Είναι φλογερή, αεικίνητη, την ώρα που μιλάει «πηγαινοέρχεται» με απόλυτη φυσικότητα ανάμεσα στην επιστημονική και την εφηβική ιδιόλεκτο. Η Αρτεμις Τσίτσικα ξέρει καλά τους σημερινούς εφήβους: «Προσπαθώ να κατανοώ τη δική τους πραγματικότητα, ανταλλάσσουμε ενέργεια, πάνω απ’ όλα βέβαια για να μπορούμε να έχουμε αποτέλεσμα στην υγεία και τη ζωή τους».
Αναπληρώτρια καθηγήτρια Παιδιατρικής-Εφηβικής Ιατρικής του ΕΚΠΑ, ψυχή για χρόνια της Μονάδας Εφηβικής Υγείας του Νοσοκομείου Παίδων «Π. και Α. Κυριακού» (η πρώτη πιστοποιημένη από τον ΠΟΥ «φιλική για εφήβους» υπηρεσία στη χώρα), έχει βοηθήσει με την ομάδα της γενιές εφήβων. «Είχαμε παιδιά που σήμερα έχουν γίνει γονείς!» λέει με ενθουσιασμό. «Παιδιά που πέρασαν πολύ δύσκολες καταστάσεις και τα κατάφεραν. Αυτοί είναι οι καλύτεροι πρεσβευτές μας. Ετσι τους λέμε: “ambassadors”».
«Σήμερα βέβαια», υπογραμμίζει, «οι ανάγκες είναι αυξημένες, το αληθινό αποτύπωμα των απανωτών κρίσεων στη σωματική και ψυχοκοινωνική υγεία των εφήβων μένει να φανεί και θα χρειαστεί δουλειά». Πραγματοποιούνται περίπου 100 επισκέψεις εφήβων 10-18 ετών το μήνα στη Δομή Εφηβικής Υγείας/Ιατρικής του ΕΚΠΑ, της οποίας η ίδια ηγείται. «Τα παιδιά μπορεί να έρθουν στη δομή και μόνα τους την πρώτη φορά. Υπάρχουν αιτήματα αγωγής υγείας, σωματικής υγείας, αλλά και πιο σύνθετα θέματα, όπως είναι μια εφηβική εγκυμοσύνη, ο πειραματισμός με κάποια ουσία, η ασυμβατότητα φύλου… Είναι σημαντικό να αναπτυχθεί με το παιδί μια συμμαχία, προκειμένου να νιώσει ασφαλές. Αλλιώς δεν θα ξανάρθει».
Οι σημερινοί έφηβοι ανήκουν στη λεγόμενη Γενιά Ζ. Πώς θα τη σκιαγραφούσατε;
Η Γενιά Ζ «κληρονομεί» θέματα των millennials (με τα κορυφαία ποσοστά NEETs, όπως λέγονται οι νέοι εκτός απασχόλησης, εκπαίδευσης ή κατάρτισης, με έλλειμμα κινήτρου). Αλλά και θέματα της δικής μας, της Γενιάς Χ (με τις οικονομικές ακρότητες, τα ρεκόρ διαζυγίων και τα μπουζουκοδάνεια). Είναι δηλαδή η γενιά που καλείται να βάλει σε τάξη τα «σπασμένα» του δικού μας «πάρτυ». Κληρονομεί ακόμα την κλιματική αλλαγή, τα θετικά και αρνητικά της παγκοσμιοποίησης, καθώς και την απουσία ενός υγιούς, αξιοκρατικού μοντέλου μέσα στο οποίο μπορεί ένας νέος άνθρωπος να δουλέψει και να δημιουργήσει…
Τι είναι εκείνο που τη διαφοροποιεί;
Αν το προσέξετε, είναι μια γενιά με ξεχωριστές ποιότητες. Είναι παιδιά προσηλωμένα σε αξίες και οράματα, κυνηγούν ιδεώδη. Εχουν ζήσει ήδη τέσσερις κρίσεις: τον απόηχο της 11ης Σεπτεμβρίου, το οικονομικό κραχ, την πανδημία COVID-19 και τώρα τον πόλεμο. Αρα έχουν πλήρως αντιληφθεί ότι τα πράγματα δεν είναι δεδομένα, ότι αλλάζουν από τη μία στιγμή στην άλλη και ότι πρέπει να είμαστε προσαρμοστικοί, ανθεκτικοί. Επιπλέον, δεν μαθαίνουν με το κείμενο, είναι η γενιά της εικόνας και του βίντεο. Δεν έχουν τις φιλοδοξίες πολυετών σπουδών χωρίς αντίκρισμα (όπως ορισμένοι από τους millennials) και θεωρούν τη δουλειά σημαντική, επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους από νωρίς. Είναι, εν πολλοίς, μια πολύ πρακτική γενιά, με ιδιαίτερα ταλέντα στην τεχνολογία. Ωστόσο, βρίσκεται σε μια αμηχανία. Χρειάζεται τη στήριξη, την καθοδήγησή μας, το θετικό μας παράδειγμα ζωής.
