Το θεμέλιο για όλες τις διεκδικήσεις είναι η καλή υγεία. Φέτος λοιπόν αποφασίσαμε να τιμήσουμε την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας (08/03) με ένα αφιέρωμα σε πέντε προσωπικότητες που έχουν καταφέρει, από διαφορετικό μέτωπο η καθεμία, μικρές και μεγαλύτερες νίκες ενάντια σε μια από τις πιο κοινές απειλές της, τον καρκίνο του μαστού.
Η Ζένια Σαριδάκη-Ζώρα*, παθολόγος ογκολόγος και πρόεδρος της Εταιρείας Ογκολόγων Παθολόγων Ελλάδας, περιγράφει τα εργαλεία που έχουμε σήμερα στα χέρια μας για την έγκαιρη, κυριολεκτικά ζωτικής σημασίας διάγνωση της νόσου, τους παράγοντες κινδύνου, τα ύποπτα συμπτώματα και, φυσικά, τις νεότερες και πιο αποτελεσματικές θεραπείες.
Από ποια ηλικία και πόσο συχνά πρέπει μια γυναίκα να κάνει μαστογραφία;
«Η ψηφιακή μαστογραφία είναι η σημαντικότερη εξέταση για την εκτίμηση των μαστών και κάθε γυναίκα από την ηλικία των 40 ετών και πάνω θα πρέπει να υποβάλλεται σε αυτήν ανά έτος. Σε κάποιες περιπτώσεις ο έλεγχος πρέπει να συμπληρώνεται και με υπερηχογράφημα μαστών. Σε άλλες, για παράδειγμα όταν υπάρχει αποδεδειγμένη κληρονομική προδιάθεση ή σημαντικό οικογενειακό ιστορικό, ένδειξη έχει και η μαγνητική μαστών ενώ επίσης ο προσυμπτωματικός έλεγχος πρέπει να ξεκινά νωρίτερα και η επαναληψιμότητά του να εξατομικεύεται. Κάτι που συνήθως δεν γίνεται, παρ’ όλα αυτά είναι ύψιστης σημασίας, είναι η εκτίμηση των παραπάνω εξετάσεων, αλλά και η ενδεδειγμένη κλινική εξέταση της ίδιας της γυναίκας από τον ειδικό ογκολόγο.
»Υψίστης σημασίας είναι, επιπλέον, η ορθή διενέργεια και ερμηνεία των εξετάσεων. Πρέπει να διεξάγονται σε κέντρα με αξιόπιστα μηχανήματα και με γιατρούς εξειδικευμένους που μπορούν να τις ερμηνεύσουν με σαφήνεια, ακρίβεια και ορθότητα. Πρέπει επίσης τα κέντρα αυτά να έχουν τη δυνατότητα να προσφέρουν, αν χρειαστεί, την καλύτερη δυνατή θεραπευτική προσέγγιση και αντιμετώπιση, με καθοδήγηση από εξειδικευμένους επιστήμονες, με σεβασμό στην ασθενή και την οικογένειά της, με ανθρωπιά και ποιότητα: παράμετροι τη σημασία των οποίων κάποιοι αγνοούν. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να εγγυηθούμε σωστή εκτίμηση των ευρημάτων και, τελικά, σωστή και έγκαιρη διάγνωση. Και είναι γεγονός ότι, όπως σε τόσες άλλες νόσους, και στον καρκίνο η έγκαιρη διάγνωση οδηγεί σε ίαση, σε πλήρη αντιμετώπιση, με τεράστια ποσοστά επιτυχίας στην πλειονότητα των περιπτώσεων.
«Είναι γεγονός ότι, όπως σε τόσες άλλες νόσους, και στον καρκίνο η έγκαιρη διάγνωση οδηγεί σε ίαση, σε πλήρη αντιμετώπιση, με τεράστια ποσοστά επιτυχίας στην πλειονότητα των περιπτώσεων».
