Μία 13χρονη γέννησε στην τουαλέτα ενός νοσηλευτικού ιδρύματος (Νοσοκομείο Νάξου) χωρίς καν να γνωρίζει πως είναι έγκυος. Η μαθήτρια γυμνασίου πήγε με φρικτούς πόνους στο νοσοκομείο, εξετάστηκε και υποβλήθηκε σε ακτινογραφία. Χωρίς να υπάρχει όμως ούτε ακτινολόγος για να διαβάσει το αποτέλεσμα, ούτε γυναικολόγος για να κρίνει τα συμπτώματα, οι γιατροί που την εξέτασαν έκριναν ότι η σπονδυλική στήλη του μωρού ήταν φερμουάρ, διέγνωσαν τυμπανισμό και της έδωσαν καθαρτικό. Είναι αυτές οι λίγες γραμμές ο καθρέφτης της κοινωνίας μας; Οι παθογένειες των περιφερειακών νοσοκομείων, η ελλιπής επικοινωνία σε πολλές οικογένειες, η σχεδόν ανύπαρκτη ενημέρωση γύρω από τη σεξουαλική υγεία στα σχολεία; Ακούσαμε για μία πρώτη προσπάθεια φέτος, έτος 2023, αλλά η σεξουαλική εκπαίδευση όχι, δεν είναι υποχρεωτικό μάθημα. Υπάρχει ως θεματική ενότητα στα Εργαστήρια Δεξιοτήτων στην Γ’ Δημοτικού, ΣΤ’ Δημοτικού και στη Β’ γυμνασίου, αλλά το πρόγραμμα που θα διδαχτεί στο πλαίσιο της σεξουαλικής εκπαίδευσης έχει να κάνει με τις επιλογές των εκπαιδευτικών.
Αυτό συζητάμε για το marieclaire.gr με τη Μαρία Πατεράκη, εκπαιδευτικό στη δευτεροβάθμια, που πιστεύει ότι οι χώροι εκπαίδευσης μπορούν να συμβάλλουν θετικά στη δημιουργία πιο λειτουργικών κοινωνιών. Δρα προς αυτή την κατεύθυνση με διάφορους τρόπους. Κυρίως με εθελοντικό έργο, αλλά και συντονίζοντας προγράμματα Διαμεσολάβησης Ομηλίκων και Περιεκτικής Σεξουαλικής Εκπαίδευσης στο σχολείο όπου υπηρετεί, με στόχο να προάγει επιστημονική, έγκυρη πληροφορία στους νέους ανθρώπους για θέματα που αντιστοιχούν στην πραγματικότητά τους. Ακόμη να δημιουργεί ευκαιρίες ώστε τα παιδιά να αναπτύσσουν δεξιότητες ζωής. Δεξιότητες που θα τα βοηθήσουν να κάνουν καλύτερες επιλογές στη ζωή τους. Απώτερος στόχος της είναι να «αυτοκαταργηθεί». Να αναλάβει την ευθύνη που της αναλογεί ως εκπαιδευτικό και η Πολιτεία να αναλάβει το δικό της κομμάτι ευθύνης και να φροντίσει τους νέους ανθρώπους, όπως άλλωστε έχει δεσμευτεί να κάνει, σε διεθνείς οργανισμούς. Την ίδια προσδοκία έχει και από τους γονείς, τους συναδέλφους και τις συναδέλφισσές της και όσα άτομα ασκούν γονικό ρόλο.
