Μου πήρε 39 χρόνια να γράψω αυτό το άρθρο. Οχι επειδή το να παραδώσω ένα άρθρο στην ώρα του συμβαίνει πιο σπάνια κι από διπλό ουράνιο τόξο (γεγονός), αλλά επειδή μέχρι πρόσφατα δεν είχα το σωστό πλαίσιο και λεξιλόγιο για να περιγράψω τι συμβαίνει μέσα στο κεφάλι μου. Και δεν είμαι η μόνη. Δεν είμαι καν και τόσο μοναδική ως προς αυτό.
Πάντα ήξερα ότι το μυαλό μου λειτουργεί κάπως διαφορετικά από των περισσότερων γύρω μου. Από παιδί μπορούσα να απομνημονεύσω και να απαγγείλω απνευστί, σε όποιον άτυχο ενήλικο βρισκόταν πρόχειρος, άπειρες λεπτομέρειες σχετικά με όλα όσα με ενδιέφεραν (π.χ. τι ακριβώς συμβαίνει σε κάθε ραψωδία της Οδύσσειας, σε κάθε έργο του Σαίξπηρ και σε κάθε επεισόδιο των «Χ-Men»). Αλλά τη στιγμή που μου ζητούσες να κάνω κάτι «σημαντικό» και βαρετό (προπαίδεια, να στρώσω το κρεβάτι μου, να θυμηθώ να πληρώσω το λογαριασμό του τηλεφώνου) πάγωνα σαν ελαφάκι στους προβολείς αυτοκινήτου. Κι ενώ δεν ήμουν καθόλου υπερκινητική ως παιδί, από τα 15 και μετά πέρασα μια φάση που έκανα μπαλέτο και πολεμικές τέχνες συνολικά 5 ώρες τη μέρα, κάθε μέρα. Οσο για τις επιδόσεις μου στο σχολείο; Ανοιξα για πρώτη φορά τα βιβλία (δεν θυμάμαι τι έκανα όλη την υπόλοιπη χρονιά, λογικά πλιέ) τρεις βδομάδες πριν από τις Πανελλήνιες, διάβασα χαοτικά τις νύχτες μέχρι την τελευταία στιγμή πριν από κάθε διαγώνισμα και αποφοίτησα με ένα αξιοπρεπέστατο κι απ’ τα μαλλιά τραβηγμένο 15. Κι επειδή κανείς δεν παραπονέθηκε για τις επιδόσεις μου, αλλά και κανείς δεν αναρωτήθηκε αν, π.χ., είμαι στο φάσμα του αυτισμού ή της ΔΕΠΥ (ήμουν απλά «έξυπνη», «προικισμένη» και «τεμπέλα»), συνέχισα να κάνω το ίδιο σε όλη την ενήλικη ζωή μου.
Το σύστημα λειτουργούσε πάνω κάτω. Εντάξει, η μητέρα μου γκρίνιαζε για το πόσο τεμπέλα είμαι όσο ζούσαμε μαζί, αλλά η μητέρα μου έχει OCD και όλους τους πλανήτες στην Παρθένο, και εντέλει μετακόμισα. Και εντάξει, τα χρέη μου στις πιστωτικές κάρτες μαζεύονταν γιατί ποτέ δεν θυμόμουν να πληρώσω τους λογαριασμούς στην ώρα τους, αλλά το να είσαι manic pixie dream girl ήταν της μόδας τότε (ας όψεται η Ζόι Ντεσανέλ) και πάντα έβρισκα τρόπους να πλασάρω το χάος μου ως χαριτωμενιά. Στα περιοδικά όπου δούλευα από το 2008 μέχρι το 2012 είχαν πλέον συνηθίσει να τους καθυστερώ το τυπογραφικό γιατί δεν είχα παραδώσει κάποιο άρθρο που είχε διορία προχτές και κουνούσαν το κεφάλι με ένα μείγμα ενόχλησης και κατανόησης, γιατί, εδώ που τα λέμε, δούλευα συνολικά περισσότερες ώρες απ’ ό,τι τρεις μέσοι υπάλληλοι μαζί και ήμουν παραγωγική μέχρι αργά τη νύχτα. Και έκανα καλή δουλειά, όταν κάτι μου τραβούσε το ενδιαφέρον. Αργότερα, πήγα σε μια startup ως το 2017 και η τάση μου να δουλεύω όσο