Η ΕΛΣ γιορτάζει την επέτειο της Επανάστασης του 1821 ανεβάζοντας τη «Δέσπω» του Καρρέρ και τους «Ελληνικούς Χορούς» του Σκαλκώτα. Συνομιλήσαμε με τους συντελεστές της σπονδυλωτής παράστασης για τις έννοιες της πατρίδας και της επανάστασης στην Ελλάδα του 2021.
Ψάχνοντας κανείς το νόημα της Επανάστασης του 1821 στο σήμερα, 200 χρόνια μετά την εξέγερση που μας έκανε τη χώρα που είμαστε, δεν μπορεί παρά να σταθεί σε όσα συμβαίνουν: στους περιορισμούς που επέβαλε η πανδημία, στην έντονη ανησυχία για την ημέρα της εξόδου από την υγειονομική και κοινωνικοπολιτική κρίση, αλλά και στον αναζωπυρωμένο αγώνα των γυναικών για ισότιμη αντιμετώπιση σε μια κοινωνία που παραμένει βαθιά πατριαρχική.
«Η παράδοση δημιουργεί ένα νήμα ανθρώπινης σκέψης, κίνησης και συμπεριφοράς που διατρέχει το χρόνο. Τίποτα δεν γεννιέται στο κενό, όλα παραδίδονται από τις προηγούμενες γενιές στις επόμενες».
-RootlessRoot
Η Δέσπω, κεντρική ηρωίδα της δημοτικής παράδοσης και πρωταγωνίστρια της ομώνυμης σύντομης (μόλις 35 λεπτά) όπερας του Παύλου Καρρέρ, μοιάζει να έρχεται έτοιμη να γίνει σημαιοφόρος σε μια εξέγερση ενάντια σε όλα όσα συνεχίζουν να καταδυναστεύουν τους Έλληνες.
«Η Δέσπω είναι μια γυναίκα έμπνευση, μια μαχήτρια που αποφασίζει να είναι ελεύθερη, έστω και νεκρή, αντί να σκλαβωθεί στους Τούρκους», λέει η μέτζο σοπράνο ‘Αρτεμις Μπόγρη που την ερμηνεύει. «Μου δίνει πολύ κουράγιο αυτή η προσωπικότητα σήμερα. Γιατί λέει “εγώ δεν μπορώ να ζω έτσι, θέλω να ζω ελεύθερη, δεν θέλω να υποταχτώ, να είμαι σκλαβωμένη”. Όταν η Δέσπω βγαίνει μπροστά, παίρνει μια οικογένεια, ένα έθνος στις πλάτες της και λέει: “Παρά σκλαβιά, τον θάνατο ο ήρως προτιμά: Εκλέξατε, νυφάδες μου: Τον τάφο ή την Τουρκιά”, κάνει μία δήλωση ζωής που με αντιπροσωπεύει. Δεν θέλω να ζω υποταγμένη, χωρίς ηθική, χωρίς να έχω λόγο στη ζωή μου». Από τι χρειάζεται να απελευθερωθούν οι Έλληνες το 2021; «Ο φόβος έχει δημιουργήσει μια παθητικά επιθετική κοινωνία: παντού βλέμματα έντασης, ο ένας ενάντια στον άλλο. Κι όμως, είμαστε όλοι μαζί απέναντι στον ιό. Είναι πρόβλημα να κοιτάς να σωθείς μόνο εσύ ο ίδιος. Δεν έχει σημασία αν αντέχεις εσύ. Πρέπει να αντέξουμε όλοι μαζί, ο άλλος που δεν έχει δουλειά, να ταΐσει τα παιδιά του». Αυτή η παρεξηγημένη καμιά φορά έννοια της πατρίδας, είναι πολύ ξεκάθαρη στο μυαλό της Μπόγρη.
«Πατρίδα είναι οι φίλοι μου, ο ήλιος, η επαφή με τους ανθρώπους, η δουλειά μου σε αυτή τη σπάνια χώρα, με αυτά τα χρώματα και αυτές τις μυρωδιές της φύσης», εξηγεί η μέτζο σοπράνο που ενθουσιάστηκε με τον τρόπο που διαχειρίστηκαν την παράσταση ο σκηνοθέτης Γιώργος Νανούρης, ο μαέστρος Γιώργος Ζιάβρας και ο σκηνογράφος-ενδυματολόγος της παράστασης Άγγελος Μέντης: «Φρέσκο και ζωντανό, δωρικό και σύγχρονο».
