Α, η ιστορία είναι γεμάτη από μεγάλους φιλόσοφους. Μπορώ να θυμηθώ πολλούς: οι θεμελιωτές του δυτικού τρόπου σκέψης Σωκράτης και Πλάτων, ο διαφωτιστής Ρουσό, ο υπαρξιστής Κίρκεγκορ, ο αμφιλεγόμενος Νίτσε, ο ακτιβιστής Τσόμσκι, ο φιλελεύθερος Φουκουγιάμα. Μοιάζει σχεδόν φυσικό ότι είναι όλοι άνδρες, ότι όλη η πρωτοπορία της διανόησης γεννιόταν και γεννιέται μέσα στο ανδρικό μυαλό, λες και οι γυναίκες δεν έχουν υπαρξιακές αγωνίες.
Πόσο ολοκληρωμένη όμως είναι μια ανθρωπιστική επιστήμη αν δεν συμμετέχει ενεργά στην έρευνα και το άλλο φύλο; Και ενώ τα τελευταία χρόνια η ανησυχία επικεντρώνεται στη χαμηλή εκπροσώπηση των θηλυκών μυαλών στους θετικούς κλάδους σπουδών θεσπίζοντας ακόμη και υποτροφίες για την ενίσχυσή τους, σιωπή καλύπτει τον ελέφαντα μέσα στο δωμάτιο: οι σπουδαίοι φιλόσοφοι είναι πάντα άνδρες!
Το 2018 τα μέλη της Αμερικανικής Φιλοσοφικής Εταιρείας αποτελούνταν μόνο κατά 25% από γυναίκες. Μια έρευνα του 2017 έδειξε ότι το ίδιο ποσοστό ισχύει και για τις καθηγήτριες στα Τμήματα Φιλοσοφίας των Πανεπιστημίων της Αμερικής. Το 2013 μια μέτρηση στα τέσσερα πιο έγκριτα περιοδικά φιλοσοφίας έδειξε ότι μόνο το 3,6% των παραπομπών αφορούσε έργα γυναικών. Υπάρχουν πολλές πιθανές εξηγήσεις και πολλές από αυτές βρίσκουν εφαρμογή και σε άλλους πανεπιστημιακούς τομείς εκτός από τη φιλοσοφία.
Είναι η αναπαραγωγή αρχέτυπων σχετικά με τους ρόλους και τις δεξιότητες κάθε φύλου, η προνομιακή μεταχείριση των ανδρών από συνεργάτες και καθηγητές, η σεξουαλική παρενόχληση στον ακαδημαϊκό χώρο. Ακριβώς όπως ο μύθος της μαθηματικής ανωτερότητας του ανδρικού μυαλού έχει αποθαρρύνει τα κορίτσια από τις θετικές επιστήμες, η επικρατούσα εντύπωση σχετικά με την έφεση των ανδρών στην αφηρημένη σκέψη εξακολουθεί να διαμορφώνει την άποψή μας σχετικά με το ποιο φύλο έχει δικαίωμα να φιλοσοφεί. Ωστόσο, εδώ υπάρχουν επιπλέον λόγοι που κρατούν τις γυναίκες στη σιωπή.
Η συζήτηση μοιάζει να άνοιξε τον Μάρτιο του 2023 με την κυκλοφορία του βιβλίου «How to Τhink Like a Woman». Η δημοσιογράφος Ρέγκαν Πεναλούνα, η οποία έκανε τη διδακτορική της διατριβή στη Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης, σοκαρίστηκε από την επιτιμητική συμπεριφορά που αντιμετώπισε στα ανδροκρατούμενα Τμήματα Φιλοσοφίας, τόσο που αναρωτιόταν αν ο λόγος για τον οποίο την περιφρονούσαν ήταν ο δικός τους σεξισμός ή η δική της ανεπάρκεια.
