Παραμονή Χριστουγέννων στο ευτυχισμένο σπίτι του Τόρβαλντ και της Νόρας Χέλμερ, που διανύουν την πιο ανέμελη περίοδο της ζωής τους. Δώρα για τα παιδιά, ετοιμασίες για το γιορτινό δείπνο. Χαρά, ασφάλεια και θαλπωρή. Δεν θα αργήσουν όμως να εμφανιστούν οι πρώτες ρωγμές στην επιφάνεια της ευτυχίας τους, καθώς ο εκβιασμός, τα ψέματα και τα ερωτικά τρίγωνα αποσαθρώνουν τα θεμέλια του σπιτικού τους, οδηγώντας σε συμπεράσματα σοκαριστικά.
Με το κλασικό αριστούργημα του Ίψεν «Nόρα: Το σπίτι της κούκλας», σε μετάφραση και σκηνοθεσία Πέτρου Νάκου, ο καλλιτεχνικός οργανισμός Altera Pars γιορτάζει φέτος 20 χρόνια. Με αφορμή μια συζήτηση που θα γίνει την Κυριακή 19/02 στο θέατρο, με θέμα τις «Έμφυλες προεκτάσεις στο Σπίτι της κούκλας του Ίψεν»*, μιλήσαμε με την Αγγελική Κοντού, την ηθοποιό που υποδύεται τη «Νόρα», διαχρονικό σύμβολο της γυναίκας που αγωνίζεται να βρει τον εαυτό της ανάμεσα σε πολλαπλούς και συχνά αντιφατικούς ρόλους που της επιβάλλονται.
Ποιους κώδικες χρησιμοποιεί η παράσταση «Νόρα» για να έρθει στο σήμερα; Πώς συνδέεται το κλασικό κείμενο του Ίψεν με την εποχή μας;
«Βασική πεποίθηση του Πέτρου Νάκου ήταν ότι δεν χρειαζόταν να γίνουν αλλαγές/προσθήκες στο έργο ώστε να “επικαιροποιηθεί”. Το κείμενο του Ίψεν έχει μια βαθιά διαχρονική ουσία, που άπαξ και μπορέσεις να αναδείξεις γίνεται άμεσα αντιληπτή. Αυτό που έχουμε εισπράξει μέχρι στιγμής από το κοινό, ιδιαίτερα το γυναικείο, είναι πως πολύ εύκολα οι θεατές κάνουν αναλογίες με δικά τους βιώματα, κατανοούν τον ψυχισμό, τις επιλογές, τα λεγόμενα των ηρώων του έργου και ταυτίζονται μαζί τους, κυρίως με τη Νόρα.
»Η “Νόρα” είναι τόσο εμβληματική φιγούρα στην παγκόσμια δραματουργία γιατί τολμάει να κάνει αυτό που οι περισσότεροι αδυνατούν στις ερωτικές, οικογενειακές σχέσεις τους: να δει την αλήθεια για τον εαυτό της, τον άντρα της και τη σχέση τους. Όταν συνειδητοποιεί πως αυτή η αλήθεια δεν την ικανοποιεί, τολμάει την αλλαγή. Τολμάει να “ξεβολευτεί” και να επαναστατήσει απέναντι σε όλα όσα διαμόρφωσαν έως τότε τη ζωή και τις επιλογές της. Το γεγονός ότι η επόμενη μέρα διαγράφεται αβέβαιη προσδίδει μεγαλύτερη αξία στην πράξη της, την καθιστά ίσως ακόμη και ηρωική. Αυτό το στοιχείο, ότι δηλαδή μια αντί-ηρωίδα προβαίνει σε μια ηρωική πράξη, κάνει τη Νόρα τόσο γοητευτικό, διαχρονικά, και σύνθετο χαρακτήρα.
«Η “Νόρα” είναι τόσο εμβληματική φιγούρα στην παγκόσμια δραματουργία γιατί τολμάει να κάνει αυτό που οι περισσότεροι αδυνατούν στις ερωτικές, οικογενειακές σχέσεις τους: να δει την αλήθεια για τον εαυτό της, τον άντρα της και τη σχέση τους».