»Η συμμετοχή σε οργανωμένα προγράμματα προσυμπτωματικού ελέγχου μειώνει τη θνησιμότητα από καρκίνο μαστού κατά 40% σε γυναίκες 50 με 69 ετών, ενώ σημαντικές, αντίστοιχες μειώσεις καταγράφονται και στις ηλικιακές ομάδες 40 με 49 και πάνω από 70. Είμαστε ευτυχείς διότι πλέον υπάρχουν και στη χώρα μας τέτοια προγράμματα: το πρόγραμμα Φώφη Γεννηματά έχει ξεκινήσει από το καλοκαίρι του 2022 και έχει ήδη δώσει εξαιρετικά θετική γραφή».
Πώς και πότε πρέπει να γίνεται αυτοεξέταση;
«Eίναι σημαντικό να γνωρίζει μια γυναίκα το σώμα της και να μπορεί να αντιληφθεί, για παράδειγμα, μικρο-αλλαγές στους μαστούς της που δεν σχετίζονται με την περίοδο. Η αυτοεξέταση είναι καλό να ξεκινά από την ηλικία των 20 ετών και να γίνεται κάθε μήνα, μετά την 7η μέρα της περιόδου. Στις μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες η αυτοεξέταση πρέπει να γίνεται την ίδια μέρα κάθε μήνα (για παράδειγμα, την 1η). Πρώτο βήμα είναι η οπτική εκτίμηση μπροστά σε έναν καθρέπτη, για να δει η γυναίκα αν υπάρχει κάτι ασυνήθιστο στην εμφάνιση των μαστών, που καλό είναι να γίνεται αρχικά με τα χέρια σηκωμένα, στη συνέχεια με τα χέρια κάτω από τη μέση, κατόπιν γυρίζοντας στο πλάι και από τις δύο πλευρές, και τέλος σκύβοντας μπροστά. Μετά ακολουθεί η ψηλάφηση, σε ύπτια θέση (ξαπλωμένη), με κυκλικές κινήσεις με τα 3 μεσαία δάκτυλα. Η ψηλάφηση μπορεί να γίνει και στο ντους, σε όρθια θέση. Σημαντικό είναι να εξετάζονται όλος ο μαστός κυκλικά και η μασχάλη και στο τέλος να πιέζεται και η θηλή».
Πότε πρέπει μια γυναίκα να ανησυχήσει σοβαρά και ποια είναι τα αμέσως επόμενα βήματα που θα ακολουθήσει;
«Η αυθόρμητη απάντησή μου σε αυτή την ερώτηση είναι “ποτέ”, διότι ο πανικός δεν βοηθά πουθενά. Το πιο συχνό εύρημα είναι η εμφάνιση ενός οζιδίου στο μαστό, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κάθε οζίδιο που ψηλαφεί μια γυναίκα στο μαστό της είναι καρκίνος. Αντιθέτως, το 90% των ψηλαφητών ογκιδίων δεν είναι. Επίσης, μια μεταβολή στο μέγεθος ή το σχήμα του μαστού, πάχυνση ή ερυθρότητα του δέρματός του, αναστροφή της θηλής προς τα μέσα, εξάνθημα ή έκκριμα θηλής, ψηλάφηση λεμφαδένα στη μασχάλη μπορεί να είναι σημάδια εκδήλωσης της νόσου. Αυτά, αντί να μας πανικοβάλουν, πρέπει να μας οδηγήσουν άμεσα στον ειδικό γιατρό ογκολόγο. Εμείς θα μπορέσουμε να εκτιμήσουμε συνολικά τη γυναίκα, τα ευρήματα, και θα προγραμματίσουμε εξετάσεις, αν και εφόσον χρειάζεται, ή και παρεμβάσεις όπως βιοψίες. Οποιαδήποτε λοιπόν διαφοροποίηση αντιληφθεί μια γυναίκα είναι καλό να εκτιμηθεί, χωρίς αυτό να σημαίνει απαραίτητα ότι θα είναι καρκίνος».