Το γυναικείο φύλο όχι μόνο επιδιδόταν ανέκαθεν στη φιλοσοφία, αλλά συνεισέφερε με σημαντικές ιδέες στο γνωστικό πεδίο
Συγκρίνει μάλιστα το βαθμό στον οποίο έφτασε να αμφισβητεί τον εαυτό της με τον εσωτερικό «κακό δαίμονα» που κουβαλάμε όλοι μας, όπως τον είχε επινοήσει ο Ρενέ Ντεκάρτ τον 17ο αιώνα, αν και στην πραγματικότητα η Ισπανίδα καλόγρια Τερέζα της Αβιλα, μία από τις πρώτες γυναίκες φιλοσόφους, είχε περιγράψει την έννοια εκατό χρόνια νωρίτερα από τον Γάλλο συνάδελφό της.
Μέσα από την έρευνά της η Πεναλούνα επιβεβαιώνει ότι το γυναικείο φύλο όχι μόνο επιδιδόταν ανέκαθεν στη φιλοσοφία, αλλά συνεισέφερε με σημαντικές ιδέες στο γνωστικό πεδίο. Αλλωστε, όπως εξηγεί και η Τζοάνα Ρας στο βιβλίο με τον ειρωνικό τίτλο «How to Suppress Women’s Writing», η φιλοσοφική αναζήτηση χωρίς τη γυναικεία πνοή δεν είναι απλώς ατελής, αλλά διαστρεβλωμένη. Οι γυναίκες βλέπουν και ερμηνεύουν τον κόσμο διαφορετικά από τους άνδρες ομόλογούς τους όχι λόγω του προσδιορισμού του φύλου, αλλά επειδή φέρνουν στο τραπέζι την προσωπική τους εμπειρία, όπως άλλωστε κάνουν όλοι οι φιλόσοφοι.
Μία από τις πιο επιφανείς φιλοσόφους παγκοσμίως, η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Σικάγου Μάρθα Νούσμπαουμ, με πλούσιο συγγραφικό έργο (κυκλοφορεί και στα ελληνικά), αντλεί από την προσωπική της εμπειρία με το σεξισμό για να προσεγγίσει και να αναλύσει τους αρχαίους Ελληνες φιλοσόφους. Η ίδια περιγράφει τη μητρότητα ως την πρώτη βαθιά εσωτερική σύγκρουση που βίωσε. Η εγκυμοσύνη της το 1972 ήταν ένα ατύχημα. Συνέβη τη στιγμή ακριβώς που είχε εκλεγεί ως η πρώτη γυναίκα στην ένωση υποτρόφων του Χάρβαρντ και είχε αγωνία ότι οι συνάδελφοί της θα την κατηγορούσαν για ανευθυνότητα. Επί εννέα μήνες εργαζόταν κανονικά σαν να μην κυοφορούσε.
Οταν γεννήθηκε η κόρη της Ρέιτσελ, ο σύζυγός της Αλαν Νούσμπαουμ δίδασκε Γλωσσολογία στο Γέιλ, που βρισκόταν δύο ώρες μακριά, οπότε η Μάρθα έμεινε μόνη στο σπίτι με το μωρό. «Ανάμεσα στους σοβαρούς και αξιοπρεπείς άνδρες υπάρχουν κάποιοι που είναι απροετοίμαστοι για τις εκπλήξεις της ζωής και οι καλές τους προθέσεις πηγαίνουν περίπατο όταν παρουσιάζονται θέματα όπως η φροντίδα του παιδιού», έγραψε αργότερα. Χώρισαν όταν η κόρη τους ήταν στην εφηβεία.
«Eίμαστε όλες έμπειρες στα ηθικά διλήμματα. Καλούμαστε κάθε στιγμή να διαλέξουμε ανάμεσα στη δουλειά και τα παιδιά, κάτι που οι άνδρες φιλόσοφοι δεν μπορούν να αντιληφθούν»
Οταν η Νούσμπαουμ άρχισε να συνεργάζεται με μια ένωση γυναικών φιλοσόφων εξήγησε στην εισήγησή της ότι το φύλο μας μπορεί να προσφέρει μοναδικές γνώσεις στον τομέα γιατί «είμαστε όλες έμπειρες στα ηθικά διλήμματα. Καλούμαστε κάθε στιγμή να διαλέξουμε ανάμεσα στη δουλειά και τα παιδιά, κάτι που οι άνδρες φιλόσοφοι δεν μπορούν να αντιληφθούν». Γι’ αυτό απορρίπτει τη θέση του Καντ ότι οι άνθρωποι που είναι ηθικοί δεν κλονίζονται από διλήμματα που θα τους έφερναν σε ανήθικες θέσεις. «Πολλοί σπουδαίοι φιλόσοφοι έχουν ισχυριστεί ότι τα ηθικά διλήμματα απλώς δεν υφίστανται. Καμία γυναίκα δεν θα υποστήριζε ποτέ κάτι τόσο βλακώδες». Αλλωστε, η ίδια η μητρότητα είναι ένα δίπολο: από τη μια αποτελεί μια ικανότητα και από την άλλη αποδεικνύεται περιορισμός των ικανοτήτων, σύμφωνα με τη θεωρία της Νούσμπαουμ.