τρεις υπάλληλοι και να κοιμάμαι στο γραφείο 3-4 μέρες τη βδομάδα θεωρούνταν κάτι φυσιολογικό. (Η startup κουλτούρα πραγματικά προσπάθησε να επαναπροσδιορίσει τους νόμους της φυσικής και της ανθρώπινης ανατομίας για ένα διάστημα. Παραλίγο να τα καταφέρει κιόλας.) Εντάξει, ζούσα με βαθιά κατάθλιψη για χρόνια και είχα σοβαρό πρόβλημα με το αλκοόλ, αλλά ποιος νοιάζεται, η δουλειά έβγαινε. Ακόμα κι εκείνη η αποτυχημένη απόπειρα με χάπια που έκανα δεν τους ταλαιπώρησε πολύ, ήμουν έξω από το νοσοκομείο το επόμενο πρωί και πίσω στο γραφείο σε δύο μέρες. Απλές γρίπες έχουν κρατήσει περισσότερο.
Η ΔΟΥΛΕΙΑ ΕΒΓΑΙΝΕ
Μέχρι που στις αρχές του 2022, δουλεύοντας ως ελεύθερος επαγγελματίας πλέον για χρόνια, αλλά συνεχίζοντας να μη σέβομαι/καταλαβαίνω τα όριά μου (γιατί κανείς δεν με έμαθε ότι έχω), η δουλειά σταμάτησε να βγαίνει. Το σύστημα έπαψε να λειτουργεί. Brain empty. Κενό. Τίποτα δεν μου τραβούσε το ενδιαφέρον αρκετά για να βρω τη δύναμη να δουλέψω πάνω σε αυτό. Οι προθεσμίες άρχισαν να μοιάζουν με εκείνες τις στοίβες από τα άπλυτα στο σαλόνι (αναρωτιέμαι γιατί πάντα είχα στοίβες στο σαλόνι, μάλλον είμαι τεμπέλα) και τελικά κατέρρευσαν και με πλάκωσαν. Εχασα πελάτες. Αναγκάστηκα να σταματήσω project που υπό κανονικές συνθήκες θα κυνηγούσα σαν τρελή. Η τράπεζα μου έστελνε ειδοποιητήρια για χαμηλό υπόλοιπο κάθε μέρα. Δεν μπορούσα να σηκωθώ από το κρεβάτι ή, τις καλές μέρες, από τον καναπέ. Ακόμα και η πιο απλή απόφαση, όπως τι θα φάμε το βράδυ ή το να πάω για ύπνο, μου προκαλούσε κρίση πανικού. Το μόνο που μπορούσα να κάνω ήταν να σκρολάρω στο TikTok και το Twitter. Κι εκεί ανακάλυψα τον @adhdjesse και άλλους πολλούς σαν αυτόν. Και άρχισα να διαβάζω για το πώς η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας εμφανίζεται στους ενήλικες, κυρίως στις γυναίκες. Και σιγά-σιγά, ένα μικρό αλλά φωτεινό λαμπάκι άναψε στο κεφάλι μου.
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΑDHD
Η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας είναι μια νευροβιολογική διαταραχή: μεταξύ άλλων, ο εγκέφαλός μας δεν παράγει από μόνος του αρκετή ντοπαμίνη σε σταθερές δόσεις κάνοντάς μας να αποζητάμε πάντα το επόμενο thrill. Οταν είμαστε παιδιά, αυτό μπορεί να εκφραστεί με υπερκινητικότητα (η αίσθηση ότι δεν μας χωράει ο τόπος) ή πιο εσωτερικά, με διακυμάνσεις διάθεσης (συναισθηματική υπερδιέγερση) και διάσπαση προσοχής. Οι επιδόσεις μας μπορεί να είναι εξαιρετικές σε μαθήματα και δραστηριότητες που μας τραβούν το ενδιαφέρον, ενώ αβυσσαλέα κακές ή αυτοκαταστροφικές σε όλα τα υπόλοιπα. Δεν βαριόμαστε με τη νευροτυπική έννοια, πραγματικά παλεύουμε να συγκεντρωθούμε, αλλά μας είναι αδύνατο.
