Σε περιοχές όπου η ζωή δοκιμάζεται καθημερινά από πόλεμο, εκτοπισμό και ακραία βία, η Εύα Πετράκη στέκεται δίπλα σε ανθρώπους που έχουν βιώσει τα πιο σκληρά τραύματα. Ως γυναίκα και ψυχολόγος και Υπεύθυνη Ψυχικής Υγείας στις δράσεις των Γιατρών Χωρίς Σύνορα, έχει βρεθεί στην πρώτη γραμμή ανθρωπιστικών κρίσεων – από τις προσφυγικές δομές της Σάμου μέχρι τις εμπόλεμες ζώνες της Υεμένης, του Σουδάν και του Ιράκ. Κουβαλώντας τις ιστορίες των ανθρώπων που συνάντησε και με βαθιά πίστη στη δύναμη της ανθεκτικότητας, μίλησε στο Marie Claire λίγο πριν την αποστολή της στον Λίβανο, για τις πιο συγκλονιστικές στιγμές της, τις προκλήσεις της ψυχικής υγείας σε καταστάσεις κρίσης και τη σημασία της παρουσίας ενός ανθρώπου που βρίσκεται εκεί για να σε ακούσει.
Ποιες είναι οι αποστολές που έχετε κάνει με τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα;
Δουλεύω με την οργάνωση από το 2019 και ξεκίνησα από την Σάμο, δουλεύοντας με πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο. Έχω βρεθεί για 9 μήνες στο βορειοδυτικό Ιράκ, στην περιοχή του Κουρδιστάν, υποστηρίζοντας τον πολύπαθο πληθυσμό των Γιαζίντι. Στη συνέχεια, 9 μήνες στην Υεμένη, όπου υπάρχει μία από τις χειρότερες ανθρωπιστικές καταστροφές στον κόσμο, παρότι δεν ακούμε τίποτα σχετικά στα ΜΜΕ, με τρομακτικά επίπεδα υποσιτισμού και με το σύστημα υγείας να είναι υπό κατάρρευση μετά από 10 χρόνια πολέμου. Έπειτα, για 3 μήνες βρέθηκα στο διασωστικό πλοίο της οργάνωσης, που περιπολεί στην θαλάσσια περιοχή μεταξύ Ιταλίας και Λιβύης-Τυνησίας, που είναι από τους πιο θανατηφόρους θαλάσσιους δρόμους – από το 2015, πάνω από 27.000 άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους στη Μεσόγειο, στην προσπάθειά τους να ξεφύγουν από πόλεμο, βασανιστήρια, βία, φτώχεια. Το προηγούμενο διάστημα βρισκόμουν στο Σουδάν, για 4 μήνες, όπου ο εμφύλιος – υπό την επιρροή ξένων δυνάμεων φυσικά – πόλεμος μαίνεται από το 2023, δημιουργώντας μια τεραστίων διαστάσεων ανθρωπιστική καταστροφή, εκτοπισμού, υποσιτισμού, βίας – συμπεριλαμβανομένης σεξουαλικής βίας.
Τι σκεφτήκατε την πρώτη φορά που φύγατε αποστολή σε εμπόλεμη ζώνη;
Σίγουρα όταν ακούς Ιράκ, σου περνούν διάφορες σκέψεις και συναισθήματα από το μυαλό: υπάρχει και η ανησυχία, μέχρι να πάρεις περισσότερες πληροφορίες, αλλά και η αγωνία για το πώς θα το πάρουν οι δικοί σου άνθρωποι, αλλά υπάρχει και ο ενθουσιασμός ότι προσωπικά και επαγγελματικά θα δεις κάτι δύσκολο μεν, αλλά καινούριο που θα σου δώσει μια αίσθηση εκπλήρωσης. Και η σκέψη μου αυτή όντως βγήκε αληθινή!
Πώς νιώθετε όταν σκέφτεστε την επερχόμενη αποστολή σας στο Λίβανο, δεδομένων των προηγούμενων εμπειριών σας σε περιοχές πολέμου;
Έχοντας ήδη εμπειρία με την οργάνωση, γνωρίζω πολύ καλά ότι οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα έχουν μακρά εμπειρία σε τέτοιες ζώνες και επομένως και στην ανάλυση κινδύνου και παίρνουν συγκεκριμένα και σαφή μέτρα, ώστε να κρατούν κατά το δυνατόν ασφαλείς τις ομάδες στο πεδίο. Με την γνώση αυτή και την εμπιστοσύνη μου στην οργάνωση, νιώθω πλαισιωμένη. Σίγουρα προβλέπω ότι το ψυχικό τραύμα των ανθρώπων που θα συναντήσω εκεί θα είναι ανοιχτό, δεδομένου ότι ο πόλεμος μαίνεται αυτή τη στιγμή, δεν είναι κάτι που ανήκει στο παρελθόν… Όμως έχω μεγάλη εμπιστοσύνη στους ντόπιους συναδέλφους – οι προηγούμενες εμπειρίες μου, μού έχουν αποδείξει ότι η αφοσίωση, το νοιάξιμο και η ανθεκτικότητα αυτών ακριβώς των συναδέλφων είναι που τελικά κάνει τη διαφορά και δημιουργεί ένα αίσθημα ασφάλειας ότι μπορούμε, ο καθένας από τον ρόλο του, να υποστηρίξουμε ουσιαστικά έναν συνάνθρωπο που βρίσκεται σε μια πολύ δύσκολη στιγμή της ζωής του.