«Το πιο συχνό εύρημα είναι η εμφάνιση ενός οζιδίου στο μαστό, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κάθε οζίδιο που ψηλαφεί μια γυναίκα στο μαστό της είναι καρκίνος. Αντιθέτως, το 90% των ψηλαφητών ογκιδίων δεν είναι».
Υπάρχει εξέταση που δείχνει πιθανή προδιάθεση για καρκίνο του μαστού; Πώς αντιμετωπίζονται τυχόν θετικά αποτελέσματα;
«Σε ένα μικρό ποσοστό των ασθενών (5%-10%) ο καρκίνος του μαστού είναι κληρονομικός. Σήμερα γνωρίζουμε ότι ο κληρονομικός καρκίνος του μαστού και των ωοθηκών οφείλεται συνήθως σε μεταλλάξεις, κυρίως στα γονίδια BRCA1/2 και, σε μικρότερο βαθμό, σε άλλα γονίδια. Εδώ και περίπου ένα εξάμηνο έχει εγκριθεί, πολύ ορθά, ο γονιδιακός αυτός έλεγχος, η εκτίμηση της ενδεχόμενης κληρονομικότητας, και στο σύστημα της ηλεκτρονικής συνταγογράφησης για επιλεγμένο πληθυσμό, που πληροί συγκεκριμένα κριτήρια: ένα βήμα τεράστιας σημασίας, που υπήρξε πάγιο μακροχρόνιο αίτημα της Εταιρείας Ογκολόγων Παθολόγων Ελλάδος (ΕΟΠΕ), της οποίας έχω την τιμή να είμαι πρόεδρος. Με αυτό τον τρόπο θα μπορέσει να υποβληθεί στον απαραίτητο έλεγχο ένας σαφώς μεγαλύτερος αριθμός γυναικών, μια και αυτές οι εξετάσεις είναι ακριβές και μέχρι πρότινος πολλές γυναίκες δεν μπορούσαν να καλύψουν το κόστος τους. Στο σύστημα ηλεκτρονικής συνταγογράφησης, βέβαια, δεν περιλαμβάνονται όλες οι κατηγορίες γυναικών που πρέπει να ελεγχθούν βάσει ιατρικών κριτηρίων, ούτε οι άντρες ασθενείς με καρκίνο μαστού, οι οποίοι επίσης πρέπει να υποβληθούν σε αυτό τον έλεγχο. Για αυτές τις περιπτώσεις η εταιρεία μας, με τη συνδρομή της ομάδας “Γυναίκες στην Ογκολογία”, καλύπτει τις συγκεκριμένες εξετάσεις μέσω ειδικών προγραμμάτων χωρίς κόστος για τους ασθενείς, κατόπιν συνεννόησης με τους ογκολόγους τους.
»Τόσο πριν όσο και μετά τη διενέργεια των γενετικών εξετάσεων είναι απαραίτητη η γενετική συμβουλευτική από ογκολόγο εξειδικευμένο σε αυτό το πεδίο. Οι ογκολόγοι θα κατευθύνουμε τις γυναίκες (και τους άντρες), τόσο μετά από ένα θετικό όσο και μετά από ένα αρνητικό αποτέλεσμα, με τις ενδεδειγμένες οδηγίες παρεμβάσεων θεραπείας και παρακολούθησης».
«Σήμερα γνωρίζουμε ότι ο κληρονομικός καρκίνος του μαστού και των ωοθηκών οφείλεται συνήθως σε μεταλλάξεις, κυρίως στα γονίδια BRCA1/2 και, σε μικρότερο βαθμό, σε άλλα γονίδια. Εδώ και περίπου ένα εξάμηνο έχει εγκριθεί, πολύ ορθά, ο γονιδιακός αυτός έλεγχος και στο σύστημα της ηλεκτρονικής συνταγογράφησης για επιλεγμένο πληθυσμό».
