταρχήν όλοι έχουμε ανάγκη τον έρωτα, να συναναστρεφόμαστε με ανθρώπους, να εκφράζουμε αγάπη και να την εισπράττουμε».
Ποιες ήταν οι αντιδράσεις της Λωξάνδρας όταν παρακολούθησε την ταινία ολοκληρωμένη;
Θ.Κ. «Ήταν σημαντικό η Λωξάνδρα και η οικογένειά της να ξέρουν πού βρισκόμαστε, σε κάθε στάδιο δημιουργίας της ταινίας, οπότε πριν κλειδώσουμε το μοντάζ πήγαμε στο σπίτι τους, στη Θεσσαλονίκη, για να τους δείξουμε τη δουλειά μας. Η Λωξάνδρα την έζησε από την αρχή με χαρά, έκανε re-enactment, δηλαδή έλεγε ξανά τα λόγια της παράστασης.Ήταν μια πολύ ωραία και συναισθηματική μέρα, όπως και στην πρεμιέρα, στο Φεστιβάλ της Θεσσαλονίκης, μαζί με όλους τους φίλους, και τους δικούς μας και τους δικούς τους».
Όπως καταλήγει ο Δημήτρης Ζάχος, μετά την πρεμιέρα της «Λώξης» στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης η ταινία προβλήθηκε σε κάποιες αίθουσες «και θέλουμε να πιστεύουμε ότι το φθινόπωρο θα ξαναγίνει ένας κύκλος προβολών. Πρόθεσή μας είναι να προβληθεί και σε σχολεία και φορείς που έχουν ειδικό ή όχι ενδιαφέρον και μετά να ανοίξει όσο γίνεται η συζήτηση με το κοινό για τη συμπερίληψη, την αναπηρία και τα βήματα που πρέπει να κάνουμε ώστε τελικά αυτό να μην είναι ένα πυροτέχνημα, μια φωτεινή εξαίρεση».
Δείτε το τρέιλερ της «Λώξης»:
Martyna Peszko: «Από την απουσία επαφής με άτομα με σύνδρομο Down προέρχονται κυρίως οι μύθοι»
Στην «Crazy Love» γνωρίζουμε τη Magda (36 ετών) και τον Michał (40 ετών), επαγγελματίες ηθοποιούς στο διάσημο Θέατρο 21, που συστάθηκε πριν από 18 χρόνια από άτομα με σύνδρομο Down και με αυτισμό. Είναι ζευγάρι εδώ και αρκετά χρόνια και θέλουν να παντρευτούν, αλλά οι οικογένειες και οι φίλοι τους δυσκολεύονται να το αποδεχτούν.
Πώς γνωρίσατε τους Magda και Michał; Γιατί αποφασίσατε να γυρίσετε μια ταινία με επίκεντρο την ιστορία της αγάπης τους;
«Τους γνώρισα το 2016 σε πρόβες της θεατρικής ομάδας Theatre 21. Είμαι κι εγώ ηθοποιός και ήταν ιδιαίτερα δημιουργικό και απολαυστικό για μένα το να συναντήσω αυτή την ομάδα με αυτούς τους εξαιρετικούς καλλιτέχνες. Στο παρελθόν δεν ήξερα κανέναν με σύνδρομο Down αλλά σε μια παράστασή τους είχα την ευκαιρία να γνωρίσω καλύτερα κάποια άτομα με σύνδρομο Down και να συνεργαστούμε. Η Magda και ο Michal αμέσως τράβηξαν την προσοχή μου, καθώς δεν είχα ξαναδεί ποτέ ένα ζευγάρι να δείχνει τόσο τρυφερά την αγάπη τους ο ένας στον άλλο».
«Η Magda και ο Michal αμέσως τράβηξαν την προσοχή μου, καθώς δεν είχα ξαναδεί ποτέ ένα ζευγάρι να δείχνει τόσο τρυφερά την αγάπη τους ο ένας στον άλλο».
Στην ταινία παρακολουθούμε, μεταξύ άλλων, τις προσπάθειες του ζευγαριού να συζήσει. Αν ήσασταν στη θέση των γονιών ή των κηδεμόνων τους, θα τους αφήνατε να φύγουν από το πατρικό;
«Είναι πολύ δύσκολο να μπεις στη θέση κάποιου άλλου. Θα ήθελα οι γονείς και οι φροντιστές, όπως και η κοινωνία και το κράτος, να καταλάβουν ότι οι ενήλικοι με αναπηρίες δεν είναι παιδιά πια και πως έχουν το δικαίωμα να ζήσουν τη ζωή τους, την αγάπη, τη σεξουαλικότητα και τις σχέσεις ως ενήλικες. Χρειάζονται βοήθεια και υποστήριξη και από την οικογένεια και από το κράτος, που πρέπει να παρέχουν σε άτομα με αναπηρία οικονομικούς πόρους και οργανωτικές δομές για αυτόνομη διαβίωση».