Επικίνδυνες
Μια ζωή αφιερωμένη στη φιλοσοφία αποτελούσε άπιαστο όνειρο για τις περισσότερες γυναίκες από καταβολής κόσμου. Η θέση τους ήταν στο σπίτι με τα παιδιά, ενώ από τη Βιομηχανική Επανάσταση και μετά ο ελεύθερος χρόνος τους περιορίστηκε ακόμη περισσότερο καθώς στις υποχρεώσεις τους προστέθηκε η εργασία ώστε να συνεισφέρουν στο ψωμί της οικογένειας, χωρίς να αφαιρεθεί καμία από τις προηγούμενες.
Η καθηγήτρια Ιστορίας Λένα Διβάνη έχει μελετήσει το ρόλο της γυναίκας ανά τους αιώνες και έχει επινοήσει μια μητριαρχική κοινωνία στο βιβλίο της «Εργαζόμενο Αγόρι», όπου «οι μαμάδες κυβερνούν και οι άνδρες μένουν σπίτι να παλεύουν με τα παιδιά και τα μπότοξ». Σε αυτόν το φανταστικό κόσμο οι κυρίες είναι πρωθυπουργοί ή ακόμα και φιλόσοφοι, αν θέλουν. Τη ρώτησα γιατί όμως στην πραγματικότητα να μην έχουν αυτή την επιλογή. «Ως ανώτατη πνευματική λειτουργία η φιλοσοφία ήταν πάντα ανδρικό πόστο», μου απάντησε.
«Οι γυναίκες ποτέ δεν είχαν θέση σε αυτόν το χώρο. Το ίδιο ισχύει και για όλες τις επιστήμες, άλλωστε. Πάρτε για παράδειγμα τον τομέα της γυναικολογίας. Πολλές μητέρες πέθαιναν στον τοκετό επειδή οι γυναικολόγοι, που ήταν άνδρες, δεν έπλεναν τα χέρια τους πριν από τη διαδικασία. Στα μέσα του 19ου αιώνα στη Βιέννη ένας μαιευτήρας, ο Ιγκνάζ Σεμελβάις, ανακάλυψε ότι όταν τα χέρια απολυμαίνονταν με ένα διάλυμα με ξίδι, μηδενιζόταν ο κίνδυνος του επιλόχειου πυρετού και οι λεχώνες επιβίωναν.
Οι άλλοι γιατροί όμως αντέδρασαν, τον έβγαλαν τρελό, τον έκλεισαν σε ψυχιατρική κλινική και μετά από δύο εβδομάδες πέθανε στα 47 του. Η πατριαρχία πάντα επέβαλε το δικό της μοντέλο. Για αιώνες επικρατούσε η αντίληψη ότι οι γυναίκες δεν μπορούν να σκεφτούν θεωρητικά, το μυαλό τους φτάνει μόνο για να υπολογίσουν πώς θα χωρέσει το λάδι στο πιθάρι! Οπότε δεν τολμούσε καμία κοπέλα να δοκιμάσει τις δυνάμεις της σε κάτι διαφορετικό. Αν σου λένε επί αιώνες ότι δεν μπορείς να κάνεις κάτι, τελικά το πιστεύεις κι εσύ και παραιτείσαι».
Το ότι το πατριαρχικό σύστημα μας πείθει ότι δεν είμαστε ικανές για μεγαλόπνοες ιδέες είναι αυταπόδεικτο. Οι ευθύνες του όμως δεν τελειώνουν εδώ. Το πατριαρχικό σύστημα φροντίζει ώστε οι γυναίκες να μη γίνονται φιλόσοφοι γιατί ο λόγος τους μπορεί και να ταράξει τα νερά. Είναι πιο ασφαλές όταν εκείνες δεν στοχάζονται, δεν γράφουν και δεν διαφωνούν. Η Σιμόν ντε Μποβουάρ αυτό το ήξερε καλύτερα απ’ όλους.
