«Είμαι σε μια πολυθρόνα μπροστά στο παράθυρο στην κρεβατοκάμαρά μου στη Νέα Υόρκη. Έξω έχει μόλις αρχίσει να σκοτεινιάζει και βρέχει. Έχει κάτι το δυσοίωνο η εικόνα που βλέπω αυτή τη στιγμή, όπως δυσοίωνα ήταν και τα νέα σήμερα: η εξάπλωση του κορονοϊού, η πολιτική κατάσταση στην Αμερική, η προσφυγική κρίση», μου λέει ο Τζόναθαν Σάφραν Φόερ λίγο πριν από τα μεσάνυχτα ένα βράδυ Τρίτης στα τέλη Φεβρουαρίου, τότε που ήμασταν ακόμη ελεύθεροι και ωραίοι.
Έχω μόλις επιστρέψει στο σπίτι από το εξαιρετικό «Enter Acquilles» και επηρεασμένη από την παράσταση χορού που μόλις είδα στη Στέγη, του ζητώ να μου πει τι σημαίνει να είσαι άντρας σήμερα και πως μεγαλώνει τους γιους του, πως τους μαθαίνει να γίνουν άντρες. «Δεν σημαίνει τίποτα. Νομίζω πως το 2020 ξέρουμε αρκετά ώστε να καταλαβαίνουμε ότι υπάρχουν τόσα είδη ανδρών όσα και άνδρες, είναι διαφορετικό για τον καθέναν. Προσπαθώ να μάθω τους γιους μου όχι πώς να γίνουν άνδρες, αλλά πώς να γίνουν άνθρωποι. Να δείχνουν συμπόνια, να παρακολουθούν όσα συμβαίνουν γύρω τους, να μην είναι εγωκεντρικοί. Να είσαι άνδρας, όπως και να είσαι γυναίκα, σημαίνει να είσαι εντάξει με τον εαυτό σου, να είσαι αληθινός και τίμιος σε σχέση με αυτό που νιώθεις», μου λέει ενώ εγώ προσπαθώ να παραμείνω cool, calm and collected. Ο άνθρωπος με τον οποίο συνομιλώ είναι ένας από τους πιο αγαπημένους μου συγγραφείς και μεγάλος σταρ των γραμμάτων, των τεχνών και -ας μου επιτραπεί- της χιψτεροσύνης. Λάτρεψα όλα τα βιβλία του 48χρονου σήμερα Τζόναθαν Σάφραν Φόερ: Γέλασα με το Όλα έρχονται στο φως, κι ας ήταν, με έναν τρόπο, η καταγραφή μιας γενοκτονίας, προσπάθησα για πρώτη φορά να γίνω χορτοφάγος με αφορμή το Τρώγοντας ζώα, συγκινήθηκα με το Εξαιρετικά δυνατά & απίστευτα κοντά. Τώρα στο Ιδού εγώ, που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κέδρος σε μετάφραση των Άρη Σφακιανάκη και Ηρώς Σκάρου, σκέφτηκα ότι διαβάζω το πιο προσωπικό του βιβλίο.
«Ε, λοιπόν είναι όσο πιο κοντά στην αυτοβιογραφία θα φτάσω. Οι άνθρωποι όταν ακούν αυτοβιογραφία περιμένουν να διαβάσουν για γεγονότα. Και παρόλο που το βιβλίο μιλά για το τέλος ενός γάμου και οι φίλοι μου αναγνωρίζουν στους ήρωές μου τη φωνή μου, δεν αφορά καθόλου τη ζωή μου. Αφορά όμως τις σκέψεις και τα συναισθήματά μου σε σχέση με όσα μου έχουν συμβεί».