Έχουν αυξηθεί τα ποσοστά ασθενών με καρκίνο του μαστού στη χώρα μας; Αν ναι, ποιοι παράγοντες έχουν συντελέσει σε αυτό;
«Κάθε χρόνο έχουμε στην Ελλάδα περίπου 6.000 νέες διαγνώσεις καρκίνου του μαστού. Παραμένει η πιο συχνή κακοήθεια στις γυναίκες μαζί με τον καρκίνο του πνεύμονα. Τα καλά νέα είναι ότι ενώ η συχνότητά του συνεχίζει να είναι υψηλή, η θνητότητα μειώνεται. Αυτό οφείλεται στις επαναστατικές θεραπείες που έχουμε πλέον στα χέρια μας και στην έγκαιρη διάγνωση, που προκύπτει από το σωστό προσυμπτωματικό έλεγχο.
»Κατά τη διάρκεια της πανδημίας της Covid-19 καταγράφηκε μεγάλη μείωση στη διενέργεια προσυμπτωματικών εξετάσεων όπως η μαστογραφία, σε όλο τον κόσμο και στην Ελλάδα. Αυτό οδήγησε σε καθυστερημένες διαγνώσεις καρκίνου του μαστού και, τελικά, σε μια πλασματική αίσθηση αύξησης των ποσοστών εμφάνισής του, μια και τα βλέπουμε συσσωρευμένα το τελευταίο χρονικό διάστημα. Τώρα, που η πανδημία της Covid-19 έχει περάσει σε άλλη φάση, οι ογκολόγοι είμαστε εδώ για να υπενθυμίζουμε ότι και ο καρκίνος είναι πανδημία εδώ και πάρα πολλά χρόνια και ότι θα συνεχίσει να είναι. Αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε. Δεν πρέπει να αμελούμε να κάνουμε τις εξετάσεις μας και ό,τι άλλο περνά από το χέρι μας».
«Κατά τη διάρκεια της πανδημίας καταγράφηκε μεγάλη μείωση στη διενέργεια προσυμπτωματικών εξετάσεων. Αυτό έχει οδηγήσει σε καθυστερημένες διαγνώσεις καρκίνου του μαστού και, τελικά, σε μια πλασματική αίσθηση αύξησης των ποσοστών εμφάνισής του».
Τι πρέπει να προσέχουμε στην καθημερινότητά μας;
«Είναι γεγονός ότι το 50% των καρκίνων όλων των τύπων, μεταξύ αυτών και του μαστού, δεν θα υπήρχε αν όλοι μας ακολουθούσαμε ορισμένες απλές συνήθειες. Η σωστή διατροφή και η άσκηση, η διατήρηση ενός σωστού σωματικού βάρους, η αποφυγή της υπερβολικής κατανάλωσης αλκοόλ, η μη έναρξη ή η διακοπή του καπνίσματος είναι κάποια καθημερινά βήματα που μας θωρακίζουν. Αυτά, σε συνδυασμό με τη μείωση του άγχους, με καλή ψυχολογία και θετική σκέψη, αλλά και με την πρόληψη μέσω των ενδεδειγμένων εξετάσεων, είναι το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε για να έχουμε υγεία».
Ποια είναι τα είδη θεραπείας σήμερα; Μπορεί μια γυναίκα με καρκίνο του μαστού να έχει καλή ποιότητα ζωής;
«Ένας καρκίνος μαστού που θα διαγνωστεί εγκαίρως έχει τεράστιες πιθανότητες πλήρους ίασης. Ακόμα όμως και στη μεταστατική νόσο, με τους φαρμακευτικούς παράγοντες που έχουμε στα χέρια μας έχουμε καταφέρει να αυξήσουμε τα ποσοστά ίασης και να βελτιώσουμε την ποιότητα ζωής μετατρέποντάς τη, σε πάρα πολλές περιπτώσεις, σε χρόνια ασθένεια.