»Η μεγάλη και αποκαλυπτική κουβέντα που έχουν στο τέλος οι “Νόρα” και “Τόρβαλντ” καθρεφτίζει κάθε σχέση, σε κάθε εποχή. Επιπλέον οι έμφυλες προεκτάσεις που δίνει ο Ίψεν είναι δομημένες με τέτοιο τρόπο, που καμία σημασία δεν έχει αν η θέση της γυναίκας στο θεσμικό πλαίσιο ήταν εντελώς διαφορετική πριν από 150 χρόνια. Τουναντίον, μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε πόσο βαθιά ριζωμένες είναι μέσα μας ορισμένες αντιλήψεις σχετικά με τους έμφυλους ρόλους μας».
Με τη «Νόρα» έχετε κοινά ή είναι ένας κόντρα ρόλος;
«Σε γενικές γραμμές είναι ένας ρόλος πολύ μακριά από εμένα ως ιδιοσυγκρασία. Η Νόρα είναι πολύ αέρινη, εγώ πολύ γήινη. Είναι χαριτωμένη, αισιόδοξη, με μια έμφυτη τάση να αποφεύγει κάθε τι δυσάρεστο, αυθόρμητη και επιπόλαιη. Έχει μάθει να διεκδικεί με πλάγιους τρόπους, θα μπορούσες να την πεις ακόμη και χειριστική, πλήρως προσαρμοσμένη στον έμφυλο ρόλο της γυναίκας-συζύγου που έχει βασικό καθήκον να ευχαριστεί, να διασκεδάζει και να “ξεκουράζει” τον άντρα της. Άλλωστε αυτός υπήρξε ο βασικός σκοπός της γυναικείας ζωής για πάρα πολλά χρόνια, να είναι το ”αλατοπίπερο” της ανδρικής ζωής, που ήταν πιο σύνθετη, γεμάτη και δραστήρια.
»Από εκεί και πέρα, ψάχνοντας και εμβαθύνοντας στο ρόλο πάντα βρίσκεις συνδέσεις, κάποιο στοιχείο δικό σου που αν το προσαρμόσεις –το μεγεθύνεις ή το ελαττώσεις– θα κολλήσει στο χαρακτήρα. Και μετά έρχονται τα συναισθήματα που βιώνει η ηρωίδα, πολύ γνώριμα σε όλους μας: η χαρά, η αγωνία, η προδοσία, η ματαίωση, η απώλεια».
«Θα μπορούσες να την πεις ακόμη και χειριστική, πλήρως προσαρμοσμένη στον έμφυλο ρόλο της γυναίκας-συζύγου που έχει βασικό καθήκον να ευχαριστεί, να διασκεδάζει και να “ξεκουράζει” τον άντρα της. Άλλωστε αυτός υπήρξε ο βασικός σκοπός της γυναικείας ζωής για πάρα πολλά χρόνια»
«Η στατιστική των γυναικοκτονιών αποδεικνύει, δυστυχώς, πως τα τοξικά συναισθήματα στις σχέσεις των φύλων και την οικογένεια παραμένουν ισχυρά μέσα μας λες κι έχουν εγγραφεί σ’ ένα γονίδιο που μεταφέρεται σχεδόν αναλλοίωτο από γενιά σε γενιά» σύμφωνα με την περιγραφή της παράστασης. Από πού πηγάζει αυτή η τοξικότητα, πιστεύετε; Υπάρχουν αληθινές οικογένειες και ζευγάρια χωρίς τοξικότητα;
«Φυσικά και υπάρχουν γύρω μας σχέσεις χωρίς τοξικότητα, αλλά έχουμε μεγάλα περιθώρια βελτίωσης, πιστεύω. Η τοξικότητα στις διαπροσωπικές σχέσεις οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στα έμφυλα στερεότυπα. Όπως το αίσθημα κτητικότητας –που αναπτύσσουν συχνότερα οι άνδρες– απέναντι στο/τη σύντροφο. Η σύνδεση της γυναικείας μονογαμίας με την αξία, την υπόληψη και την αξιοπρέπεια του άνδρα συντρόφου. Η αξιολόγηση μιας γυναίκας ως πετυχημένης ή μη με βάση την αναπαραγωγή. Η αντίστοιχη αξιολόγηση ενός άνδρα ως πετυχημένου ή μη με βάση το οικονομικό και επαγγελματικό στάτους. Η οικονομική εξάρτηση πολλών γυναικών από τους συζύγους τους. Η πεποίθηση πως οι γυναίκες είναι άτομα “ημιτελή” που χρήζουν ανδρικής προστασίας ή καθοδήγησης. Η πρόσληψη της γυναικείας σεξουαλικότητας ως ετεροκαθοριζόμενης, δηλαδή ότι σε μια ερωτική σχέση η γυναίκα κατέχει το ρόλο του αντικειμένου που προκαλεί τον ερωτικό πόθο στον άνδρα-υποκείμενο, καθιστώντας τη αυτόματα ακατάλληλη για ερωτική διεκδίκηση και βγάζοντας εντελώς από το κάδρο τη γυναικεία απαίτηση για ερωτική ικανοποίηση. Η εγκλωβιστική και αφύσικη συνθήκη του γάμου, που αναγκάζει τους ανθρώπους να παραμένουν σε σχέσεις μη λειτουργικές και δυστυχισμένες. Όλα τα παραπάνω είναι συνθήκες και αντιλήψεις που ευνοούν τη δημιουργία τοξικών σχέσεων και απορρέουν, φυσικά, από τα έμφυλα στερεότυπα της πατριαρχίας».