Την τελευταία διετία είδατε να επιδεινώνονται κάποια προϋπάρχοντα προβλήματα των εφήβων;
Σαφώς. Οπως συμβαίνει σε κάθε κρίση, οι νέοι καθρεφτίζουν τα ζητήματα της κοινωνίας μέσα στην οποία ζουν και αναπτύσσονται. Είδαμε, π.χ., πολύ μεγάλη αύξηση της διαδικτυακής εξάρτησης. Μιλάμε για ένα δραματικό ποσοστό 62,7% έναντι 40% προ COVID, με 20% να εκδηλώνουν σοβαρή παραίτηση από καθημερινές υποχρεώσεις και δραστηριότητες. Επίσης, είδαμε μεγάλες μαθησιακές απώλειες. Στα πολύ μικρά παιδιά καθυστέρησε, π.χ., ο λόγος. Οι δε υπάρχουσες προβλέψεις για τον αντίκτυπο της πανδημίας στις ακαδημαϊκές επιδόσεις των μαθητών εκτιμάται σε απώλεια μάθησης έως 38 μονάδες στην κλίμακα PISA (Programme for International Student Assessment), η οποία αντιστοιχεί σε 0,9 σχολικά έτη! Ακόμα διατροφικές παρεκτροπές, παχυσαρκία-υπερβαρότητα, διαταραχές πρόσληψης της τροφής, bullying, βία. Ο αυτοτραυματισμός (cutting-χαράκωμα) στα κορίτσια εκτινάχθηκε στο 10% έναντι 3%-5% που ήταν προ COVID.
Υπάρχει κάτι που αναδείχθηκε περισσότερο την τελευταία παρατεταμένη κρίση;
Μια ακραία ρητορική του μίσους. Μια επίθεση βίας στο Διαδίκτυο και το φυσικό κόσμο. Εχει στόχο τα «πυρηνικά» χαρακτηριστικά ατόμων ή ομάδων, δηλαδή αυτά που δεν μπορεί κάποιος να αλλάξει: το φύλο, την εθνικότητα, τη θρησκεία, την αναπηρία, το σεξουαλικό προσανατολισμό… Υπάρχουν σήμερα παιδιά που συναντιούνται σε αλάνες για να πλακωθούν. Διότι λένε ότι «δεν φτάνουν στη λύση με τα επιχειρήματα». Εκφράζονται δηλαδή μέσω της βίας. Πιθανώς να είναι μια έκφραση θυμού που εύλογα έχει συσσωρευτεί, όμως έχει χαθεί το μέτρο.
Στα κορίτσια η βία έχει αυξηθεί;
Η βία των κοριτσιών είναι, θα έλεγα, πολύ σκληρή, αδυσώπητη. Εκφράζεται κυρίως με τον αποκλεισμό από την παρέα, τη σνομπ συμπεριφορά και το cyberbullying. Η «σεξουαλικοποίηση», δηλαδή η τάση του σέξι και η επιβολή της για την επίτευξη στόχων, ξεκινάει σε όλο και μικρότερη ηλικία λόγω βέβαια της υπερέκθεσης στα ανάλογα ερεθίσματα. Το αποτέλεσμα είναι πολλά άλλα πράγματα να μην καλλιεργούνται, να μένουν πίσω. Και τελικά στην εφηβεία να αναδύονται διαταραχές πρόσληψης τροφής, χαμηλή αυτοεκτίμηση, ανασφάλεια και άγχη. Τα κορίτσια μπορεί να εκφραστούν πιο επιθετικά σε ό,τι αφορά το φλερτ και τις ενδυματολογικές τους επιλογές. Τα αγόρια, από την άλλη, μοιάζουν συχνά παθητικά. Βλέπουμε αγόρια που είναι εθισμένα στη διαδικτυακή πορνογραφία και δεν λειτουργούν μέσα σε σχέση. Αυτό επιδεινώθηκε πολύ τα τελευταία δύο χρόνια. Σύμφωνα με έρευνα του ΕΚΠΑ, η συχνή χρήση τέτοιου υλικού (πάνω από τρεις φορές την εβδομάδα) μπορεί να έχει επιπτώσεις στη σεξουαλική τους υγεία στο μέλλον.