Τι σας άγγιξε περισσότερο στη σχέση της Magda και του Michal;
«Από την αρχή με άγγιξε το μεγάλο όνειρο της Magda να παντρευτεί και να κάνει ένα ταξίδι του μέλιτος. Άλλωστε, αυτό το όνειρο έχει σχεδόν κάθε κορίτσι. Μπορεί όμως η Magda να το πετύχει; Παρά τις αντιξοότητες, παραμένει αποφασιστική, επίμονη και πεισματάρα κι αυτό είναι απόλυτα σπαρακτικό. Στην περίπτωση του Michal εντυπωσιάστηκα με την ευφράδειά του και με το γεγονός ότι δεν αποθαρρύνεται από τις συνθήκες. Απλά, δεν τα παρατάει».
«Δεν θα ξεχάσω ποτέ αυτό που μου είπε μια ηθοποιός του Theatre 21, η Barbara Lityńska, πόσο την ενοχλεί που ακόμα και στα πενήντα της ο κόσμος στα μαγαζιά και στους δρόμους την αντιμετωπίζει σαν παιδί και της μιλάει στον ενικό».
Πριν από την ταινία «Crazy love» είχατε γυρίσει ένα ακόμα ντοκιμαντέρ, το «Rewolucja 21», για την ομάδα Theatre 21. Στη διάρκεια της δημιουργίας τους, από ποιους μύθους και ποια στερεότυπα για το σύνδρομο Down καταφέρατε να απαλλαγείτε;
«Νομίζω ότι όλοι οι μύθοι και τα στερεότυπα προέρχονται κυρίως από την απουσία επαφής με άτομα με σύνδρομο Down. Αφού είχα την ευκαιρία να γνωρίσω ανθρώπους με σύνδρομο Down για πολλά χρόνια, σε επαγγελματικό και προσωπικό επίπεδο, μπορώ να πω ότι πάνω απ’ όλα o καθένας είναι διαφορετικός, όπως όλοι. O καθένας χρειάζεται υποστήριξη και βοήθεια αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να πάρει αποφάσεις για τον εαυτό του. Οι άνθρωποι με σύνδρομο Down είναι πολύ δημιουργικοί, έξυπνοι, ευαίσθητοι, γεμάτοι χαρά και ενσυναίσθηση. Το λάθος που κάνουμε, που με ενοχλεί περισσότερο, είναι ότι συνεχίζουμε να αναφερόμαστε σε αυτούς σαν να είναι “παιδιά” ακόμα και αν έχουν ξεπεράσει τα τριάντα χρόνια τους. Δεν θα ξεχάσω ποτέ αυτό που μου είπε μια ηθοποιός του Theatre 21, η Barbara Lityńska, πόσο την ενοχλεί που ακόμα και στα πενήντα της ο κόσμος στα μαγαζιά και στους δρόμους την αντιμετωπίζει σαν παιδί και της μιλάει στον ενικό».
Αν θα μπορούσατε να ζητήσετε κάποια θεσμική αλλαγή, ποια θα ήταν;
«Πιστεύω ότι όλοι θα έπρεπε να έχουν το δικαίωμα σε μια ερωτική σχέση και στην αναγνώρισή της από τον νόμο χωρίς περιορισμούς. Αλλά ανεξάρτητα από το νομικό στάτους μιας σχέσης, είναι εξαιρετικά σημαντικό οι άνθρωποι με αναπηρίες να έχουν την ευκαιρία να ζήσουν την αγάπη, τον έρωτα και μια ζωή μαζί ως ενήλικες, ανεξάρτητοι από γονείς και φροντιστές. Φυσικά, απαιτούνται συστημικές λύσεις για να διευκολυνθεί αυτό. Επίσης πρέπει να αλλάξει ο τρόπος που σκεφτόμαστε και αντιλαμβανόμαστε τους ενήλικες με σύνδρομο Down. Θα ήθελα η ταινία “Crazy love” να δώσει θάρρος και δύναμη σε άτομα με σύνδρομο Down και στις οικογένειές τους ώστε να το καταφέρουν».
Info
Περισσότερες πληροφορίες για τις ταινίες και το πλήρες πρόγραμμα του Beyond Borders: beyondborders.gr