Η σχέση μας με το φαγητό είναι συχνά μια σχέση μίσους – πάθους. Ερευνες δείχνουν ότι συνήθως έχουμε χαμηλό σίδηρο και μας λείπουν αρκετά μέταλλα και ιχνοστοιχεία όπως το μαγνήσιο και ο ψευδάργυρος. Κι επειδή μας είναι σχεδόν αδύνατο να χτίσουμε σωστές συνήθειες και να κρατήσουμε μια δίαιτα για καιρό, καταλήγουμε να τρώμε junk food γιατί η ζάχαρη και οι υδατάνθρακες μας δίνουν άμεση ντοπαμίνη. Μέχρι να κρασάρουμε. Α, και λατρεύουμε τον καφέ, μπορούμε να πιούμε καζάνια, αλλά συχνά μας κάνει να νυστάζουμε.
Για πολύ κόσμο η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας προκαλεί προβλήματα στη σχέση μας με τους άλλους, ειδικά με πρόσωπα σε θέσεις εξουσίας. Ενα από τα βασικά συμπτώματα του ADHD είναι η ευαισθησία στην απόρριψη (Rejection Sensitive Dysphoria): νιώθουμε την απόρριψη σαν φυσικό πόνο, κυριολεκτικά σαν μαχαιριά στην καρδιά, μας πληγώνουν τρομερά τα πειράγματα, αλλά και δυσκολευόμαστε να δεχτούμε feedback. Πολλοί από εμάς έχουμε τσακωθεί με καθηγητές γιατί βρήκαμε το βαθμό που μας έβαλαν άδικο ή με αφεντικά γιατί «δεν μπορούν να καταλάβουν ότι δουλεύουμε με το δικό μας τρόπο». Εχουμε χαλάσει σχέσεις γιατί ο αρχικός ενθουσιασμός μας περνάει και ο εγκέφαλός μας πιστεύει πως η σχέση πρέπει να μοιάζει με βραδιά στα Επείγοντα, μονίμως στην τσίτα, για να «αξίζει τον κόπο». Και όταν μας αφήνουν, νομίζουμε πραγματικά πως θα πεθάνουμε (Ρωμαίο, Ρωμαίο, γιατί να είσαι ο πιο ADHD χαρακτήρας στην ιστορία της λογοτεχνίας και του θεάτρου;). Αλλά ίσως τα μεγαλύτερα προβλήματα στη ζωή ενός ενήλικου με ADHD είναι το λεγόμενο «time blindness»: η έλλειψη ρεαλιστικής αίσθησης του χρόνου. Για μας κάτι πρέπει να γίνει τώρα ή «όχι τώρα» – και αυτό το «όχι τώρα» μπορεί να είναι πέντε λεπτά ή πέντε χρόνια μακριά. Είναι εξαιρετικά δύσκολο, συχνά αδύνατο, να φτάσουμε κάπου στην ώρα μας: πάντα κάτι θα συμβεί, από το πιο απλό (ξεχάσαμε τα κλειδιά μας) μέχρι το πιο σουρεαλιστικό (ξεχάσαμε τα κλειδιά μας πάνω στην κλειδαριά και η πόρτα κλειδώνει από μέσα και τώρα πρέπει να φέρουμε κλειδαρά). Η δουλειά μας παίρνει πάντα πολύ περισσότερο χρόνο απ’ ό,τι υπολογίζουμε γιατί η προσοχή μας διασπάται («ουπς, πώς βρέθηκα στο Twitter, μάλλον πάτησα το λάθος παράθυρο από τα 37 που έχω ανοιχτά ταυτόχρονα στον browser»), αλλά από την άλλη μπορούμε να βγάλουμε απίστευτο όγκο εργασίας σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα όταν μπαίνουμε σε hyperfocus. Η αντίληψή μας και η περιέργειά μας είναι πιο υψηλές από το «κανονικό» και συνήθως καταφέρνουμε να κάνουμε πολλά πράγματα παράλληλα – και παίρνουμε ρίσκα που αποδίδουν.