Σε τι ακριβώς αφορά η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση και πού μπορεί να συμβάλλει;
«Η σεξουαλική εκπαίδευση, συγκεκριμένα η Ολοκληρωμένη Σεξουαλική Εκπαίδευση, αφορά τη σεξουαλική και αναπαραγωγική υγεία των ανθρώπων, τις σχέσεις και το κοινωνικό φύλο. Με άλλα λόγια, επιδιώκει να φέρει στο προσκήνιο το πώς επιδρά η βιολογία και η κοινωνία σε αυτό που ονομάζουμε ανθρώπινη σεξουαλικότητα. Ένας πολύ κοινός μύθος είναι ότι ο όρος «σεξουαλικότητα» αφορά τις σεξουαλικές πράξεις και πρακτικές. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και η UNESCO ορίζουν τη σεξουαλικότητα ως μια κεντρική πτυχή όλης της ανθρώπινης ζωής, η οποία περιλαμβάνει το βιολογικό φύλο, την ταυτότητα φύλου, τους κοινωνικούς ρόλους, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, τον ερωτισμό, την ευχαρίστηση, την οικειότητα και την αναπαραγωγή. Ακόμα, αναγνωρίζεται ο υποκειμενικός της χαρακτήρας, αφού βιώνεται και εκφράζεται σε σκέψεις, φαντασιώσεις, επιθυμίες, πεποιθήσεις, στάσεις, αξίες, συμπεριφορές, πρακτικές, ρόλους και σχέσεις. Είναι περίπλοκη και επηρεάζεται από την αλληλεπίδραση βιολογικών, ψυχολογικών, κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών, πολιτιστικών, ηθικών, νομικών, ιστορικών, θρησκευτικών και πνευματικών παραγόντων οι οποίοι μπορεί να εξελίσσονται κατά τη διάρκεια της ζωής.
Η ανάπτυξη και η διατήρηση της συζήτησης γύρω από τα θέματα της σεξουαλικής και αναπαραγωγικής υγείας μπορούν να συμβάλλουν στην πρόληψη επικίνδυνων και επιβλαβών σεξουαλικών συμπεριφορών, στην καθυστέρηση της έναρξης της σεξουαλικής δραστηριότητας, στην πρόληψη της σεξουαλικής κακοποίησης, στην πρόληψη της έμφυλης βίας, στη συνειδητή επιλογή συντρόφου, στην ανάπτυξη δεξιοτήτων ζωής όπως είναι δεξιότητες διαπραγμάτευσης, επικοινωνιακές δεξιότητες, λήψη αποφάσεων και κριτική ικανότητα. Ακόμα, μπορεί να συμβάλλει στην ανάπτυξη της αυτογνωσίας, στην αναγνώριση ότι η σεξουαλικότητα φέρει και ευθύνες ενώ, βάσει ερευνητικών δεδομένων, γνωρίζουμε ότι μπορεί να συμβάλλει στη μείωση απρογραμμάτιστων εγκυμοσύνων και Σεξουαλικώς Μεταδιδόμενων Λοιμώξεων».
Υπάρχει σε κάποιο επίπεδο στα ελληνικά σχολεία;
Σε αυτή τη χρονική στιγμή, η εκπαίδευση για τη σεξουαλική και αναπαραγωγική υγεία στο Ελληνικό σχολείο, υπάρχει κάπου, σε μια μικρή γωνίτσα του εκπαιδευτικού μας συστήματος. Δηλαδή, εύκολα περνάς από δίπλα της και την αγνοείς. Και ακριβώς αυτό είναι που συμβαίνει. Για να γίνω πιο σαφής, θα σας πω ότι αυτή τη στιγμή οι μόνες δυνατότητες που μπορεί να υπάρξει η ολοκληρωμένη σεξουαλική εκπαίδευση στο σχολείο είναι τα Εργαστήρια Δεξιοτήτων και τα Προγράμματα Σχολικών Δραστηριοτήτων. Στο επίσημο αναλυτικό πρόγραμμα εξακολουθεί να λάμπει δια της απουσίας της.