Ο εγκλεισμός πόσο επηρέασε τις ερωτικές σχέσεις των εφήβων;
Ειδικά οι περίοδοι της καραντίνας μετέβαλαν τις συνθήκες πλαισίωσης του εφηβικού ρομαντισμού. Με τον COVID-19 είχαμε πολλά παιδιά που βίωναν ερωτικές απογοητεύσεις στα πρώτα τους φλερτ, επειδή π.χ. ζούσαν πιο μακριά ή έπρεπε να μείνουν κλεισμένα στο σπίτι. Και ήταν πραγματικά πολύ στενάχωρο να βλέπεις αυτά τα πρώτα σκιρτήματα να χαλούν μόλις ανθούσαν, μόλις είχε αρχίσει η δική τους μαγεία.
Η ελληνική οικογένεια δυσλειτουργεί σήμερα;
Το βασικό κενό βρίσκεται στην καθημερινότητα της οικογένειας. Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε αυξητική τάση της οικογενειακής δυσλειτουργίας. Με τους γονείς υπεραπασχολημένους και πιεσμένους, τα παιδιά γυρίζουν συχνά από το σχολείο σε ένα άδειο σπίτι και «χαλαρώνουν» αμέσως στο κινητό ή στον υπολογιστή τους. Τους λείπουν η αβίαστη και ήρεμη επικοινωνία, αγαπημένες ρουτίνες και τελικά η αισιοδοξία, οι στόχοι, η προοπτική. Και βέβαια, ο χρόνος και η διάθεση να ακούμε τι έχουν να μας πουν. Να είμαστε καλοί ακροατές.
Και βέβαια το καταραμένο… πρότυπο;
Δυστυχώς ή ευτυχώς, με το που γίνεσαι γονιός «είσαι οι αναμνήσεις του παιδιού σου», όπως λέει ο πατέρας στην ταινία «Interstellar». Βαρύ φορτίο. Από τη στιγμή που γίνεσαι γονιός είσαι πρότυπο, κάτι βέβαια που ισχύει και για τους δασκάλους, τους εκπαιδευτικούς, τους επαγγελματίες υγείας που ασχολούμαστε με τα νέα παιδιά – όλους τους σημαντικούς ενηλίκους της ζωής τους. Και έχει μεγάλη σημασία τι μοντέλο θα περάσει, π.χ., για την οικογένεια. Μια έφηβη που ήρθε στη Δομή μού εξομολογήθηκε: «Το ξέρω ότι οι γονείς μου μένουν μαζί για μένα… Την Κυριακή τρώγαμε μαζί και η μαμά δεν ένιωσε καλά, έχασε για λίγο τις αισθήσεις της. Και τότε ο πατέρας μου έπιασε το χέρι της και ένιωσα πολύ περίεργα. Δεν τον είχα δει ποτέ να το κάνει!».
Ομως η γενιά αυτή δεν έχει και το πλεονέκτημα να μεγαλώνει σε μια πολύ πιο προοδευτική ελληνική κοινωνία, με νέες μορφές οικογένειας, με πολύ μεγαλύτερη αποδοχή της διαφορετικότητας κ.ο.κ.;
Αυτό το προοδευτικό άνοιγμα, στο οποίο αναφέρεστε, αφορά ακόμα σήμερα ένα μικρό μέρος της κοινωνίας μας, κυρίως στην Αθήνα. Εχει σίγουρα γίνει μια καλή αρχή, οι περισσότεροι όμως απέχουν πολύ. Πολλά παιδιά εκφράζουν αγωνία για το συντηρητισμό του περιβάλλοντος και τα ισχυρά στερεότυπα.