H Υπατία, η πρώτη γυναίκα φιλόσοφος τον 4ο αιώνα, κατηγορήθηκε ότι ήταν ειδωλολάτρισσα μάγισσα και υπέστη μαρτυρικό τέλος. Εχει αλλάξει τίποτα από τότε;
Αν και δεν θεωρούσε τον εαυτό της φιλόσοφο, ούτε και είχε καταχωρηθεί ως τέτοια όσο βρισκόταν εν ζωή, με το βιβλίο της «Το Δεύτερο Φύλο» έθεσε τις αρχές του φεμινιστικού υπαρξισμού και η ιστορική του φράση «γυναίκα δεν γεννιέσαι, γίνεσαι» έγινε σημαία του φεμινισμού στις μεταπολεμικές κοινωνίες. Η πορεία της επιβεβαίωσε τον κανόνα που ήθελε μόνο δύο κατηγορίες γυναικών να έχουν χρόνο ή δικαίωμα στη φιλοσοφία: τις ευκατάστατες κυρίες όπως η Ντε Μποβουάρ και τις καλόγριες όπως η Τερέζα της Αβιλα. Εκείνη, κόρη μεγαλοαστικής παριζιάνικης οικογένειας, επέλεξε να μην κάνει παιδιά και να εξερευνήσει τις πνευματικές και σαρκικές χαρές μαζί με το σύντροφό της και μηδενιστή φιλόσοφο Ζαν-Πολ Σαρτρ.
Το αποτέλεσμα ήταν να έχει το χρόνο και τη διαύγεια για να γράψει πολλά βιβλία φιλοσοφίας και να πυροδοτήσει το κίνημα που ίσως κάποτε θέσει την πατριαρχία σε αμφισβήτηση. Επειδή όμως το καθεστώς δεν συγχωρεί τους επαναστάτες, η Γαλλίδα διανοούμενη διασύρθηκε όσο ζούσε και ακόμη περισσότερο μετά θάνατον με κατηγορίες για σεξουαλικές σχέσεις που για άνδρες συναδέλφους της ίσως θεωρούνταν πταίσματα. Αναλογιζόμαστε: η Υπατία, η πρώτη γυναίκα φιλόσοφος τον 4ο αιώνα, κατηγορήθηκε ότι ήταν ειδωλολάτρισσα μάγισσα και υπέστη μαρτυρικό τέλος. Εχει αλλάξει τίποτα από τότε;
Μερικές επιπλέον προτάσεις αν θέλετε να γνωρίσετε το έργο γυναικών φιλόσοφων του 20ού και 21ου αιώνα αλλά δεν ξέρετε από πού να ξεκινήσετε:
Άντζελα Ντέιβις (1944-)
Πεδία ενδιαφέροντος: ρατσισμός, κοινωνική δικαιοσύνη, κατάργηση της φυλακής
Χαρακτηριστικό έργο: «Γυναίκες, κουλτούρα και πολιτική» (εκδ. Καστανιώτη)
«Η τωρινή επιδημία βιασμών εμφανίζεται σε μια περίοδο όπου η τάξη των καπιταλιστών ψάχνει να επανεδραιώσει λυσσασμένα την ισχύ της μέσα σε ένα περιβάλλον διεθνών και εσωτερικών προκλήσεων. Ο ρατσισμός και ο σεξισμός, κεντρικά στοιχεία στην εγχώρια στρατηγική της αυξανόμενης οικονομικής εκμετάλλευσης, γνωρίζουν ώθηση πέρα από κάθε προηγούμενο. Ο πολλαπλασιασμός της σεξουαλικής βίας είναι το κτηνώδες πρόσωπο μιας γενικευμένης εντατικοποίησης του σεξισμού που συνοδεύει την ταξική αυτή επίθεση».