Με αφορμή τη συζήτηση για την επικρατούσα συνθήκη στα ελληνικά σχολεία, εξίσου σημαντικά θεωρώ και άλλα δύο σημεία, τα οποία δείχνουν ότι καμία διοίκηση του Υπουργείου Παιδείας ως τώρα δεν έχει γνήσιο ενδιαφέρον για το συγκεκριμένο θέμα. Το ένα έχει να κάνει με τον τρόπο που εμφανίζονται και εξαφανίζονται αυτές οι θεματικές από το επίσημο πρόγραμμα σπουδών. Σταθερά ανεπαρκώς, επιπόλαια, επιδερμικά, με ελάχιστο επιστημονικά έγκυρο υλικό και με το αίτημα της απλής διεκπεραίωσης. Πράγμα που σημαίνει ότι οι εκπαιδευτικοί που καλούνται να ασχοληθούν με αυτά τα θέματα, στην πλειονότητά τους, δεν έχουν επιμορφωθεί. Το άλλο, έχει να κάνει με τη γκρίζα ζώνη, ως προς τη νομιμότητα, που εξακολουθούν να διατηρούν οι εκπαιδευτικοί θεσμοί, εκθέτοντας τους/τις εκπαιδευτικούς σε καταστάσεις κατά τις οποίες ορισμένοι ακραίοι γονείς θα επιδιώξουν να τους/τις σύρουν στα δικαστήρια ή να τους/τις εκφοβίσουν με άλλους τρόπους. Χαρακτηριστικά τέτοια παραδείγματα είναι η υπόθεση των τεσσάρων νηπιαγωγών στα Χανιά, που σύρθηκαν στα δικαστήρια επειδή αναφέρθηκαν στα γεννητικά όργανα με την επιστημονική τους ονομασία στο πλαίσιο μιας τέτοιας εκπαίδευσης, η προβολή της εγκεκριμένης ταινίας «Αγόρια στο Ντους» και ο σάλος που είχε προκληθεί για την θεματική ενότητα «Έμφυλες Ταυτότητες» της Θεματικής Εβδομάδας, πριν από κάποια χρόνια».
Αν και η χώρα μας ανήκει στην Δύση, στην κοινότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, συμμετέχει σε διεθνή εκπαιδευτικά φόρουμ και συσκέψεις και έχει δεσμεύσεις προς διεθνείς οργανισμούς να εντάξει την περιεκτική σεξουαλική εκπαίδευση στο εκπαιδευτικό της σύστημα, συνεχίζει να μην το κάνει.
Το ένα έχει να κάνει με τον τρόπο που εμφανίζονται και εξαφανίζονται αυτές οι θεματικές από το επίσημο πρόγραμμα σπουδών. Σταθερά ανεπαρκώς, επιπόλαια, επιδερμικά, με ελάχιστο επιστημονικά έγκυρο υλικό και με το αίτημα της απλής διεκπεραίωσης. Πράγμα που σημαίνει ότι οι εκπαιδευτικοί που καλούνται να ασχοληθούν με αυτά τα θέματα, στην πλειονότητά τους, δεν έχουν επιμορφωθεί. Το άλλο, έχει να κάνει με τη γκρίζα ζώνη, ως προς τη νομιμότητα, που εξακολουθούν να διατηρούν οι εκπαιδευτικοί θεσμοί.
Πόσο μακριά είμαστε τελικά από αυτό το διδακτικό περιεχόμενο;
Για κοσμικό κράτος είμαστε δυσανάλογα μακριά. Τα γεγονότα όχι μόνο μας προλαβαίνουν, αλλά μας έχουν προσπεράσει με την άνεση και τη βεβαιότητα ότι θα διατηρήσουν τη διαφορά. Τα παιδιά είναι εκτεθειμένα σε κάθε είδους περιεχόμενο που σχετίζεται με τη σεξουαλικότητα και τις περισσότερες φορές δεν έχουν καμία υποστήριξη για να το σκεφτούν και να το επεξεργαστούν κριτικά. Τα τελευταία χρόνια παρατηρώ ένα αυξημένο ενδιαφέρον των εφήβων για το περιεχόμενο που υπάρχει στο dark web. Το dark web είναι η πραγματικά σκοτεινή πλευρά του διαδικτύου. Κάθε είδους ακραία σεξουαλική βία αναπαράγεται εκεί. Εξακολουθούμε να αφήνουμε τους νέους ανθρώπους εκτεθειμένους στην κανονικότητα της ακραίας βίας, συμπεριλαμβανομένης και της σεξουαλικής, που επιτρέψαμε να καλλιεργηθεί και το μόνο που κάνουμε είναι να τους κρίνουμε, να τους τιμωρούμε και να τους βάζουμε απλώς περιορισμούς και απαγορεύσεις. Δεν ξέρω τι άλλο περιμένουμε να συμβεί για να διεκδικήσουμε ανυποχώρητα την ένταξη της περιεκτικής σεξουαλικής εκπαίδευσης στους εκπαιδευτικούς χώρους όλων των βαθμίδων».