Εσείς ποιο θεωρείτε ότι είναι το βασικό πρόβλημα με τους γονείς;
Ο υπεργονεϊσμός είναι ένα βασικό εμπόδιο. Οι γονείς, καλύπτοντας και δικά τους κενά, προσπαθούν να λύσουν οι ίδιοι όλα τα θέματα των παιδιών τους. Δεν τα αφήνουν να διαχειριστούν δυσκολίες, να μάθουν μέσα από τις εμπειρίες και να αυτονομηθούν τελικά. Επίσης, ένα πολύ βασικό πρόβλημα είναι ο γονεϊκός εγωισμός και η νοοτροπία της υπερπροστασίας και της απαξίωσης, π.χ., των εκπαιδευτικών. Δεν είναι έτσι. Το παιδί σου πρέπει να παλέψει. Οπως όλοι. Δέχομαι βέβαια ότι οι γονείς έχουν πλέον εξουθενωθεί λόγω των συνθηκών. Χρειάζεται ενδυνάμωση του ρόλου τους.
Υπάρχουν συγκεκριμένοι τύποι σύγχρονων γονέων;
Μπορούμε αδρά να αναφερθούμε σε τέσσερις βασικούς. Ο διαλεκτικός, που καλλιεργεί την ενσυναίσθηση και εξασκείται στο να ακούει μέσα από ένα θετικό κλίμα, είναι ο μόνος που έχει καλό αποτέλεσμα. Είναι εκείνος που αφιερώνει ποιοτικό χρόνο, συζητά, επιχειρηματολογεί και δεν επιβάλλει, όπως κάνει ένας άλλος τύπος γονέα, ο αυταρχικός. Μεγάλο μέρος της Γενιάς Χ μεγάλωσε με αυταρχικούς γονείς, με κανόνες και αυστηρά όρια. Γι’ αυτό και είμαστε η γενιά των ψεμάτων!
Τα όρια δεν χρειάζονται;
Τα όρια είναι απαραίτητα, ωστόσο είναι εφικτά για το διαλεκτικό τύπο γονέα. Γιατί τότε μόνο σημαίνουν προστασία, ασφάλεια, αγάπη, κατεύθυνση. Οταν επιβάλλονται χωρίς συζήτηση, θετικό κλίμα και αποδοχή, σημαίνουν τιμωρία ή περιορισμό και δεν εφαρμόζονται.
Και οι άλλοι δύο τύποι γονέων;
Είναι οι ανεκτικοί. Ετσι μπορεί να λειτουργούν οι ενοχικοί γονείς, π.χ. ορισμένοι διαζευγμένοι ή κάποιοι από αυτούς που χρειάζεται να λείπουν πολύ από το σπίτι. Ο ενοχικός γονέας δεν μπορεί να βάλει όρια και θεωρεί ότι καλύπτει τα κενά του με παροχές και ανεκτικότητα. «Το παιδί μου μεγαλώνει με αυτές τις συνθήκες και τι να κάνω, ας του δώσω όσο πιο πολλά μπορώ». Τα παιδιά με τη σειρά τους γίνονται χειριστικά και εκμεταλλεύονται την κατάσταση με τη συνθήκη της «τριγωνοποίησης», δηλαδή ο ένας γονιός μαζί με το παιδί δημιουργούν μέτωπο και διασπάται το γονεϊκό ζευγάρι. Η γονεϊκή συμμαχία είναι σημαντικό να διατηρείται -ακόμη και μετά από ένα χωρισμό- και να διασφαλίζονται το θετικό κλίμα και οι αξίες της κάθε οικογένειας. Με την κατάλληλη στήριξη οι γονείς μπορούν να είναι λειτουργικοί και να αποβάλλουν οποιαδήποτε ενοχικότητα.
Και ο τελευταίος τύπος;
Υπάρχει και ο αδιάφορος γονιός. Αυτή η στάση μπορεί να οφείλεται σε παραίτηση. Επιπλέον, μερικοί άνθρωποι συχνά δεν είναι έτοιμοι να γίνουν γονείς, π.χ. οι πολύ νεαρής ηλικίας, που ψυχοκοινωνικά δεν είναι ακόμη ώριμοι.