Έχεις πει ότι είμαστε φτιαγμένοι από παιδικές αναμνήσεις και ατυχήματα που συνέβησαν όταν ήμασταν παιδιά. Ξεφεύγουμε ποτέ από αυτές τις αναμνήσεις;
Για αρχή, θα μπορούσαμε να σταματήσουμε να προσπαθούμε να ξεφύγουμε. Ίσως αυτή να είναι μία μορφή διαφυγής που έχουμε στη διάθεσή μας. Δεν είμαι σίγουρος αν θα μπορέσουμε ποτέ να πάψουμε να είμαστε αποτέλεσμα του τρόπου που μας μεγάλωσαν. Τα παιδικά χρόνια, οι γονείς μας ήταν αυτοί που ήταν. Ίσως δεν χρειάζεται να αντιστεκόμαστε σε αυτή την πραγματικότητα αλλά να βρούμε τρόπους να τα κάνουμε όλα αυτά μέρος της ζωής μας.
Στο Ιδού εγώ ασχολείσαι με τις σχέσεις γονιών και παιδιών και με τις σχέσεις μεταξύ συζύγων. Είναι ο γάμος ένα από τα πιο επικίνδυνα πράγματα που δοκιμάζουν οι άνθρωποι; Επικίνδυνος ο γάμος; Δεν νομίζω. Σίγουρα όμως είναι ένα από τα πιο δύσκολα πράγματα που δοκιμάζουμε, μπορεί να μας φέρει τη μεγαλύτερη ανταμοιβή και τον μεγαλύτερο πόνο. Σε καμμία περίπτωση δεν θα προσπαθούσα να πείσω κάποιον να παντρευτεί, αλλά ούτε και το αντίθετο. Είναι σαν αυτό που λέγαμε πριν για τους άντρες. Υπάρχουν τόσοι πολλοί τρόποι να είσαι σε ένα γάμο. Υπάρχουν παραδοσιακοί γάμοι, ανοιχτοί γάμοι, άνθρωποι που είναι παντρεμένοι αλλά δεν ζουν μαζί… Δεν είμαι σίγουρος αν ο θεσμός του γάμου σήμερα χάνει το νόημά του ή είναι πιο δυνατός από ποτέ, αλλά σίγουρα ο ορισμός του τείνει να αλλάξει.
Θα μπορούσαμε να μιλάμε ώρες γι’ αυτό, όπως και για το επόμενο θέμα που θίγεις με έναν τρόπο σε όλα σου τα βιβλία, την αγάπη. Τι έμαθες για την αγάπη όλα αυτά τα χρόνια που γράφεις, διαβάζεις και διδάσκεις συγγραφή;
Αν με έμαθε κάτι η λογοτεχνία είναι ότι υπάρχουν τόσα είδη αγάπης όσα και οι κουλτούρες των ανθρώπων που τη μοιράζονται και το περιβάλλον όπου αυτή ανθίζει. Διαβάζοντας λογοτεχνία ανοίγει η καρδιά και το μυαλό σου καταλαβαίνεις πως η οπτική σου μπορεί να είναι πολύ στενή, πως υπάρχουν τόσα πολλά είδη αγάπης. Η Αγάπη στα χρόνια της χολέρας είναι πολύ διαφορετική από την αγάπη σε ένα ρομαντικό μυθιστόρημα που θα βρεις στο σουπερμάρκετ, που είναι πολύ διαφορετική από την αγάπη που περιγράφεται στο Ιδού εγώ. Κι αυτό που ανακαλύπτεις διαβάζοντας ακριβώς επειδή εκτίθεσαι σε αυτά τα διαφορετικά είδη αγάπης, είναι πως μπορείς να ψάξεις και ίσως να βρεις αυτή που σου ταιριάζει περισσότερο.