«Το πρόβλημα δεν είναι ότι δεν εξεγείρεται κανείς. To πρόβλημα είναι ότι δεν υπάρχει καθόλου συλλογική διατύπωση και στόχευση. Μια εξέγερση υπέρ της συλλογικότητας δεν θα ήταν καθόλου κακή ιδέα».
-Γιώργος Ζιάβρας
«Στη “Δέσπω” θέλαμε να δώσουμε την αίσθηση ενός επαναστατικού πίνακα που ζωντανεύει, χωρίς να πάμε στο φολκλόρ. Προσπάθησα να φτιάξω κάτι πολύ μίνιμαλ, αφαιρετικό, αλλά που θυμίζει ταυτόχρονα το 1821. Ήθελα να ακουστεί η ιστορία της Δέσπως γιατί, παρόλο που έζησε 200 χρόνια πριν, ήταν μια δυναμική γυναίκα. Ανέκαθεν υπήρχαν ηγετικές φυσιογνωμίες, έχει σημασία αυτό σήμερα που οι γυναίκες παλεύουν για τα δικαιώματά τους, σήμερα που συμβαίνει γύρω μας μια χειροπιαστή επανάσταση των γυναικών. Κανονικά, θα έπρεπε να ήταν τόσο βαθιά βιωμένη η πίστη στην ισοτιμία που δεν θα χρειαζόταν να προστατεύουμε τις γυναίκες με νόμους, θα έπρεπε να τις σεβόμασταν γιατί δεν θα περνούσε καν από το μυαλό μας να τις υποτιμήσουμε. Είναι κρίμα που, ενώ ο σπόρος της ισότητας υπάρχει από τότε, οι γυναίκες αγωνίζονται για την ισότιμη θέση τους στην κοινωνία», λέει ο Γιώργος Νανούρης, φανερά ενθουσιασμένος που σκηνοθετεί όπερα στην ΕΛΣ για πρώτη φορά. Για εκείνον η πατρίδα «δεν μπορεί να είναι ξεπερασμένη έννοια, απλώς τώρα είναι πολύ πιο ανοιχτή, διευρύνεται, ενώ παραμένει κάτι πολύ προσωπικό, κάποιες μυρωδιές και αναμνήσεις από τα παιδικά χρόνια, ένα σπίτι, η μυρωδιά της αγκαλιάς της μαμάς σου, ένα φαγητό, αλλά και η εικόνα ενός νησιού το καλοκαίρι, ενός σοκακιού».
Στο ίδιο μήκος κύματος, ο μαέστρος της παράστασης Γιώργος Ζιάβρας στέκεται στις αναμνήσεις. «Έχω καταγωγή από την Ήπειρο και με το που θα ακούσω ένα ηπειρώτικο μοιρολόι, διαλύομαι. Υπάρχει ένα παλιό ζαγορίσιο τραγούδι, τα “Ξεχωρίσματα”, που μιλάει για τη μετανάστευση μετά τον Εμφύλιο όταν οι Ηπειρώτες πήγαιναν γκασταρμπάιτερ στη Γερμανία – έξτρα μελόδραμα εδώ, γιατί κι εγώ εκεί ζω και εργάζομαι. Κάθε φορά που το ακούω στο εξωτερικό, με χτυπάει ο νόστος». Η κουβέντα για την πατρίδα εύκολα μας πηγαίνει στους «Ελληνικούς Χορούς» του Νίκου Σκαλκώτα που ο μαέστρος διευθύνει επίσης σε αυτή τη σπονδυλωτή παράσταση όπερας και χορού.
