Η πρώτη και τελευταία – μέχρι πρότινος – φορά που πέρασα το κατώφλι φυλακών ήταν γύρω στα 9 μου χρόνια, όταν με τον παιδικό αυθορμητισμό που διέκρινε εμένα και την παρέα μου αποφασίσαμε να πούμε σε κρατούμενους τα κάλαντα. Μεγάλωσα στον Βόλο, όπου οι φυλακές βρίσκονται ανάμεσα σε σπίτια και απέναντι από σχολείο, οπότε δεν ήταν ξένη εικόνα για εμάς. Μιλήσαμε στους φύλακες και με κάποιο τρόπο μάς επέτρεψαν να βρεθούμε για πολύ λίγο σε έναν χώρο με κρατούμενους και να τραγουδήσουμε τα κάλαντα. Δε θυμάμαι λεπτομέρειες όμως, θυμάμαι πως εκείνοι είχαν χαρεί και πως φύγαμε από εκεί έχοντας την αίσθηση ότι κάναμε κάτι σπουδαίο. Αρκετά χρόνια μετά, συνειδητοποιώ πως όντως ήταν. Οτιδήποτε ανοίγει ένα παράθυρο στον έξω κόσμο για εκείνους είναι σημαντικό.
Λίγο πριν από τις φετινές γιορτές και πολλά χρόνια μετά, βρέθηκα στο Σωφρονιστικό Κατάστημα Κορυδαλλού και παρακολούθησα το θεατρικό αναλόγιο με «Τα Χριστούγεννα του Τεμπέλη», του Παπαδιαμάντη, που ετοίμασαν και διάβασαν όσοι κρατούμενοι συμμετέχουν στο θεατρικό εργαστήρι των φυλακών, υπό τη σκηνοθετική οδηγία της «νεράιδάς» τους -όπως οι ίδιοι την αποκαλούν – Αικατερίνης Παπαγεωργίου. Εκτός από τις ώρες που περνά στις φυλακές, φέτος η Αικατερίνη σκηνοθετεί στο θέατρο Μπέλλος με μεγάλη επιτυχία, την παράσταση «Η λέξη πρόοδος στο στόμα της μητέρας μου ηχούσε πολύ φάλτσα», έργο του σύγχρονου Ρουμάνου συγγραφέα Ματέι Βίζνιεκ σε μετάφραση Έρσης Βασιλικιώτη, που μιλά με έναν πολύ σκληρό, αλλά ανθρώπινο κι ελπιδοφόρο τρόπο, για το μετά του εμφυλίου πολέμου. Αυτός είναι και ο τρόπος που αντιμετωπίζει τους μαθητές της η Αικατερίνη από πέρυσι τον Μάρτιο, που έχει αναλάβει το θεατρικό εργαστήρι του Κορυδαλλού, το οποίο με βεβαιότητα προσφέρει πολλαπλά οφέλη στους συμμετέχοντες και που παραδόξως έχει μια σταθερή παρουσία τα τελευταία 8 χρόνια καθώς είναι έρμαιο των συνθηκών και της εκάστοτε κυβέρνησης, όπως λέει η ίδια στο Marie Claire.