Τα παιδιά είναι εκτεθειμένα σε κάθε είδους περιεχόμενο που σχετίζεται με τη σεξουαλικότητα και τις περισσότερες φορές δεν έχουν καμία υποστήριξη για να το σκεφτούν και να το επεξεργαστούν κριτικά.
Τι σκεφτήκατε όταν ακούσατε την ιστορία της Νάξου με το 13χρονο κορίτσι και τη γέννηση του παιδιού του;
Σκέφτηκα ότι εξαιτίας των δικών μας αγκυλώσεων, της δικής μας ημιμάθειας ή και στρεβλής γνώσης και της δικής μας αδιαφορίας, αναφέρομαι τον κόσμο των ενηλίκων εν γένει, δύο πολύ νέα παιδιά δεν στάθηκε δυνατό να λάβουν τις αποφάσεις εκείνες που θα λειτουργήσουν προς όφελός τους. Η λήψη αποφάσεων, όμως, δεν είναι απλή υπόθεση. Πρόκειται για δεξιότητα που καλλιεργείται. Η περιεκτική εκπαίδευση για τη σεξουαλικότητα και τη σεξουαλική υγεία δίνει μεγάλη έμφαση στην καλλιέργεια αυτής της δεξιότητας. Δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι υπάρχει κάτι θετικό και ευοίωνο στον τρόπο με τον οποίο βιώνει αυτό το κορίτσι τη μητρότητα. Το ίδιο πιστεύω αντίστοιχα και για τον πατέρα αυτού του παιδιού. Εννοείται πως από αυτή την εξίσωση δε μπορώ να αφαιρέσω την ανησυχία μου για το μέλλον αυτού του μωρού που, όπως φαίνεται, ήρθε στον κόσμο απρογραμμάτιστα και μη συνειδητά.
Τα ζητήματα που αφορούν τη σεξουαλικότητα και τις σχέσεις δεν αυτορυθμίζονται. Αν θεωρούμε, ελπίζουμε και ευχόμαστε κάτι τέτοιο, όχι μόνον θα απογοητευόμαστε αλλά θα απογοητεύουμε και τα παιδιά μας».
Δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι υπάρχει κάτι θετικό και ευοίωνο στον τρόπο με τον οποίο βιώνει αυτό το κορίτσι τη μητρότητα.
Πώς θα μπορούσε να έχει αποτραπεί;
Τα βασικά περιβάλλοντα κοινωνικοποίησης είναι το στενό οικογενειακό περιβάλλον, το ευρύτερο και το σχολείο. Τα ενήλικα πρόσωπα που αποτελούμε αυτά τα περιβάλλοντα, για την ώρα, δεν φαίνεται να έχουμε κατανοήσει επαρκώς ότι έχουμε ευθύνη για τις συμπεριφορές, τις στάσεις, τις αντιλήψεις και τις σιωπές μας, γύρω από θέματα που αφορούν την ανθρώπινη σεξουαλικότητα και τις σχέσεις. Η προσέγγιση της αποτροπής μέσω του φόβου, της τιμωρίας, του ηθικού πανικού και της απειλής, δεν φαίνεται να είναι αποτελεσματική. Χρειάζεται να βοηθήσουμε τα παιδιά να καταλάβουν, να σκεφτούν, να ωριμάσουν. Για να γίνει όμως αυτό, χρειάζεται να ξεκινήσουμε από εμάς. Χρειάζεται πρώτα εμείς, οι ενήλικες, να καταλάβουμε, να σκεφτούμε και να ωριμάσουμε. Να αποδεχτούμε ότι δε μπορούμε να τα ξέρουμε όλα, ότι ούτε εμάς μας βοήθησε κανείς να τα μάθουμε και να αναζητήσουμε υποστήριξη από πηγές που έχουν την έγκυρη, επιστημονικά τεκμηριωμένη πληροφορία που θα μας βάλει σε έναν δρόμο επιμόρφωσης. Από εκεί και μετά, χρειάζεται να δείξουμε στα παιδιά ότι είμαστε πάντα εδώ, ανοιχτοί και ανοιχτές στη συζήτηση, πρόθυμοι και πρόθυμες να είμαστε ειλικρινείς και να τα αντιμετωπίζουμε ως ξεχωριστά πρόσωπα που βιώνουν τη δική τους αλήθεια».
