2010. Η είδηση που κάνει τον γύρο του κόσμου αφορά μια γυναίκα 72 ετών που περιφέρεται στον δρόμο, 25 περίπου χιλιόμετρα έξω από την Άκκρα, πρωτεύουσα της Γκάνας. Η ηλικιωμένη γυναίκα έχει φύγει από το χωριό της, κάπου στα κεντρικά της χώρας, για να επισκεφτεί τον γιο της και δείχνει να έχει χαθεί. Πέντε κάτοικοι της περιοχής, ανάμεσά τους ένας έμπορος, ένας παπάς κι ένας δάσκαλος, την εντοπίζουν, την κατηγορούν ως μάγισσα, τη βασανίζουν, την περιλούζουν με βενζίνη και την καίνε.
Όσο αδιανόητο κι αν φαντάζει, το περιστατικό αυτό συνέβη. Ακόμα πιο αδιανόητο – κι όμως αληθινό – ότι η ηλικιωμένη αυτή γυναίκα δεν ήταν ούτε η πρώτη ούτε η τελευταία που κατηγορήθηκε για μαγεία, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το νήμα της ζωής της κόπηκε εγκληματικά βίαια, μα ακόμα κι αν επιβίωνε της επίθεσης που δέχθηκε, θα ήταν πια σαν ζωντανή νεκρή. Γιατί αν κατηγορηθείς για μαγεία, η ζωή σου όπως την ήξερες, τελείωσε.
Στην Γκάνα, όπως και σε πολλές άλλες αφρικανικές χώρες, ο κόσμος πιστεύει στη μαγεία. Πιστεύει ότι υπάρχουν μάγισσες και μάγοι με υπερφυσικές δυνάμεις, που χρησιμοποιούν το χάρισμά τους άλλοτε για να θεραπεύσουν κι άλλοτε για να προξενήσουν κακό. Άνθρωποι αρρωσταίνουν και πεθαίνουν, δεν μπορούν να κάνουν παιδιά, παθαίνουν ατυχήματα, χάνουν την περιουσία τους, βιώνουν λιμούς και καταποντισμούς, πυρκαγιές και ξηρασίες και για όλα κατηγορούν τις μάγισσες. Σε γένος θηλυκό, ναι. Σπάνια να κατηγορηθεί άνδρας. Κατηγορούνται οι γυναίκες και κινδυνεύει η ζωή τους. Κατά κανόνα γυναίκες που είναι πολύ φτωχές κι ανυπεράσπιστες: ηλικιωμένες, χήρες, ανύπαντρες μητέρες, γυναίκες που έχουν γεννήσει μόνο κορίτσια.
Κι αν κατηγορηθούν, λοιπόν, για μαγεία, μετά τι; Αν δεν τις σκοτώσουν, οι γυναίκες φεύγουν κατατρεγμένες για τους «καταυλισμούς μαγισσών», όπου ζουν μακριά από τα σπίτια τους για το υπόλοιπο της ζωής τους. Μαζί τους παίρνουν αρκετές φορές για βοήθεια κάποιο μικρό παιδί της οικογένειας και κάπως έτσι καταστρέφονται ακόμα περισσότερες ζωές, εξαιτίας ψευδών και ανυπόστατων ισχυρισμών. Σήμερα εκτιμάται ότι περίπου 800 γυναίκες και 500 παιδιά ζουν σε καταυλισμούς μαγισσών, σε άθλιες συνθήκες και με ελάχιστες ελπίδες για μια κανονική ζωή. Αδικία, ντροπή και φόβος πως αν επιστρέψουν σπίτι τους, θα τους συμβεί ξανά το ίδιο.
Η 27χρονη Asana κατηγορήθηκε επίσης για μαγεία από τον πρώην σύζυγό της, που την ξυλοκοπούσε και της έριξε λιωμένο πλαστικό όταν ήταν έγκυος. Την κατηγόρησε ως μάγισσα κάποια στιγμή που ο ίδιος αρρώστησε και είδε στον ύπνο του ότι η Asana πήγαινε να τον σκοτώσει. Η Asana κατέφυγε στο σπίτι της μητέρας της, μα αυτός την ακολούθησε κι εκεί άρχισε να ξυλοκοπά όχι μόνο εκείνη, αλλά και τη μητέρα της και τους μικρότερους αδερφούς της. Ο νέος της σύζυγος δεν μπορούσε να την προστατεύσει και «για την ασφάλειά της» την πήγε σε έναν καταυλισμό για γυναίκες φερόμενες ως μάγισσες.