«Αυτή η εμπειρία για εμένα και η ανάπτυξη της σχέσης μου με τους κρατούμενους, γιατί κάποιοι από αυτούς είναι εδώ και αρκετό καιρό στο εργαστήρι, είναι μια πορεία που συνεχώς βελτιώνεται κι εξελίσσεται και δεν μπορώ ούτε εγώ η ίδια να διαβλέψω το περιθώριο και το μέγεθος της αλλαγής που επέρχεται σε αυτούς τους ανθρώπους μέσα από αυτή τη διαδικασία, αλλά και τον δικό μου επαναπροσδιορισμό απέναντι σε έννοιες όπως είναι ο σωφρονισμός, ο εγκλεισμός ή η εγκλειματικότητα, μη προσπαθώντας να εξωραΐσω τίποτα. Η συνθήκη των ανθρώπων αυτών είναι σα να βλέπεις ένα πλήθος σταθερά στη χειρότερη δυνατή φάση της ζωής του και το να έρχεσαι σε επαφή με αυτό και να προσπαθείς να δημιουργήσεις κάτι όμορφο μέσα από κάτι πολύ συγκεκριμένο όπως είναι το θέατρο με πλοκή, χαρακτήρες, γεγονότα αντιλαμβάνεσαι πως ο σωφρονισμός είναι κάτι πολύ κοντά με αυτό που συμβαίνει στο θεατρικό εργαστήριο. Άσχετα με το τι οδήγησε αυτούς τους ανθρώπους στη φυλάκιση, οι συνθήκες είναι πολύ δύσκολες. Ζουν την προσωπική ματαίωση, ζουν σε πλήρη αβεβαιότητα, ζουν τον εγκλεισμό. Κι αν δεν μετανιώνουν για τις πράξεις που τους οδήγησαν εκεί, μετανιώνουν για τις επιλογές ζωής τους και δεν μπορούν να οραματιστούν ή να ονειρευτούν το μέλλον καθώς βρίσκονται σε μια πολύ δύσκολη συναισθηματική συνθήκη, νιώθωντας ότι φταίνε γι’ αυτό. Το κομμάτι της ντροπής και της κοινωνικής ενοχής είναι πάρα πολύ έντονο και νομίζω ότι μέσα από το θέατρο και από τη διαδικασία της ανάγνωσης και της εμπλοκής με ιστορίες για αρχή, βγαίνουν από αυτό. Είναι ένα παράθυρο προς τον κόσμο και τη ζωή, που δίνει ελπίδα. Μπορούν να εξετάσουν όμορφα πράγματα και να μην τα βλέπουν όλα μαύρα», περιγράφει η Αικατερίνη.
Μετά από μια συγκεκριμένη διαδικασία φέτος συμμετέχουν – όχι με την ίδια ένταση – 26 άτομα στο τμήμα του θεατρικού εργαστηρίου. Οι 15 για παράδειγμα ασχολούνται πολύ ενταντικά και κρατάνε το νήμα ζωντανό ενώ οι υπόλοιποι για προσωπικούς τους λόγους είναι στο μεταίχμιο. Αυτό που κατάλαβα παρακολουθώντας το χριστουγεννιάτικη παράσταση εν είδει θεατρικού αναλογίου και μιλώντας μαζί τους, είναι ότι μαθαίνουν να δουλεύουν ομαδικά, να επικοινωνούν αποτελεσματικά και να εκφράζουν τα συναισθήματά τους. Πολλές φορές μάλιστα το θέατρο μπορεί επίσης να τους βοηθήσει να αντιμετωπίσουν το τραύμα και το άγχος που μπορεί να βιώνουν ως αποτέλεσμα της φυλάκισής τους. Εξαιτίας της παράστασης της προηγούμενης χρονιάς «Πέρσες», οι αιτήσεις φέτος για το θεατρικό εργαστηρι ήταν πάρα πολλές. Το κριτήριο για να συμμετέχει κανείς στο θεατρικό εργαστήρι δεν έχει να κάνει με την ποινική κατάσταση εκτός φυλακής αλλά με τη συμπεριφορά και τη στάση των καρατουμένουν μέσα στο σωφρονιστικό κατάστημα.
Το θέατρο είναι ένα παράθυρο προς τον κόσμο και τη ζωή, που δίνει ελπίδα.
«Πέρυσι γνώρισα ανθρώπους που μπήκαν στο εργαστήριο κι αναρωτιόμουν πώς θα “λύνονταν”, πώς θα μιλούσαν και σιγά σιγά η μεταστροφή ήταν τεράστια. Δεν παύει να είναι ένα ερασιτεχνικό εργαστήριο, αλλά η στάση κάποιων, η συνέπειά τους, η εμπλοκή και ο τρόπος που προσεγγίζουν τα κείμενα, είναι κάτι κεκτημένο και μια διέξοδος προς την κανονικότητα, η οποία λέει ότι θα μπω σε ένα χώρο με άλλους ανθρώπους και θα δουλέψω μαζί τους. Θα επεξεργαστώ ένα κείμενο, θα συζητήσουμε πάνω σε αυτό, θα κάνουμε και θα αξιολογήσουμε ασκήσεις, θα ταυτιστώ με ένα κείμενο ή θα το αποδοκιμάσω, και θα φύγω εντελώς από τη συνθήκη της πτέρυγας και του ποιος έχει κάνει τι. Είναι ένας άλλος κόσμος που λίγοι γνώριζαν και πριν τον εγκλεισμό. Κατά καιρούς ακούω πολλά πράγματα από εκείνους που με συγκινούν. Ακόμη και όταν μου λένε είσαι η νεράιδά μας που μας χαμογελά και που πιστεύουμε ότι αυτό το χαμόγελο είναι αληθινό.