Η Πατρίσια Απέργη, χορογράφος του πρώτου μέρους, με τίτλο «Εθνική Ενηλικίωση», φέρνει στο τραπέζι το δικό της ορισμό: «Πατρίδα είναι εκεί που νιώθεις ότι μπορείς να αναπτυχθείς και να εξελιχθείς, εκεί που νιώθεις ασφάλεια. Είναι όλα αυτά που φέρουμε από το παρελθόν, όλα όσα κυλάνε στις φλέβες μας, αυτά που βιώνουμε, αυτά που ξέρουμε και αυτά που χρειάζεται να τα ξανανακαλύψουμε». Η Απέργη και ο Ζιάβρας συζήτησαν πολύ για τη σημασία της Επανάστασης του ’21 σήμερα. «Ήταν τρομερή πρόκληση για εμάς να μιλήσουμε για το 1821 μέσα από το σήμερα. Εχουμε ηττηθεί, έχουμε νικήσει και κάπως έτσι πάμε προς την ενηλικίωση. Παίζουμε με την έννοια της ενηλικίωσης, αλλά μιλάμε για μια χώρα με πολύ βαριά Ιστορία. Οι σημερινοί της κάτοικοι έχουν βιώσει πολλές ήττες, πρόσφατα με την παγκόσμια κρίση του κορωνοϊού και δεν ξέρουμε τι θα φέρει την ολοκληρωτική ήττα. Οι ήρωες του ’21 ηττήθηκαν πολλές φορές, αλλά ξανασηκώθηκαν. Έχει πολύ μεγάλη σημασία να μην ξεχνάμε, να περνάει η ιστορία από μέσα μας», υπογραμμίζει η ίδια.
Και πώς χορογράφησε ένα τόσο σημαντικό έργο; «Ο Εθνικός Ύμνος είναι ένα κείμενο ανυπέρβλητο και ιδεώδες, που αποπνέει τρομερή δύναμη για να τον μετουσιώσεις σε πράξεις και το επισκέφτηκα ξανά και ξανά καθώς χορογραφούσα. Στο έργο χρησιμοποιώ πολύ την έννοια “χέρια ψηλά”: με ενδιαφέρει τι σημαίνει αυτή η κίνηση, ο ενθουσιασμός που συμβολίζει, ποιο είναι το πάνω. Ο καθένας το μεταφράζει αλλιώς (αντίσταση, διαμαρτυρία, επίκληση, προσευχή). Αρχική σύλληψη ήταν τα κοστούμια, που συνυπογράφω με την Ειρήνη Γεωργακίλα, το σκηνικό (Δημήτρης Νασιάκος) και οι φωτισμοί (Νίκος Βλασόπουλος) να κουμπώνουν ή να ανατρέπουν την πρώτη εικόνα, να φτιάχνουν έναν κόσμο όλα μαζί».
«Έχω καταγωγή από την Ηπειρο και με το που θα ακούσω ένα ηπειρώτικο μοιρολόι, διαλύομαι. Υπάρχει ένα παλιό ζαγορίσιο τραγούδι, τα “Ξεχωρίσματα”, που μιλάει για τη μετανάστευση. Κάθε φορά που το ακούω στο εξωτερικό, με χτυπάει ο νόστος».
-Γιώργος Ζιάβρας
Πώς χορογραφεί κάποιος ένα τόσο σπουδαίο έργο είναι το ερώτημα που τέθηκε και στο χορογραφικό δίδυμο των RootlessRoot, τη Λίντα Καπετανέα και τον Γιόζεφ Φρούτσεκ.
«Όταν ακούω τη φράση “ελληνικοί χοροί” αυτό που σκέφτομαι είναι συνήθως ο κύκλος, τα χέρια πιασμένα και ο κοινός ρυθμός. Οι ελληνικοί χοροί είναι η ψυχή του λαού μας, η έκφραση της ψυχικής κατάστασης με ρυθμικές κινήσεις, είναι η μουσική, το τραγούδι και φυσικά η παράδοση. Οι άνθρωποι στρέφονται στη μουσική και το χορό σε κάθε σημαντική στιγμή της ζωής τους και δεν χορεύουν για να κάνουν τέχνη, αλλά για να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, να δείξουν τον πόνο ή τη χαρά τους. Πρόκειται για συλλογική κίνηση», λέει η Λίντα Καπετανέα.
«Οι ελληνικοί χοροί είναι η ψυχή του λαού μας, η έκφραση της ψυχικής κατάστασης με ρυθμικές κινήσεις».
-RootlessRoot
«Ο,τι κάνουμε έχει βασιστεί στην παράδοση. Η παράδοση δημιουργεί ένα νήμα ανθρώπινης σκέψης, κίνησης και συμπεριφοράς που διατρέχει το χρόνο. Τίποτα δεν γεννιέται στο κενό, όλα παραδίδονται από τις προηγούμενες γενιές στις επόμενες, κάποιες στιγμές δημιουργούνται όμως τομές και μετά νέες συνδέσεις, νέα νήματα, νέα κλαδιά. Από την άλλη, πολλά μπορούν να χαθούν όταν οι τομές είναι βίαιες», συνεχίζει ο Γιόζεφ Φρούτσεκ. Στο «Finality» οι χορευτές του Ζαλόγγου αφήνονται στο μεγάλο εχθρό του χορού, τη βαρύτητα.