Τουλάχιστον στην εποχή μας οι έμφυλοι ρόλοι αρχίζουν να αναθεωρούνται. Αυτή η εξέλιξη μάς φέρνει πιο κοντά στην αληθινή αγάπη; Ή ορθώνονται άλλα, νέα εμπόδια;
«Η αποδόμηση των έμφυλων ρόλων πιστεύω ότι φέρνει πιο κοντά τους σε ανθρώπους σε μια κατάσταση ελευθερίας. Η ελευθερία όμως δεν είναι πάντα και αποκλειστικά “χαρούμενη” συνθήκη. Ενέχει τον κίνδυνο της μοναξιάς, της απογοήτευσης, ενίοτε της σύγχυσης και της αποσταθεροποίησης. Από την άλλη, αληθινή αγάπη χωρίς ελευθερία δεν μπορεί να υπάρξει. Μέσα σε μια σχέση πρέπει όχι μόνο να νιώθουμε οι ίδιοι ελεύθεροι, αλλά να φροντίζουμε να είναι και ο άλλος. Επιπλέον είναι θετικό το ότι με την κατάρρευση των έμφυλων στερεοτύπων μπορούμε να εκτιμήσουμε και να αγαπήσουμε τους συντρόφους μας γι’ αυτό που πραγματικά είναι κι όχι για το πόσο καλά ανταποκρίνονται στις κοινωνικές επιταγές. Να μην αγαπάμε εν ολίγοις το σύντροφό μας επειδή είναι “χουβαρντάς κουβαλητής” ή τη σύντροφό μας επειδή είναι πιστή ερωμένη και δεν “ξεπορτίζει”, αλλά για πιο ουσιαστικούς για τη σχέση και εξατομικευμένους λόγους».
«Με την κατάρρευση των έμφυλων στερεοτύπων μπορούμε να εκτιμήσουμε και να αγαπήσουμε τους συντρόφους μας γι’ αυτό που πραγματικά είναι κι όχι για το πόσο καλά ανταποκρίνονται στις κοινωνικές επιταγές. Να μην αγαπάμε εν ολίγοις το σύντροφό μας επειδή είναι “χουβαρντάς κουβαλητής”»
Πώς γνωρίσατε από μικρή το θέατρο και γιατί σας γοήτευσε τόσο ώστε να αποφασίσετε να το κάνετε διαδρομή ζωής;
«Αποφασιστικό ρόλο έπαιξε η συμμετοχή μου στο θεατρικό όμιλο του σχολείου. Εκεί ανακάλυψα επί της ουσίας πόσο πολύ με συναρπάζει το θέατρο και θέλω να σταθώ σε αυτό γιατί φέτος η κυβέρνηση αποφάσισε την κατάργηση των καλλιτεχνικών μαθημάτων στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Η καλλιτεχνική εκπαίδευση στο σχολείο ήταν αυτή που έδωσε σε εμένα το ερέθισμα να ασχοληθώ επαγγελματικά με την τέχνη και να καλλιεργήσω μια “κλίση” μου. Οι άνθρωποι –θεατρολόγοι και ηθοποιοί– που υπήρξαν δάσκαλοί μου στο σχολείο με ενθάρρυναν και με καθοδήγησαν σε μια πολύ ευαίσθητη και διαμορφωτική περίοδο της ζωής μου. Τα σημερινά παιδιά στερούνται το δικαίωμα να ανακαλύψουν ουσιαστικά τον εαυτό τους, να αναπτύξουν πιθανές δεξιότητες κι εντέλει να βρουν κάτι που να γεμίζει την ψυχή τους και να εξάπτει τη φαντασία τους, στερούνται δηλαδή της Παιδείας, και αυτό είναι τρομερά δυσοίωνο!».