Με ποιον τρόπο εκπαιδεύετε σεξουαλικά τους μαθητές σας; Είναι δεκτικοί; Συναντάτε εμπόδια;
Στο σχολείο όπου υπηρετώ συντονίζω πρόγραμμα περιεκτικής σεξουαλικής εκπαίδευσης, στο πλαίσιο προγραμμάτων Αγωγής Υγείας. Παράλληλα, ως πληροφορικός, δεν παραλείπω να εντάσσω θεματικές που αφορούν την υπεύθυνη χρήση του διαδικτύου και την ασφάλεια στο διαδίκτυο. Κάποιες από αυτές τις θεματικές περιλαμβάνουν ζητήματα που αποτελούν μέρος ενός προγράμματος περιεκτικής σεξουαλικής εκπαίδευσης. Για παράδειγμα, η κατανάλωση πορνογραφίας, το sexting και η εκδικητική πορνογραφία, η εικόνα σώματος και το body shaming, το φαινόμενο grooming και η έμφυλη βία όπως εκφράζεται στο διαδίκτυο. Δεν χάνω καμία διδακτική ευκαιρία να ανοίξω μια συζήτηση με αφορμή κάτι που έχει συμβεί στο σχολείο ή στην κοινωνία. Υπάρχουν αρκετές φορές που τα παιδιά είναι αυτά που θα θελήσουν να ξεκινήσουν μια συζήτηση. Το αφήνω να συμβεί και ειλικρινά το χαίρομαι, γιατί πιστεύω βαθιά ότι τα σχολεία πρέπει να είναι χώροι στους οποίους τα παιδιά θα νιώθουν ασφαλή και θα αισθάνονται τα μέλη του εκπαιδευτικού προσωπικού σαν δεύτερους γονείς τους, στη βάση της εμπιστοσύνης.
Αυτό που καταλαβαίνω είναι ότι τα παιδιά όχι μόνον είναι δεκτικά, αλλά έχουν ανάγκη να συζητήσουν για τα όσα βιώνουν. Η εποχή μας, ιστορικά, καταγράφεται ως η εποχή της ψηφιακής επανάστασης. Πολλά παιδιά βιώνουν δύο ζωές παράλληλες. Τη φυσική και τη διαδικτυακή. Έχουν τεράστια ανάγκη να καταθέσουν τις εμπειρίες τους για όσα συναντούν και αντιμετωπίζουν κυρίως στην διαδικτυακή τους ζωή, στην οποία αφιερώνουν πολύ χρόνο. Φέτος, από την πρώτη βδομάδα λειτουργίας του σχολείου, υπήρχαν παιδιά που με ρωτούσαν πότε θα ξεκινήσει το πρόγραμμα της σεξουαλικής αγωγής. Όπως δείχνουν τα πράγματα, φέτος θα είναι περισσότερα παιδιά από πέρυσι. Δεν σας κρύβω τη μεγάλη μου χαρά γι’ αυτή την εξέλιξη.
Για την ώρα, δεν έχω συναντήσει ιδιαίτερα εμπόδια. Κάποια στιγμή υπήρξε μια μητέρα που με κατηγόρησε για προπαγάνδα. Την ίδια στιγμή, όμως, υπάρχουν γονείς που είναι πολύ υποστηρικτικοί και νιώθουν ανακούφιση που το σχολείο μας προσφέρει αυτές τις δυνατότητες στα παιδιά τους. Μια από τις κρυφές μου ελπίδες είναι να έρθει η στιγμή που θα μειωθεί το χάσμα ανάμεσα στο σχολείο και στην οικογένεια, θα επικοινωνούμε καλύτερα μεταξύ μας, θα συνεργαζόμαστε καλύτερα και θα συμβάλλουμε από κοινού στην ασφάλεια, την ευεξία και την ενδυνάμωση των παιδιών».
Πολλά παιδιά βιώνουν δύο ζωές παράλληλες. Τη φυσική και τη διαδικτυακή. Έχουν τεράστια ανάγκη να καταθέσουν τις εμπειρίες τους για όσα συναντούν και αντιμετωπίζουν κυρίως στην διαδικτυακή τους ζωή, στην οποία αφιερώνουν πολύ χρόνο.