Πολλές φορές κάποιοι υπήρξαν πολύ αρνητικοί και απαξιωτικοί απέναντι στη διαδικασία. Είχαν συμπεριφορά του τύπου, «οκ, εμείς ήρθαμε να πάρουμε το Ε (ελαφρυντικό) και μη μας σκοτίζετε και πολύ». Δύο μήνες μετά, όταν βλέπεις αυτούς τους ανθρώπους που ξεκίνησαν με αυτή τη συμπεριφορά, να έχουν άγχος να βρουν λύσεις για το πώς θα καταφέρουν να διαβάσουν το κείμενο και να αναρωτιούνται αν είναι καλοί, δε χρειάζεσαι κάτι άλλο. Βλέπεις μπροστά σου την πρόοδο και την εξέλιξή τους. Φέτος που κάναμε το συγκεκριμένο αναλόγιο και ήρθαν και κάποιοι μουσικοί να συνοδεύσουν το κείμενο, ζήσαμε πολύ συγκινητικές στιγμές. Το ότι βρίσκεσαι σε έναν κλειστοφοβικό χώρο και γύρω γύρω βλέπεις κάγκελα, χωρίς καθόλου ουρανό γιατί υπάρχουν και τα συρματοπλέγματα, αλλά μπορείς να διαβάσεις ένα ποιήμα του Παλαμά και να ακούσεις μια γλυκιά μελωδία που προέρχεται από ανθρώπους που κατάφεραν να φέρουν το μουσικό τους όργανο στη φυλακή και που για εκείνους είναι ό,τι καλύτερο έχουν κάνει γι’ αυτή τη χρονιά, νιώθεις κι εσύ ότι παράγεις κάτι πολύ ελπιδοφόρο, δίχως να είναι στην πραγματικότητα.»
Περνώντας μία δαιδαλώδη διαδρομή και μπαίνοντας στη χαμηλοτάβανη και στολισμένη αίθουσα του σχολείου του Σωφρονιστικού Καταστήματος, όπου οι κρατούμενοι ανάγνωσαν τα Χριστούγεννα του Τεμπέλη, αλλά και κάποια ακόμη ποίηματα, τα συναισθήματα ήταν ανάμεικτα. Το κινητό τηλέφωνο εννοείται πως κρατήθηκε στην είσοδο κι έτσι μετά από πολύ καιρό είχα την ευκαιρία να συγκεντρωθώ σε αυτό και μόνο που θα έβλεπα. Αφού μίλησα με κάποιους από τους κρατούμενους και κάθισα στη θέση μου για να παρακολουθήσω όσα είχε ετοιμάσει η Αικατερίνη μαζί τους, δίπλα μου κάθισαν η σύζυγος και η αδερφή του Διονύση, ενός κρατούμενου που δεν μπορούσε να διαβάσει – ειδικά στην καθαρεύουσα – αλλά που ήθελε τόσο πολύ να συμμετέχει, κι έτσι ζήτησε να παίξει κλαρίνο. «Όταν ερχόμαστε είναι ωραία, όταν φεύγουμε είναι το δύσκολο», μου περιγράφουν εκείνες. Μαζί συγκινηθήκαμε, γελάσαμε, εκείνες καμάρωναν, εκείνος είχε ένα δυνατό βλέμμα απολαμβάνοντας την αποδοχή τους. Τα κείμενα συνόδευε με το πιάνο του και ο μουσικός Γιάννης Σελέκος.