«Όταν πρωτοήρθα εδώ, πονούσα σε όλο μου το κορμί, γιατί με είχε χτυπήσει και στη συνέχεια προσπάθησε να με κάψει ζωντανή με το λιωμένο πλαστικό», λέει η Asana. «Είχαμε χωρίσει και ήξερε ότι περίμενα παιδί. Μια μέρα, όταν ήμουν πέντε μηνών έγκυος και είχα πάει στα χωράφια με άλλες γυναίκες, ήρθε και με βρήκε και άρχισε να με χτυπάει ανελέητα. Έπεσα στο έδαφος και τότε έβγαλε μαχαίρι. Οι γυναίκες τον ικέτευσαν να σταματήσει. Αφού με χτύπησε κι άλλο, σταμάτησε. Δε με σκότωσε. Με πήγε σε έναν βωμό κι εκεί πια έλιωσε πλαστικό και το έχυσε πάνω μου. Όταν ήρθα στον καταυλισμό, πονούσα αφόρητα σε όλο μου το κορμί.»
Στη βόρεια Γκάνα, όχι τυχαία το φτωχότερο τμήμα της χώρας, μέχρι πρόσφατα λειτουργούσαν 6 καταυλισμοί (Gambaga, Kukuo, Gnani, Bonyasi, Nabuli και Kpatinga) για τις φερόμενες ως μάγισσες. Ιδιαίτερη ενεργή στον τομέα των ανθρώπινων δικαιωμάτων, η ActionAid δουλεύει από το 2005 στους καταυλισμούς, ενδυναμώνοντας τις γυναίκες, μαθαίνοντάς τους να διεκδικούν τα δικαιώματά τους και να μη δέχονται τη βία, εκπαιδεύοντάς τες σε δραστηριότητες που μπορούν να τους αποφέρουν εισόδημα, όπως π.χ. η παρασκευή σαπουνιών, ώστε αν κάποια στιγμή καταφέρουν να βγουν από τους καταυλισμούς, να μπορούν να βιοποριστούν. Παράλληλα, αναγνωρίζοντας ότι φαινόμενα όπως τα παραπάνω οφείλονται σε βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις για τη θέση της γυναίκας, προσπαθεί να ευαισθητοποιήσει την τοπική κοινωνία, δουλεύοντας με όλα τα μέλη, συμπεριλαμβανομένων των ανδρών, αλλά και των τοπικών πολιτικών και θρησκευτικών ηγετών. Τέλος, ασκεί θεσμική πίεση και συμμετείχε, μεταξύ άλλων, στο Νομοσχέδιο του 2022 περί Ποινικών Αδικημάτων.
Το Νομοσχέδιο του 2022 αποτελεί ορόσημο για τη χώρα, καθώς επιδιώκει τροποποίηση του Νόμου περί Ποινικών Αδικημάτων του 1960, απαγορεύοντας την πρακτική από οποιοδήποτε άτομο ως μάγο-γιατρό ή ως κυνηγό μαγισσών και καταδικάζοντας την ανακήρυξη, κατηγορία, κατονομασία ή τον χαρακτηρισμό άλλου ατόμου ως μάγισσα. Παρουσιάστηκε επίσημα στο Κοινοβούλιο, διαβάστηκε για πρώτη φορά, και δόθηκε στην Επιτροπή Συνταγματικών, Νομικών και Κοινοβουλευτικών Υποθέσεων της Γκάνας που ανέλαβε να το εξετάσει και αναμένεται να αποφανθεί σχετικά με την ψήφισή του.
Μεθοδευμένες κινήσεις και βήματα σταθερά. Ήδη η αρχή έγινε με το Σύνταγμα του 1992 που προβλέπει ότι κάθε άτομο στην Γκάνα, ανεξάρτητα από φυλή, τόπο καταγωγής, πολιτικές απόψεις, χρώμα, θρησκεία, θρησκευτικές πεποιθήσεις ή φύλο δικαιούται να απολαμβάνει τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα και την ελευθερία του, ενώ με το άρθρο 26, παράγρ. 2 ορίζει ότι απαγορεύονται όλες οι εθιμοτυπικές πρακτικές που θεωρούνται απάνθρωπες ή βλάπτουν τη σωματική και ψυχική υγεία του ατόμου.
Σήμερα, από τους 6 συνολικά καταυλισμούς μαγισσών, παραμένουν 4, καθώς τo 2014 έκλεισε ο καταυλισμός Bonyasi και το 2019 ο Nabuli. Απώτερος στόχος είναι να κλείσουν όλοι οι καταυλισμοί, όμως αυτό προϋποθέτει ότι οι γυναίκες που ζουν σήμερα εκεί θα μπορέσουν να επανενταχθούν με ασφάλεια στις κοινότητές τους και να ζήσουν μια φυσιολογική ζωή κι αυτό είναι σίγουρα κάτι που παίρνει χρόνο. Ο αγώνας συνεχίζεται…