Τι σημαίνει για σένα να βλέπεις το βιβλίο σου να μεταφράζεται σε άλλες γλώσσες, ακόμη και σε μία που τη μιλούν τόσο λίγοι πια σε ολόκληρο τον κόσμο, τα ελληνικά;
Πρώτα απ’ όλα σκέψου, πόσους αναγνώστες χρειάζεται κάποιος; Για μένα μία συζήτηση με έναν αναγνώστη είναι πολύ πιο σημαντική από το να μιλήσω μπροστά σε κοινό 100 ανθρώπων. Η συγγραφή, το γράψιμο είναι μια τόσο προσωπική και μοναχική υπόθεση που μπορείς και να ξεχάσεις ότι υπάρχουν κάποιοι εκεί έξω που θα διαβάσουν όσα γράφεις. Θυμάμαι το συναίσθημα όταν πρόσφατα έφτασε η ελληνική μετάφραση του Ιδού Εγώ και το έπιασα στα χέρια μου. Δεν ήταν πια μια ιδέα, ήταν κάτι χειροπιαστό. Μου δίνει μεγάλη χαρά που βγήκε στα ελληνικά.
Ο Τόμας Χορν με τη Σάντρα Μπούλοκ (πάνω) και τον Τομ Χανκς (κάτω) στο Εξαιρετικά δυνατά & απίστευτα κοντά
Έλληνες και Εβραίοι ανήκουμε σε λαούς που υπερηφανεύονται για την κουλτούρα και την ιστορία τους, για το γεγονός ότι είναι «εκλεκτοί» και όχι μόνο του Θεού. Τι σκέφτεσαι γι’ αυτό; Ως Εβραίος νιώθεις ευλογημένος ή καταραμένος ή και τα δύο;
Μα ποιος λαός δεν θεωρεί τον εαυτό του περιούσιο; Δες γύρω σου, όλοι θεωρούν τους εαυτούς τους καλύτερους από τους άλλους. Είναι θαυμάσιο και δύσκολο να είσαι Εβραίος, όπως είναι θαυμάσιο και δύσκολο να είσαι Αμερικανός. Είμαι υπερήφανος που κληρονόμησα συγκεκριμένες αξίες, μία ξεχωριστή κουλτούρα, μία σπουδαία λογοτεχνική παράδοση, αλλά κληρονόμησα και μία αληθινά τραυματική Ιστορία. Και δεν μιλώ μόνο για το παρελθόν και όσα υπέφεραν πριν ή κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμιου Πολέμου. Ο αντισημιτισμός είναι δυστυχώς παρών και σήμερα και αυτό είναι τρομακτικό όχι μόνο για τους Εβραίους, αλλά για την ανθρωπότητα. Πάντως, νιώθω τυχερός που έχω μία δική μου κουλτούρα είτε είναι ελληνική, εβραϊκή ή ισλαμική. Είμαι ευγνώμων που ανήκω σε μία κοινότητα που έχει τη δική της κουζίνα, το δικό της χιούμορ, όλα αυτά κάνουν τη ζωή πιο ενδιαφέρουσα. Και χαίρομαι που θα το μάθω αυτό και στα παιδιά μου, για να γυρίσω στην πρώτη σου ερώτηση. Θέλω να τους μάθω να χαίρονται που έχουν τη δική τους κουλτούρα και να σέβονται τις παραδόσεις, την κληρονομιά των άλλων. Ξέρεις, όλες αυτές οι διαφορετικές κουλτούρες είναι όλο και πιο δύσκολο να επιβιώσουν. Υποθέτω πως οι Έλληνες όπως και οι Εβραίοι βλέπουν τις ίδιες ταινίες, θαυμάζουν τους ίδιους αθλητές, φοράνε τα ίδια ρούχα και αθλητικά παπούτσια, χρησιμοποιούν τους ίδιους υπολογιστές με όλο τον υπόλοιπο πλανήτη. Κι αυτό είναι για πολλούς λόγους υπέροχο, αλλά μπορεί να είναι και κάπως λυπηρό. Δεν είναι κρίμα να χάσουμε αυτό που μας κάνει να ξεχωρίζουμε;
Πως είναι η ζωή σου στην Αμερική στα χρόνια του Τραμπ;