«Η βαρύτητα είναι η αιτία της ύπαρξης της Γης, του Ήλιου και των άλλων αστρικών σωμάτων, αλλά και ο αιώνιος αντίπαλος της κατασκευής μας. Είναι κάτι για το οποίο χρειάζεται να παλεύουμε καθημερινά μέχρι να γεράσουμε, χρειάζεται να αντιστεκόμαστε διαρκώς σε αυτή την πανίσχυρη ελκτική δύναμη. Παρόλο που η πτώση στο Ζάλογγο ήταν στοιχείο έμπνευσης για το “Finality”, στην παράσταση δεν δραματοποιείται η συγκεκριμένη ιστορία. Αυτό που μας απασχόλησε στη διαδικασία ανάπτυξης του κινησιολογικού υλικού είναι η στιγμή που το σώμα αφήνεται να πέσει στο κενό μέχρι κάποιος να το πιάσει, να το συγκρατήσει, να το “σώσει”». Άλλο ένα στοιχείο έμπνευσης αποτέλεσαν τα χρώματα των παραδοσιακών φορεσιών. Χρησιμοποιήσαμε την ίδια χρωματική παλέτα. Τρίτο και πολύ σημαντικό στοιχείο ήταν η ιστορία του Σκαλκώτα, το έργο του οποίου αναγνωρίζεται σήμερα, και όχι στην εποχή του, ως ένα από τα σημαντικότερα της μουσικής δημιουργίας του 20ού αιώνα. Στην εποχή του πολεμήθηκε πολύ και απομονώθηκε από τους κυρίαρχους συνθέτες, με αποτέλεσμα να μην αναγνωριστεί το έργο του. Η ιδέα, τέλος, για το σκηνικό, που δημιουργήθηκε σε συνεργασία με τον Πάρη Μέξη, είναι ένας βωμός αφιερωμένος στον Σκαλκώτα με την κατασκευή να αναπαριστά την αρχιτεκτονική της μουσικής του».
«Τι μπορεί να σημαίνει η επέτειος των 200 χρόνων από την Επανάσταση θα το δούμε από το αποτέλεσμα, ίσως το 2022, όταν έχει τελειώσει η ιστορία», λέει ο μαέστρος Γιώργος Ζιάβρας. «Τότε θα δούμε τι καταλάβαμε, τι γιορτάσαμε, πώς και σε ποιο βαθμό μάς επηρέασε ψυχολογικά μέσα στην πανδημία. Κρατάω επιφυλακτική στάση στο επετειακό κομμάτι της γιορτής, αλλά με ενδιαφέρει πολύ η συζήτηση για την Ιστορία και το πού βρισκόμαστε σήμερα». Σε τι οφείλουν να αντισταθούν οι Ελληνες σήμερα; «Μακριά από μένα το να πω στους Ελληνες γιατί να εξεγερθούν. Γύρω μας ο καθένας βλέπει την αδικία, τις ανισότητες, τα προβλήματα που έχουμε ως κοινωνία. Θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να μην έρθει κανένας θεσμός να μας πει γιατί πρέπει να ξεσηκωθούμε, αλλά να καταφέρναμε να συνεννοηθούμε μεταξύ μας. Το πρόβλημα δεν είναι ότι δεν εξεγείρεται κανείς, ότι δεν υπάρχει αρκετός θυμός ή έντονη δυσαρέσκεια. To πρόβλημα είναι ότι δεν υπάρχει καθόλου συλλογική διατύπωση και στόχευση. Είναι μοιρασμένος ο κόσμος. Μια εξέγερση υπέρ της συλλογικότητας δεν θα ήταν καθόλου κακή ιδέα».
Δείτε αποσπάσματα από τη Δέσπω και τους Ελληνικούς χορούς την Πέμπτη 25 Μαρτίου 2021 στις 20.00 στο nationalopera.gr, στο Face
Η σπονδυλωτή παράσταση όπερας και χορού «Δέσπω • Ελληνικοί χοροί» αναμένεται στο κανάλι της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, GNO TV, στις αρχές Μαΐου.