«Ακόμα και στη μεταστατική νόσο, με τους φαρμακευτικούς παράγοντες που έχουμε στα χέρια μας έχουμε καταφέρει να αυξήσουμε τα ποσοστά ίασης και να βελτιώσουμε την ποιότητα ζωής μετατρέποντάς τη, σε πάρα πολλές περιπτώσεις, σε χρόνια ασθένεια».
»Τα είδη θεραπείας περιλαμβάνουν τη χειρουργική, την ακτινοθεραπεία και τις συστηματικές θεραπείες, στις οποίες οι εξελίξεις είναι πλέον καταιγιστικές. Η αντιμετώπιση του καρκίνου του μαστού έχει περάσει σε μια νέα, συναρπαστική εποχή καινοτομίας και εξατομίκευσης, και πολλά νέα όπλα για τους ορμονοευαίσθητους, τους HER2 θετικούς και τους τριπλά αρνητικούς καρκίνους μαστού προσφέρουν όφελος στην επιβίωση και καλή ποιότητα ζωής. Οι κλασικές ορμονοθεραπείες έχουν ενισχυθεί με μία νέα κατηγορία φαρμάκων, τους αναστολείς της κυκλίνης (CDK4/6 inhibitors), που χαρίζουν στις ασθενείς μας περισσότερα χρόνια ποιοτικής ζωής και απομακρύνουν πάρα πολύ την έναρξη των χημειοθεραπειών. Και στο πεδίο των χημειοθεραπειών έχουμε εξελίξεις, με τη χρήση νέων σύμπλοκων μορίων, όπως το sagituzumb govitecan, το οποίο προσφέρει σημαντική παράταση του χρόνου ζωής των ασθενών με τριπλά αρνητικό καρκίνο μαστού. Στην τελευταία κατηγορία έχει εφαρμογή και η ανοσοθεραπεία με pembrolizumab, όταν στους όγκους εκφράζεται ο βιοδείκτης PDL1.
»Στη HER2 θετική νόσο, όπου τα μονοκλωνικά αντισώματα transtuzumab, pertuzumab, trastuzumab emtasine έχουν κάνει εδώ και χρόνια τη διαφορά μετατρέποντας μια δύσκολη νόσο σε απολύτως διαχειρίσιμη, έχουμε νέα φάρμακα στη φαρέτρα μας. Ένα νέο σύμπλοκο μόριο, το trastuzumab-deruxtecan, αλλά και το tucatinib, ένας μικρομοριακός εκλεκτικός αναστολέας, έχουν δείξει εξαιρετικά υψηλή αποτελεσματικότητα σε ασθενείς που έχουν ήδη λάβει όλες τις προηγούμενες θεραπείες, αλλά και σε ασθενείς με δύσκολη νόσο, όπως όταν υπάρχουν εγκεφαλικές μεταστάσεις. Επίσης σε ό,τι αφορά τις ασθενείς με κληρονομική μετάλλαξη στα γονίδια BRCA1/2, μια νέα κατηγορία φαρμάκων σε μορφή χαπιών, οι αναστολείς της PARP, και συγκεκριμένα το olaparib, έχει ανοίξει νέους θεραπευτικούς ορίζοντες, τόσο στην πρώιμη όσο και στη μεταστατική νόσο. Όλες αυτές οι εγκεκριμένες θεραπείες είναι διαθέσιμες και στην Ελλάδα. Και το μέλλον διαγράφεται ακόμα πιο ελπιδοφόρο».