H περιέργεια δεν σκότωσε τη γάτα, μάλλον γιατί η γάτα είχε ADHD.
ADHD ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ
Σου ακούγεται καθόλου γνώριμη η παραπάνω εικόνα; Είναι πολύ πιθανό, όπως επίσης είναι πολύ πιθανό να έχεις πολλά ή και όλα τα παραπάνω συμπτώματα και να μην τα έχεις συνδυάσει ποτέ στο μυαλό σου με το ADHD. Γιατί σε μεγάλο βαθμό, ακόμα και τώρα, ο περισσότερος κόσμος όταν ακούει «Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας», το πρώτο πράγμα που του έρχεται στο μυαλό είναι ένα κάποιο υπερκινητικό αγοράκι που δημιουργεί προβλήματα στο σχολείο με τη συμπεριφορά του και δεν μπορεί να συγκεντρωθεί στο διάβασμα. Ή όπως μου είπε μια φίλη που με ξέρει 20 χρόνια όταν της ανέφερα πως μάλλον έχω ADHD: «Εσύ; Αποκλείεται! Αφού έχεις διαβάσει τόσα βιβλία και τα καταφέρνεις στα μαθήματα». Οι ειδικοί του Πανελλήνιου Σωματείου Ατόμων με ΔΕΠΥ (adhdhellas.org) εξηγούν ότι η διαταραχή «εμφανίζεται στο 5%-7% του μαθητικού πληθυσμού με σχέση συνήθως 3:1 υπέρ των αγοριών. Αρκετοί επιστήμονες, όμως, πιστεύουν ότι η συχνότητα εμφάνισης είναι περίπου η ίδια και στα δύο φύλα, με τη διαφορά ότι τα κορίτσια συχνά δεν είναι υπερκινητικά και διαχειρίζονται καλύτερα τη διαταραχή τους, γι’ αυτό και η διάγνωση μπορεί να διαλάθει ή να γίνει αργότερα».
Ναι, καλά διάβασες. Εμείς οι γυναίκες τα καταφέρνουμε καλύτερα στο να κρύβουμε τα συμπτώματά μας για να μην ξεβολεύουμε τους άλλους και το ευχαριστώ μας είναι μια ζωή χωρίς κατανόηση και χωρίς ιατρική βοήθεια. Και όχι μόνο στην Ελλάδα. Σύμφωνα με πρόσφατες στατιστικές, είναι 69% πιο εύκολο για έναν άνδρα στην Αμερική να διαγνωστεί με ADHD απ’ ό,τι για μια γυναίκα. Για τον εγγενή μισογυνισμό της ιατρικής κοινότητας πολλά έχουν γραφτεί. Αν έχεις τη χαρά να υπάρχεις σε γυναικείο σώμα, ξέρεις πως κάθε φορά που αναφέρουμε ένα πρόβλημα στο γιατρό μας μάς λέει ότι πρέπει να χάσουμε βάρος (ή πως υπερβάλλουμε και είναι όλα στο κεφάλι μας, αλλά ας χάσουμε βάρος για καλό και για κακό). Η λανθασμένη διάγνωση της ΔΕΠΥ όμως δεν είναι μόνο εξαιτίας της πατριαρχίας: η διαταραχή έχει 65% συννοσηρότητα, που σε απλά ελληνικά σημαίνει πως αν έχεις ΑDHD μάλλον έχεις και άλλα θέματα όπως δυσκολία συντονισμού κινήσεων (όλες αυτές οι μελανιές δεν είναι τυχαίες), αγχώδη διαταραχή ή διαταραχή συναισθήματος. Το τελευταίο είναι το κλειδί, καθότι πολλοί από εμάς έχουμε και χρόνια κατάθλιψη, με αποτέλεσμα να μας διαγιγνώσκουν συχνά λανθασμένα με διπολική διαταραχή τύπου 2: οι κρίσεις υπομανίας μοιάζουν πάρα πολύ με την ανάγκη ενός ανθρώπου με ΔΕΠΥ να αποζητά επικίνδυνες καταστάσεις για να νιώσει κάτι.