Η καθηγήτρια Φιλοσοφίας που γεννήθηκε στα γκέτο της Αλαμπάμα ήταν ο εφιάλτης του αμερικάνικου κατεστημένου ως μαύρη, ακτιβίστρια, κομμουνίστρια και πολιτικός επιστήμων που πρέσβευε όλα όσα δεν θέλει ν’ ακούει μια καπιταλιστική κοινωνία.
Χάνα Αρεντ (1906-1975)
Πεδία ενδιαφέροντος: ολοκληρωτισμός, κοινωνική βία, ιμπεριαλισμός
Χαρακτηριστικό έργο: «Το Ολοκληρωτικό Σύστημα» (εκδ. Ευρύαλος)
Η ιστορία της σκέψης δεν θα ήταν ίδια αν δεν είχε εμφανιστεί η Χάνα Αρεντ. Η Γερμανοεβραία φιλόσοφος, αφού απέδρασε από το στρατόπεδο συγκέντρωσης στην πόλη Γκουρς, έγινε η πρώτη γυναίκα καθηγήτρια σε αμερικάνικο πανεπιστήμιο το 1959. Με το έργο της «Το Ολοκληρωτικό Σύστημα» ήταν η πρώτη που ταύτισε τον Σταλινισμό με τον Ναζισμό αναζητώντας τις ρίζες τους τόσο στον αντισημιτισμό όσο και στον ιμπεριαλισμό. Η εξίσωση των δύο συστημάτων ήταν ο λόγος που την πολέμησε η Αριστερά. Ο τρόπος που κάλυψε τη δίκη του ναζιστή Αϊχμαν στην Ιερουσαλήμ έγινε ταινία το 2012 από τη Μαργκαρέτε φον Τρότα.
Τζούντιθ Μπάτλερ (1956-)
Πεδία ενδιαφέροντος: φύλο, σεξ, ταυτότητα
Χαρακτηριστικό έργο: «Αναταραχή Φύλου» (εκδ. Αλεξάνδρεια)
Η 67χρονη Αμερικανίδα ακαδημαϊκός Τζούντιθ Μπάτλερ έχει αμφισβητήσει όλες τις συμβάσεις σχετικά με τον προσδιορισμό του φύλου και έχει ανοίξει τους ορίζοντες του φεμινισμού και της queer σκέψης. Για την Μπάτλερ το φύλο δεν είναι κάτι με το οποίο γεννιόμαστε, αλλά το πρότυπο στο οποίο εκπαιδευόμαστε. Υποστηρίζοντας ότι το βιολογικό φύλο είναι μια πολιτική κατηγορία που θεμελιώνει την ετεροσεξουαλικότητα, προβάλλει το επιχείρημα ότι η υποτιθέμενη συνοχή μεταξύ βιολογικού φύλου, κοινωνικού φύλου και σεξουαλικότητας δεν οφείλεται παρά στην επανάληψη συγκεκριμένων πράξεων μέσα στον χρόνο, πράξεων που αποκτούν το νόημά τους σε ένα πλαίσιο ετεροκανονικότητας.
Αϊρις Μέρντοχ (1919-1999)
Πεδία ενδιαφέροντος: ηθική, ανθρώπινες σχέσεις, συμπεριφορά
Χαρακτηριστικό έργο: «Υπαρξιστές και Μυστικιστές» (εκδ. Χατζηνικολή)
Αν και περισσότερο διάσημη ως μυθιστοριογράφος, η Ντέιμ Αϊρις Μέρντοχ ήταν καθηγήτρια Φιλοσοφίας στην Οξφόρδη που διαχειρίστηκε με λογοτεχνική γλαφυρότητα τις μεταφυσικές αγωνίες της ύπαρξης. Στο δοκίμιο περί «Καλού» αναρωτιέται «τι είναι αυτό που κάνει έναν άνθρωπο να συμπεριφέρεται ανιδιοτελώς σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης; Τι είναι κακό και καλό σε έναν μετα-χριστιανικό κόσμο;». Στην έννοια του «Καλού» δίνει μια υπερβατική ερμηνεία σε σχέση με τον Θεό, διευκρινίζοντας ότι σε εποχές α-θεολογικές όπως η δική μας «δεν υπάρχει ανάγκη για καμία επίσημη πίστη», παρόλο που η ίδια έτρεφε βαθύ σεβασμό για όσους πίστευαν.