Έχετε πει σε προηγούμενη συνέντευξη ότι από πολύ μικρή θέλατε να ασχοληθείτε με το θέατρο. Αυτή η πρώιμη συνειδητοποίηση, πέρα ίσως από τα προφανή πλεονεκτήματά της, σας έχει προκαλέσει δυσκολίες; Στερώντας σας, για παράδειγμα, από ένα πτυχίο σε διαφορετικό πεδίο που ενδεχομένως να σας φαινόταν «χρήσιμο» σήμερα;
«Σήμερα μάλλον κανένα πτυχίο που θα μπορούσα να αποκτήσω εγώ δεν θα ήταν “χρήσιμο”. Σπούδασα Ιστορία στο ΕΚΠΑ και έκανα μεταπτυχιακό στη Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία πάλι στο ΕΚΠΑ, αλλά δεν τις λες και “χρήσιμες” τις σπουδές αυτές. Τις σπουδές αυτές τις έκανα γιατί μου άρεσαν και γιατί εντέλει με βοήθησαν ν’ ανοίξει το μυαλό μου και να αντιλαμβάνεται τον κόσμο μέσα από μια πιο διευρυμένη οπτική. Αυτό σήμερα δεν έχει “χρησιμότητα”. “Χρήσιμο” για το σύστημα στο όποιο ζούμε είναι το ανταγωνιστικό στην αγορά, αυτό που συνδράμει στην αύξηση της κερδοφορίας, αυτά είναι “χρήσιμα” πράγματα, τα άλλα –όλα τα άλλα– ονομάζονται “περιττές δαπάνες”. Αυτό που ίσως στερήθηκα, εξαιτίας της “πρώιμης συνειδητοποίησης”, είναι η ευελιξία και η προσαρμοστικότητα. Το θέατρο είναι μεν χώρος που απαιτεί θυσίες, αλλά πόσες και για πόσο είναι ένα ερώτημα».
«”Χρήσιμο” για το σύστημα στο όποιο ζούμε είναι το ανταγωνιστικό στην αγορά, αυτό που συνδράμει στην αύξηση της κερδοφορίας, αυτά είναι “χρήσιμα” πράγματα, τα άλλα –όλα τα άλλα– ονομάζονται “περιττές δαπάνες”».
Έχετε επίσης μιλήσει για τις πολλαπλές δουλειές που πρέπει να αναλαμβάνει ένας ηθοποιός για να εξασφαλίζει τα προς το ζην. Εσείς έχετε καταφέρει να διοχετεύετε την προσοχή και το χρόνο που χρειάζεται σε έναν απαιτητικό ρόλο όπως η «Νόρα»;
«Είμαι τυχερή ως προς αυτό. Έχω μια μόνιμη ομάδα με την οποία δουλεύω, άρα δεν με κατατρώει το άγχος της επόμενης συνεργασίας και μπορώ να συγκεντρωθώ στα πράγματα που κάνω. Από την άλλη, έχω την απεριόριστη ψυχολογική και τη λελογισμένη οικονομική στήριξη των γονιών μου και, στο τέλος της ημέρας, είμαι κι ένας “ολιγαρκής” άνθρωπος, που δεν χρειάζεται πολλά για να νιώσει πλήρης. Μέχρι στιγμής δεν έχω κάνει εκπτώσεις. Ό,τι μα ό,τι έχω κάνει στο θέατρο το αναστοχάζομαι με περηφάνια. Αλλά δεν ξέρω πόσο θα διαρκέσει αυτό. Τα τελευταία χρόνια τα πράγματα σκληραίνουν πολύ και πολύ γρήγορα. Ας πούμε, με το σύντροφό μου ψάχναμε πέρυσι επί έξι μήνες να νοικιάσουμε σπίτι και στάθηκε αδύνατο, παρόλο που ως στάνταρ είχαμε απλώς την αξιοπρεπή διαβίωση! Ήταν ο πλήρης παραλογισμός αυτό που βιώσαμε. Είναι πρακτικά ανέφικτο και επί της ουσίας ανήθικο να καλείσαι να πληρώσεις ενοίκιο 600 και 700 ευρώ για ένα παλιό δυάρι, όταν ο βασικός μισθός είναι 700 ευρώ. Να μην αναφερθώ στα υπόλοιπα πάγια έξοδα (ρεύμα, σουπερμάρκετ, βενζίνη κ.λπ). Δυστυχώς, αρχίζω να πιστεύω πως όλα αυτά δεν είναι παροδικά φαινόμενα αισχροκέρδειας λόγω έκτακτων συγκυριών, αλλά ένα status quo που εγκαθιδρύεται».