Και κάπως έτσι, μπορεί να φτάσεις 39 χρόνων όπως εγώ, έχοντας συνηθίσει να παίζεις τη ζωή σου σαν βιντεοπαιχνίδι στην πιο δύσκολη πίστα, πιστεύοντας πως είσαι «τεμπέλα» ή «παράξενη» ή, ακόμα χειρότερα, να παίρνεις λανθασμένη φαρμακευτική αγωγή λόγω λάθος διάγνωσης. Και να αναρωτιέσαι πώς θα ήταν, αν έστω για μία μέρα, ζούσες όπως οι υπόλοιποι γύρω σου, που πληρώνουν τους λογαριασμούς στην ώρα τους και δεν αργούν ποτέ. Μάλλον θα βαριόσουν.
ΟΔΗΓΟΣ ADHD ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ
Αν υποψιάζεσαι ότι ζεις με μη διεγνωσμένο ADHD, τα παρακάτω tips μπορεί να σε βοηθήσουν.
Μάθε όσα περισσότερα μπορείς σχετικά
Στην ιστοσελίδα του Πανελλήνιου Σωματείου Ατόμων με ΔΕΠΥ (adhdhellas.org) υπάρχουν αρκετά άρθρα για το πώς η διατροφή, η άσκηση, η ψυχοθεραπεία και η φαρμακοθεραπεία μπορούν να βοηθήσουν τα συμπτώματα. To hashtag #ADHD έχει άπειρα αποτελέσματα στο Twitter και το TikTok και παρακολουθώντας το μπορείς να βρεις χρήστες που αντιμετωπίζουν τα ίδια προβλήματα με σένα στην καθημερινότητά τους και να ανακαλύψεις τρικ που θα σε βοηθήσουν. Ενας από τους αγαπημένους μου λογαριασμούς στο Twitter είναι η @ADHD_Alien, τα κόμικς της οποίας σε βοηθάνε να καταλάβεις με απλό και fun τρόπο τι ακριβώς συμβαίνει μέσα στο κεφάλι σου, γιατί, καθώς και τι μπορείς να κάνεις γι’ αυτό.
Αν νιώθεις ασφαλής, μίλα στον εργοδότη σου
Δεν χρειάζεται να χρησιμοποιήσεις τη λέξη ADHD αν φοβάσαι το «στίγμα», αλλά μπορείς να εξηγήσεις ότι δουλεύεις καλύτερα χωρίς micromanagement και μπορείς να ολοκληρώσεις ένα project πιο εύκολα αν έχεις όλες τις πληροφορίες γραπτά (η διάσπαση προσοχής κάνει πολύ δύσκολο για πολλούς από εμάς να συγκρατήσουμε πληροφορίες προφορικά) και αν έχεις περιθώριο να κάνεις πράγματα στο δικό σου χρόνο και με το δικό σου τρόπο. Δεδομένου ότι πιθανότατα κάνεις πάντα καλή δουλειά, αν ο εργοδότης σου είναι έξυπνος, θα συμφωνήσει.