«Το διήγημα που επιλέξαμε μου θύμιζε ατάκες και συμπεριφορές δικές τους. O τεμπέλης υπερθεματίζει γιατί πρέπει να είναι έτσι και το περιεχόμενο και το χιούμορ του διηγήματος ήταν πολύ κοντά στον τρόπο με τον οποίο οι ίδιοι συναναστρέφονται. Επίσης δεν υπήρχε χρόνος να ετοιμάσουμε κανονική παράσταση για τα Χριστούγεννα, αλλά το να έρθουν σε επαφή με αυτό το δύσκολο κείμενο εκπληρώνουμε έναν σημαντικό στόχο ώστε να μην τους φανεί βουνό η Αντιγόνη που θα παρουσιάσουμε το καλοκαίρι. Την πρώτη φορά που διαβάσαμε «τα Χριστούγεννα του Τεμπέλη», είχε πολλή πλάκα με το πόσο αυτοσαρκάζονταν όλοι. Ο αυτοσαρκασμός είναι και ένα πολύ ωραίο εργαλείο που σου δίνει το θέατρο ούτως ή άλλως», συμπληρώνει η Αικατερίνη.
Μιλώντας περισσότερο με τρεις κρατούμενους που συμμετέχουν στο θεατρικό εργαστήρι, καταλήγω στο συμπέρασμα πως ο σωφρονισμός μπορεί να μη σε κάνει απαραίτητα να μετανιώνεις για τον λόγο που καταλήγεις έγκλειστος αλλά σίγουρα σε κάνει ειλικρινή. Ο πρώτος με τον οποίο μίλησα, βρίσκεται στη φυλακή εδώ και τέσσερα χρόνια και τα τρία από αυτά συμμετέχει στο θεατρικό εργαστήρι. «Ξεκίνησα γιατί ήθελα να ξεφύγω. Πάλι σε τοίχο καταλήγω, αλλά βλέπω διαφορετικά χρώματα, άλλο κόσμο, κάνουμε άλλες κουβέντες που δεν έχουν τόση αντρίλα και τεστοστερόνη και ούτε σχέση με τις ποινές. Περνά πιο ευχάριστα η ώρα. Είναι γιατρειά για την ψυχή. Κάποιοι που δεν είναι στην ομάδα μάς χλευάζουν λίγο, αλλά δεν με πειράζει καθόλου. Η Αικατερίνη φέρνει έναν φρέσκο, διαφορετικό αέρα εδώ. Ο τεμπέλης με τον οποίο ασχοληθήκαμε και ταυτιστήκαμε είναι και σοφός. Αν γύριζα τον χρόνο πίσω δε θα άλλαζα κάτι. Δεν ντρέπομαι να λέω ότι είμαι φυλακή, ντρέπομαι τον λόγο για τον οποίο είμαι. Έχω μπει για κάνναβη που σε άλλες χώρες δεν είναι παράνομη. Αυτό που εύχομαι για τη νέα χρονιά είναι να βγούμε το συντομότερο όλοι έξω, υγιείς.»
Η τέχνη είναι γιατρειά για την ψυχή.