Έχετε αντιμετωπίσει ποτέ περιστατικά κατάχρησης εξουσίας στο θέατρο; Το κύμα καταγγελιών του ελληνικού #metoo έχει φέρει κάποια ουσιαστική αλλαγή στο χώρο;
«Κατάχρηση εξουσίας δεν έχω βιώσει ποτέ και σε κανέναν χώρο, επαγγελματικό ή εκπαιδευτικό. Αδικία ναι, αδιαφορία επίσης, ακόμη και διαπλοκή, αλλά εγώ ανήκω και σε μια γενιά που στην πλειοψηφία της δεν γνώρισε την εξουσία της “αυθεντίας”.
»Όταν εμείς βγήκαμε στο θέατρο –από το 2012 και μετά– ο χώρος άρχισε να αλλάζει ριζικά. Λόγω της κρίσης δημιουργήσαμε ομάδες, αναλάβαμε εμείς οι ίδιοι πρωτοβουλίες, δεν είχαμε δηλαδή τόσο έντονα αυτό που είχαν προηγούμενες γενιές ότι έπρεπε να πάρουν το “χρίσμα” από κάποιο μεγάλο σκηνοθέτη ή οργανισμό. Άρα είμαστε τρόπον τινά και πιο αποδεσμευμένοι από εξουσιαστικές σχέσεις. Το #metoo πιστεύω πως βοήθησε ως προς το να οριοθετηθούν κάπως τα πράγματα και να μη θεωρούνται πλέον φυσιολογικές οι απάνθρωπες και καταχρηστικές συμπεριφορές. Επίσης βοήθησε στην καταβαράθρωση πολλών “αυθεντιών” που για χρόνια το σύστημα είχε τοποθετήσει στην κορυφή της καλλιτεχνικής πυραμίδας. Αλλά δεν θεωρώ πως ο χώρος μας –και πολύ περισσότερο η κοινωνία– έχει βάλει το μαχαίρι στο κόκκαλο, μάλλον περισσότερο διυλίζουμε τον κώνωπα και καταπίνουμε την κάμηλο. Η διαφθορά, η διαπλοκή, η αδικία, ο αποκλεισμός και η υποκρισία είναι δομικά στοιχεία –όχι μόνο στο δικό μας χώρο– και το #metoo δεν είναι ικανό να τα καταπολεμήσει. Χρειάζεται πιο ολιστική αντιμετώπιση».
«Δεν θεωρώ πως ο χώρος μας –και πολύ περισσότερο η κοινωνία– έχει βάλει το μαχαίρι στο κόκκαλο, μάλλον περισσότερο διυλίζουμε τον κώνωπα και καταπίνουμε την κάμηλο».