Πώς μπορούν οι γονείς να βοηθήσουν τα παιδιά να αντεπεξέλθουν στις απανωτές προκλήσεις των τελευταίων ετών;
Το βασικό είναι να αναδείξουμε -κατά το δυνατό- τρόπους διαχείρισης της κρίσης και καλλιέργειας της ανθεκτικότητας, της προσαρμογής. Τα παιδιά μπορούν να γίνουν ανθεκτικά, να έχουν ενσυναίσθηση και να συμβάλουν στο κοινό καλό, π.χ. βοηθώντας τους πιο ευάλωτους. Μπορούν να μάθουν να διεκδικούν υγιώς και να προσαρμόζονται. Γιατί η ζωή δεν είναι τίποτε άλλο από την προσαρμογή των εσωτερικών μας μεταβολών στις εξωτερικές.
Πείτε μου ένα περιστατικό που σας εξέπληξε την τελευταία διετία.
Βλέπουμε όλο και συχνότερα παιδιά που απομακρύνονται από το σχολείο, κυρίως στη μέση εφηβεία, δηλαδή μετά τα 14 χρόνια. Το να φτάσει ένας έφηβος να εγκαταλείψει το σχολείο είναι η κορυφή ενός παγόβουνου πολλών παραγόντων. Η ιστορία ενός τέτοιου παιδιού που άφησε το σχολείο μού έχει εντυπωθεί, όπως μου τη διηγήθηκαν οι γονείς του. Ηταν ένας ιδιαίτερα ευφυής και χαρισματικός έφηβος, που σταδιακά -μέσα από συνεχόμενα αδιέξοδα- εγκλωβίστηκε σε μια συνθήκη «χικικομόρι» (hikikomori). Δηλαδή ζει και δραστηριοποιείται αποκλειστικά στο χώρο ενός δωματίου – σπάνια βγαίνει από αυτό. Το φαινόμενο περιγράφηκε στην Ιαπωνία και φαίνεται πως «χικικομόρι» έχουμε πλέον και εδώ. Τα παιδιά αυτά μπορεί να εργάζονται, να έχουν έσοδα μέσω διαδικτυακών εφαρμογών, ωστόσο δεν βγαίνουν έξω.
Συμπερασματικά, θεωρείτε ότι δεν πρέπει να φοβόμαστε ότι μεγαλώνουμε τη «Χαμένη Γενιά», όπως ήδη την αποκαλούν;
Δεν υπάρχει κανένας λόγος να την αποκαλούμε έτσι. Ολες οι γενιές βρίσκουν το δικό τους δρόμο τελικά. Το σίγουρο είναι ότι οφείλουμε να βοηθήσουμε ουσιαστικά τους νέους σήμερα, γιατί όντως βρίσκονται σε αμηχανία. Εχουν βιώσει δυσκολίες, αλλά, όπως είπαμε, έχουν μοναδικές ποιότητες. Αυτό που χρειάζονται είναι η ελπίδα, το όραμα και τρόποι να είμαστε ανθεκτικοί, δημιουργικοί και δοτικοί. Οσο για το συλλογικό τραύμα των τελευταίων χρόνων, δεν είναι τα δικά μας παιδιά μόνο. Πολλοί άνθρωποι έχουν επιβιώσει μετά από σημαντικά τραύματα. Και, αν το σκεφτείτε, ο καθένας από εμάς κάτι κουβαλάει. Ο καθένας μας έχει κάποια πράγματα που τον δυσκολεύουν και άλλα που τον διευκολύνουν. Και τα παιδιά σήμερα θα προχωρήσουν, θα προσαρμοστούν, θα εκφραστούν, θα δώσουν το στίγμα της γενιάς τους.
Πληροφορίες για τη Δομή Εφηβικής Υγείας του ΕΚΠΑ
H Δομή Εφηβικής Υγείας/Ιατρικής (ΔΟΜΕΥΙ) του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) αποτελεί τη μοναδική «Φιλική για Εφήβους» (youth-friendly) υπηρεσία υγείας, σύμφωνα με τις κατευθυντήριες οδηγίες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) και λειτουργεί στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών (ΠΜΣ) της Ιατρικής Σχολής «Στρατηγικές Αναπτυξιακής και Εφηβικής Υγείας» (Strategies for Developmental and Adolescent Health). Το πρόγραμμα ασχολείται ολιστικά με την υγεία των εφήβων και καλύπτει όλα τα αιτήματα του ηλικιακού φάσματος 10-18 ετών. Τηλ. επικοινωνίας: 216 0033788, e-mail: info@youth-health.gr
Επιμελεια: Κωνσταντίνα Λειβαδίτη
Μακιγιάζ/χτένισμα: Άννα Μπακατσάκη (Beehive artists)