«Όρια και κανονισμούς στις φυλακές δε συναντάς εύκολα», θα πουν με παράπονο κάποιοι έχοντας βιώσει ένα πρόσφατο περιστατικό που τους αναστάτωσε το προηγούμενο βράδυ στα κελιά τους. Ο Κώστας το προσπερνά κι αρκετά επηρεασμένος από τους Πέρσες του Αισχύλου που συμμετείχε την προηγούμενη χρονιά, θα μιλήσει για την εμπειρία που του άλλαξε τη ζωή μέσα στη φυλακή: «Δεν είχα πάει ποτέ στο θέατρο πριν μπω στη φυλακή γιατί ήμουν άπληστος και το μόνο που με ένοιαζε ήταν πώς θα αποκτήσω περισσότερα χρήματα. Με οποιοδήποτε τρόπο. Έστησα μια επιχείρηση από το 0 αλλά δε μου έφτανε αυτό και έμπλεξα με διάφορα. Στην αρχή ήρθα στο θεατρικό εργαστήρι για πλάκα, έτσι για να πάρω το χαρτί αλλά στο δικαστήριο δεν μέτρησε. Δεν τους έπεισα ότι σωφρονίστηκα. Για τον καθένα η έννοια του σωφρονισμού είναι διαφορετική. Εγώ έζησα μια εμπειρία που ήταν μακριά από τα δικά μου νερά. Έζησα την τέχνη που μου ήταν άγνωστη πριν και κατάλαβα ότι το χαρτί πλέον ήταν ασήμαντο για εμένα. Δεν υπήρχε λόγος να εξηγήσω τι κέρδισα από όλο αυτό, αφού δεν κατάλαβαν οι ίδιοι ότι με την τέχνη μπορείς να αλλάξεις στοιχεία στον χαρακτήρα σου και να κερδίσεις πράγματα σαν άνθρωπος, δεν μπήκα στη διαδικασία να τους εξηγήσω, απλώς τους έδειξα το έργο. Όταν βγω από εδώ δεν ξέρω αν θα μπω σε κάποια θεατρική ομάδα αλλά σίγουρα θα πάω να δω θέατρο. Στην παράσταση των Περσών βρήκα πολλά κοινά με τη ζωή μου. Ένας άνθρωπος που προσπαθούσε να επιβληθεί, είδε το παιδί του να καταστρέφεται και δεν μπορούσε να μην το στηρίξει. Έτσι και οι γονείς μας προσπαθούν να μας ανεβάσουν την ψυχολογία, γιατί φεύγοντας από εδώ έχουμε ένα βαρύ παρελθόν. Αυτό που προσπαθούσε να πει και ο Δαρείος στον γιο του ήταν να μην είναι άπληστος, όπως ήμουν κι εγώ. Ο Ξέρξης ήταν άπληστος και γι΄αυτό έφτασε την χώρα στην καταστροφή. Κι εμείς εξαιτίας της απληστίας φτάσαμε εδώ. Ο Δαρείος, σαν σοφός, συμβουλεύει τους γύρω του: «Δεν πρέπει ενώ είσαι θνητός να ξεπερνάς το μέτρο από έπαρση. Γιατί όταν η έπαρση ανθίζει, γεννά τον καρπό της, το στάχυ του ολέθρου, και θερίζεις μετά καρπούς πολυδάκρυτους μόνο». Αυτό μου έμεινε από όλο το έργο. Κι από την παραμονή μου στη φυλακή θέλω να καταφέρω να διορθώσω τα λάθη μου, την απληστία και να φύγουν από πάνω μου τα αγκάθια της ζωής. Δεν ξέρω πώς θα έρθουν τα πράγματα, αλλά τουλάχιστον πήραμε κάποια εφόδια τα οποία θα αλλάξουν το μέσα μας και την ψυχή μας. Όλοι εδώ συναναστρεφόμαστε με παραβατικούς ανθρώπους, στο θέατρο γνωρίζεις άλλες ψυχές μέσα από τα έργα και τα κείμενα, μαθαίνεις πράγματα, έχεις άλλα θέματα συζήτησης. Στην πτέρυγα συζητάς συνέχεια αυτά για τα οποία μπήκες. Εγώ βλέπω αλλαγή στον εαυτό μου αλλά ο καιρός σε κάνει να ξεχνάς και δεν ξέρω βγαίνοντας, πώς θα αντιδράσω στην πρώτη δυσκολία. Το μόνο που ξέρω στα σίγουρα είναι ότι θα ξεκινήσω να πηγαίνω και να βλέπω θέατρο.»
Στις ανδρικές φυλακές του Κορυδαλλού λειτουργούν μεταξύ άλλων, ένα Δημοτικό Σχολείο, ένα Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, ένα ΔΙΕΚ με τρεις ειδικότητες, όπως αυτή της γραφιστικής που έκανε τον κο Ευάγγελο που κρατείται, να δημιουργήσει το βιβλίο του, με τίτλο «ο Γυμνασιάρχης», καθώς και τμήματα εκμάθησης ελληνικών και τμήμα κινηματογράφου.
Το μόνο που ξέρω στα σίγουρα είναι ότι θα ξεκινήσω να πηγαίνω και να βλέπω θέατρο.
Φωτογραφίες: Τάσος Δημητρόπουλος