Παρατήρησε τι δουλεύει και τι δεν δουλεύει για σένα
Κάθε εγκέφαλος είναι διαφορετικός. Αν σε βοηθάει να χρησιμοποιείς project management tools όπως το Asana, κάν’ το – αν σε χαώνει χειρότερα, άσ’ το. Μπορεί, π.χ., να διαπιστώσεις ότι σου είναι πιο εύκολο να παρακολουθείς διαλέξεις/online σεμινάρια σε 1,5 ταχύτητα, γιατί όσο πιο γρήγορα μιλάνε τόσο περισσότερο αναγκάζεσαι να προσέχεις και να συγκρατείς πληροφορίες. Μπορεί να χρειάζεσαι ένα fidget spinner για να κάνεις κάτι με τα χέρια σου όταν μιλάς σε κόσμο ή είσαι σε meeting. Αν δουλεύεις από το σπίτι, μπορεί το σύστημα «body double» (ένας online φίλος που κάνει την ίδια δραστηριότητα με σένα την ίδια ώρα και μπορείτε να συγκρίνετε στόχους) να βοηθάει. Μπορεί να έχεις ενέργεια για βαρετά tasks, π.χ. οι δουλειές του σπιτιού και το μαγείρεμα μόνο μία μέρα τη βδομάδα (ή το μήνα), οπότε προσπάθησε να κάνεις ό,τι καλύτερο μπορείς μέσα σε εκείνο το διάστημα. Μπορεί το μυαλό σου να είναι πιο καθαρό τη νύχτα, οπότε είναι καλύτερο να αφήνεις τα πιο δύσκολα tasks για αργότερα το βράδυ. Μπορεί μια διατροφή υψηλή σε πρωτεΐνη και σίδηρο να σε κάνει να κρασάρεις λιγότερο. Βρες τα τρικ που κάνουν την καθημερινότητά σου πιο εύκολη. Υπάρχουν.
Σταμάτα τη διαρκή αυτοκριτική
Πολλοί από εμάς που μεγαλώσαμε στο δίπολο «προκομμένη – τεμπέλα» κουβαλάμε μεγάλα αποθέματα ντροπής και χαμηλής αυτοπεποίθησης για όλα όσα δεν καταφέρνουμε να κάνουμε σωστά ή στην ώρα τους. Αλλά αυτό συμβαίνει γιατί ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται πολύ μεγαλύτερο όγκο πληροφοριών απ’ ό,τι ο εγκέφαλος ενός νευροτυπικού ατόμου: έχουμε λιγότερα φίλτρα, παρατηρούμε περισσότερες λεπτομέρειες, νιώθουμε πράγματα πολύ πιο έντονα. Και πολύ συχνά (η συννοσηρότητα που λέγαμε) έχουμε επίσης κι ένα σωρό άλλα προβλήματα υγείας, ψυχικής και σωματικής, που πάνε πακέτο και μας δυσκολεύουν τη ζωή. Ακόμα κι αν οι άλλοι δεν μας καταλαβαίνουν πάντα, το σημαντικό είναι να καταλάβουμε εμείς τον εαυτό μας. Και να μην αυτομαστιγωνόμαστε για όλα όσα δεν καταφέρνουμε να κάνουμε.
Η αυτοδιάγνωση είναι το πρώτο βήμα
Σε έναν ιδανικό κόσμο, αν υποπτεύεσαι πως έχεις ADHD, θα πας σε έναν ψυχίατρο για κλινική εξέταση και θα σου δώσει επίσημη διάγνωση. Επειδή όμως ο κόσμος μας δεν είναι ιδανικός και αυτή η διαδικασία μπορεί να πάρει χρόνια ή και να καταλήξει σε λανθασμένη διάγνωση, είναι πολύ σημαντικό να κάνεις όσο περισσότερη προεργασία γίνεται. Ναι, η αυτοδιάγνωση δεν αναγνωρίζεται από κανένα γιατρό, αλλά είναι το πρώτο βήμα για να αρχίσεις να ξεδιαλύνεις το μίτο τού τι σου συμβαίνει και να βρεις το δρόμο σου έξω από το λαβύρινθο. Μου πήρε 39 χρόνια να γράψω αυτό το άρθρο, αλλά ελπίζω, αν νιώθεις πως όλα αυτά που διάβασες σε χαρακτηρίζουν, εσένα να σου πάρει λιγότερο.