Ποια είναι τα άλλα καλλιτεχνικά σχέδιά σας για τη φετινή σεζόν;
«Αρχές Μαρτίου θα κάνουμε κάποιες παραστάσεις με την μουσικοθεατρική παράσταση “Στην απέναντι όχθη” στο θέατρο Απόλλων της Σύρου. Μια παράσταση που φτιάξαμε με τη Μίνα Χειμώνα για τους Μικρασιάτες πρόσφυγες του ‘22, βασισμένη σε μαρτυρίες και ντοκουμέντα της εποχής, με ζωντανή επί σκηνής μουσική. Από το Πάσχα και μετά θα κάνουμε καινούργια projects στο θέατρο Altera Pars, αλλά περισσότερα θα ανακοινωθούν προσεχώς. Και φυσικά συνεχίζουμε με τη “Νόρα” ώς τις 2 Απριλίου».
Δείτε το τρέιλερ:
Info
Θέατρο Altera Pars, Mεγ. Αλεξάνδρου 123, Κεραμεικός, τηλ. 210 3410011, www.alteraparstheater.gr. Σάββατο στις 21.00, Κυριακή στις 20.00. Διάρκεια Παράστασης: 120’. Παραστάσεις έως 2 Απριλίου 2023. Τιμές Εισιτηρίων: 16 ευρώ (κανονικό), 12 ευρώ (φοιτητικό), 10 ευρώ (ομαδικά, άνω των 10 ατόμων), 8 ευρώ (ΑΜΕΑ/Ανέργων/Ατέλειες ). Προπώληση: www.viva.gr. Κρατήσεις θέσεων γίνονται και στο ταμείο του θεάτρου: τηλ. 210 34 10 011
Συντελεστές
Μετάφραση-Σκηνοθεσία: Πέτρος Νάκος. Σκηνικά: Ohm David. Κοστούμια: Δέσποινα Χειμώνα. Σχεδιασμός Φωτισμών: Πέτρος Νάκος. Μουσική επιμέλεια: Αγγελική Κοντού – Πέτρος Νάκος. Επιμέλεια Κίνησης: Ελβίρα Μπαρτζώκα. Δραματουργική επεξεργασία: Mίνα Χειμώνα. Επεξεργασία ήχων: Iωσήφ Τοπαλιάν. Βοηθός Παραγωγής: Διονύσης Μανιώτης. Κομμώσεις: Κωνσταντίνος Σαββάκης. Φωτογραφίες: Ελπίδα Μουμουλίδου. Trailer: Στέφανος Κοσμίδης. Γραφιστική επιμέλεια: Γιώργος Παπαδόπουλος. Επικοινωνία: Ράνια Παπαδοπούλου. Παίζουν οι: Νόρα: Αγγελική Κοντού, Τόρβαλντ Χέλμερ: Πέτρος Νάκος, Χριστίνα Λίντε: Άντα Κουγιά, Νιλς Κρόγκσταντ (διπλή διανομή): Δημήτρης Δρακόπουλος, Σάκης Σιούτης, Γιατρός Ρανκ: Δημήτρης Αγοράς, Άννα: Σοφία Παναγιωτάκη
Η παράσταση πραγματοποιείται με την αιγίδα και την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
*Την Κυριακή 19/02 θα διεξαχθεί στο Altera Pars συζήτηση με θέμα τις «Έμφυλες προεκτάσεις στο Σπίτι της κούκλας του Ίψεν». Σκοπός, μετά το τέλος της παράστασης να ανοίξει ένας ουσιαστικός διάλογος με το κοινό για τις επιβιώσεις των έμφυλων στερεοτύπων σε ποικίλες εκφάνσεις της σύγχρονης ζωής όπως η μητρότητα, η οικογένεια, οι ερωτικές και σεξουαλικές σχέσεις. Θα τοποθετηθούν, κάνοντας εισαγωγή στη συζήτηση, οι διδακτόρισσες Μαριτίνα Λεοντσίνη (δρ. Πρώιμης Νεότερης Ευρωπαϊκής Ιστορίας και μεταδιδακτορική ερευνήτρια, ΙΦΕ, ΕΚΠΑ), η Στέλλα Χατζοπούλου (δρ. Ευρωπαϊκής Ιστορίας του Τμήματος Ευρωπαϊκής Ιστορίας του ΕΚΠΑ) , καθώς και η ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια Δήμητρα Νικολάου με ειδίκευση στην Κοινωνική Ψυχολογία. Τη συζήτηση θα συντονίσει η Αθηνά Σπανίδου, υποψήφια διδακτόρισσα Ευρωπαϊκής Ιστορίας του ΕΚΠΑ.