Δεν είναι και τόσο δραματική η διαφορά τα τρία τελευταία χρόνια. Ξέρεις δεν ήταν ο Τραμπ που έφτιαξε αυτή την Αμερική, ήταν αυτή η Αμερική που έφτιαξε τον Τραμπ. Οι δυνάμεις του κακού υπήρχαν και πριν. Οι επόμενες εκλογές θα έχουν τεράστιο ενδιαφέρον. Αν με ρωτάς πώς είναι να είσαι συγγραφέας, δεν αισθάνομαι την ευθύνη να συνεισφέρω τις πολιτικές απόψεις μου στο κοινωνικό γίγνεσθαι, δεν νομίζω πως είναι υποχρέωση των συγγραφέων αυτό. Μπορείς μια χαρά να καταθέτεις πολιτική άποψη γράφοντας λογοτεχνία. Ανέκαθεν η λογοτεχνία πάσχισε να φέρει το παράξενο, το διαφορετικό κοντά στο συνηθισμένο και το αποδεκτό, αλλά και να σε κάνει να φανταστείς ότι είσαι κάποιος άλλος, να σε βάλει στη θέση του. Τι πιο πολιτικοποιημένο από αυτό;
Έγινες διάσημος πολύ νέος, είδες τα βιβλία σου να γίνονται ταινίες, να κερδίζουν βραβεία. Είσαι ο ορισμός του επιτυχημένου συγγραφέα. Τι σημαίνει αυτό για σένα;
Το να είσαι επιτυχημένος σίγουρα δεν έχει να κάνει με τις πωλήσεις των βιβλίων, τους θαυμαστές, τα βραβεία κι όλα αυτά. Επιτυχία για μένα είναι να νιώθω ότι εκπροσώπησα τον εαυτό μου, ότι ήμουν ειλικρινής σε αυτό που κατέθεσα στους αναγνώστες, ότι δεν υποκρίθηκα, δεν είπα ψέμματα στον εαυτό μου και στους άλλους. Χαράσσεις μία πορεία αυτογνωσίας κι αν αυτό σου φέρει αναγνώστες, έχει καλώς. Μπορεί να γίνεις διάσημος, να πουλήσεις πολλά αντίτυπα, να πάρεις βραβεία. Αλλά μπορεί και όχι. Πολλά από τα βιβλία που αγαπώ από άλλους συγγραφείς δεν είχαν επιτυχία. Ο Κάφκα έζησε και πέθανε στην ανωνυμία, αλλά παραμένει ο μεγαλύτερος συγγραφέας του περασμένου αιώνα. Ζούμε σε μια κοινωνία που δίνει τόση έμφαση στη φήμη και τα χρήματα. Όλα πρέπει να περάσουν από αυτό το κόσκινο!
Λίγες μέρες πριν είχες γενέθλια. Τι λες στον εαυτό σου, ότι γερνάς ή ότι απλώς μεγαλώνεις;
Γερνάω, είναι αναπόφευκτο. Μου αρέσει να γερνάω κι ας φοβάμαι το χρόνο που λιγοστεύει, ας τον τρέμω! Εκτιμώ πιο πολύ τα πράγματα όσο μεγαλώνω. Όταν ήμουν νεώτερος με είχε απορροφήσει τόσο το κυνήγι των εμπειριών, που δεν σκεφτόμουν όσα μου συνέβαιναν. Ήθελα να ζήσω και να νιώσω τόσα πράγματα που δεν προλάβαινα να κάνω ένα βήμα πίσω και να τα απολαύσω. Τώρα μου αρέσει πιο πολύ η ζωή μου σε σχέση με είκοσι χρόνια πριν.
*Μέρος της συνέντευξης δημοσιεύτηκε στην έντυπη έκδοση του Marie Claire, τεύχος 369, Απρίλιος 2020.
Το Όλα έρχονται στο φως (2002) μεταφέρθηκε στο σινεμά το 2005 από τον Λιβ Σράιμπερ με πρωταγωνιστή τον Ελάιτζα Γουντ και τον Γιουτζίν Χουτζ, τον τραγουδιστή των Gogol Bordelo. (Σας τα συστήνω ανεπιφύλακτα και την ταινία και το βιβλίο που αναμένεται να επανακυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Κέδρος).