Ποιες είναι οι συμβουλές σας σε μια ασθενή που μόλις έχει διαγνωστεί με καρκίνο του μαστού;
«Να διατηρήσει την ψυχραιμία της και να σκεφτεί θετικά. Να κινηθεί γρήγορα και αποτελεσματικά. Πρώτα απ’ όλα, να επιλέξει το γιατρό με τον οποίο θα έχει χημεία και σχέση εμπιστοσύνης. Οι ογκολογικοί ασθενείς έχουν ανάγκη από ανθρώπους-θεραπευτές, όχι μόνο από ιατρούς-επιστήμονες. Λέω συχνά στις ασθενείς μου ότι ξεκινώντας μαζί αυτό το ταξίδι είναι σαν να παντρευόμαστε. Γινόμαστε σύντροφοι και συνοδοιπόροι. Θα πορευτούμε μαζί, στα καλά και στα δύσκολα, στις χαρές και στις λύπες. Η σχέση πρέπει να είναι δυνατή για να αντέξει και να στηρίζεται στην ειλικρίνεια, την αφοσίωση, την αγάπη, την εμπιστοσύνη, στο νοιάξιμο, στη φροντίδα, και φυσικά στη συνεχή ενημέρωση, στη μελέτη και στην κατάκτηση όλης της νέας γνώσης από πλευράς μας, μια και η ογκολογία είναι, ευτυχώς, ένα πεδίο που εξελίσσεται συνεχώς και μας προσφέρει μεγάλες χαρές.
«Πρώτα απ’ όλα, να επιλέξει το γιατρό με τον οποίο θα έχει χημεία και σχέση εμπιστοσύνης. Οι ογκολογικοί ασθενείς έχουν ανάγκη από ανθρώπους-θεραπευτές, όχι μόνο από ιατρούς-επιστήμονες. Λέω συχνά στις ασθενείς μου ότι ξεκινώντας μαζί αυτό το ταξίδι είναι σαν να παντρευόμαστε».
»Ο ογκολόγος είναι ο γιατρός-πλοηγός, που θα καθοδηγήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις ασθενείς του: ο κεντρικός γιατρός, που θα πάρει τις θεραπευτικές αποφάσεις και την ευθύνη αυτών, χωρίς φόβο αλλά με ενσυναίσθηση και πίστη. Η σχέση αυτή είναι λοιπόν ύψιστης σημασίας. Σημαντική, τόσο στην αρχή όσο και στην πορεία, είναι και η συνδρομή των συλλόγων ασθενών, οι οποίοι με τη συνεχή και ουσιαστική παρουσία τους μπορούν να υποστηρίξουν τη γυναίκα σε όλα τα επίπεδα, από την ενημέρωση έως την ψυχολογική, ακόμα και την πρακτική και οικονομική στήριξη. Όλοι μαζί μια ομάδα -οι ασθενείς με τους φίλους, τους φροντιστές, τις οικογένειές τους, οι σύλλογοι ασθενών, εμείς οι ογκολόγοι, το νοσηλευτικό και υποστηρικτικό γραμματειακό δυναμικό των ιατρείων μας και των ογκολογικών κλινικών- δίνουμε καθημερινά τον καλύτερό μας εαυτό για να έχουμε πάντα τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα στις μικρές και τις μεγάλες μάχες μας».
*Η Ζένια Σαριδάκη-Ζώρα, MD, PhD, είναι παθολόγος ογκολόγος, πρόεδρος της Εταιρείας Ογκολόγων Παθολόγων Ελλάδας (ΕΟΠΕ), διευθύντρια στην Α᾽ Ογκολογική Κλινική του
Διαβάστε εδώ αποσπάσματα συνεντεύξεων των Φιορίτα Πουλακάκη, χειρουργού μαστού και προέδρου του ιδρύματος Build a Bridge, Μαίρης Λαμπρούση, διευθύντριας Τομέα Ογκολογίας στην MSD, Παρασκευής Μιχαλοπούλου, προέδρου του Πανελλήνιου Συλλόγου Γυναικών με Καρκίνο Μαστού «Άλμα Ζωής» και επιζήσασας, και Φρόσως Τζιντζηροπούλου, ψυχολόγου Υγείας – ψυχοθεραπεύτριας και συνεργάτιδας του Πανελλήνιου Συλλόγου Γυναικών με Καρκίνο Μαστού «Άλμα Ζωής».