Η κατάσταση στις ελληνικές δομές προσφύγων πώς είναι; Έχετε βρεθεί στο Βαθύ της Σάμου για καιρό.
Η κατάσταση γενικώς στις ελληνικές δομές προσφύγων είναι πραγματικά απάνθρωπη. Τόσο στο παλιό camp της Σάμου, όσο και στο καινούριο από το 2021, οι άνθρωποι είναι κυριολεκτικά εγκλωβισμένοι σε άθλιες συνθήκες: πρώτα σε σκηνές, κάτω από τη βροχή και μέσα στο κρύο, ανάμεσα σε κατσαρίδες και φίδια, με μουχλιασμένο φαγητό, στοιβαγμένοι, περιμένοντας μήνες και χρόνια να γίνει εξέταση του αιτήματος ασύλου του.. και τώρα σε μια φυλακή με σκληρή επιτήρηση, κάμερες, συρματοπλέγματα, χωρίς νερό, με μεταδοτικές ασθένειες, με τις οργανώσεις να αντιμετωπίζουν εμπόδια στην προσπάθεια τους να έχουν πρόσβαση και να προσφέρουν τις ιατρικές και άλλες υπηρεσίες τους, με ένα υποτιθέμενο «ασφαλή χώρο» για ανήλικους πρόσφυγες, που στοιβάζονται παιδιά και έφηβοι διαφόρων εθνικοτήτων, χωρίς να έχουν πρόσβαση σε εκπαίδευση, σε φροντίδα ιατρική και ψυχολογική, η ίδια η ζωή τους βρίσκεται καθημερινά σε κίνδυνο. Αυτά άλλωστε πιστοποιούνται από τις δεκάδες υποθέσεις που έχουν φτάσει στα Ευρωπαϊκά Δικαστήρια και έχουν οδηγήσει σε ασφαλιστικά μέτρα και καταδίκες κατά της Ελλάδας για τις απάνθρωπες αυτές συνθήκες διαβίωσης και την διαρκή παραβίαση των πιο βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Οι άνθρωποι που βλέπουμε έχουν τις περισσότερες φορές πολλαπλές τραυματικές εμπειρίες, όχι μία: έχουν χάσει πολλά αγαπημένα τους πρόσωπα, έχουν εκτοπιστεί πολλές φορές, έχουν αφήσει πίσω τα παιδιά τους, τα σπίτια τους, τις ζωές τους και ξαφνικά βρίσκονται να ζουν σε άθλιες συνθήκες, χωρίς να μπορούν να καλύψουν καν τις βασικές τους ανάγκες, έχουν υποστεί ή αντικρίσει ακραία βία, απειλές, βιασμούς, ξυλοδαρμούς, μαζικές δολοφονίες. Για να μπορέσει κανείς να αρχίσει να διαχειρίζεται τα τραύματα του, χρειάζεται ένα ασφαλές και προβλέψιμο περιβάλλον. Αυτό δεν υπάρχει στις περιοχές που πηγαίνουμε. Οι άνθρωποι συνεχίζουν να ζουν σε συνθήκες βίας, απρόβλεπτες, όπου δεν ξέρουν τι μπορεί να προκύψει την επόμενη μέρα.
Οι αντιδράσεις που βλέπουμε είναι αυτές του μετατραυματικού στρες, η αναβίωση των τραυματικών γεγονότων, εφιάλτες με εικόνες αυτών που έχουν ζήσει, βαθιά θλίψη, απελπισία και αίσθηση ανασφάλειας που οδηγεί πολλούς, συχνά μάλιστα παιδιά, σε αυτοκτονικές συμπεριφορές. Βλέπουμε καταθλιπτικές και αγχώδεις διαταραχές, αλλά και πιο σοβαρές αντιδράσεις: για παράδειγμα, βλέπουμε ανθρώπους που κατόπιν βιασμού ή βασανιστηρίων ανέπτυξαν ψυχωτικά συμπτώματα, έχασαν την επαφή με το περιβάλλον τους, ακούνε φωνές ή βλέπουν πράγματα γύρω τους που δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα.
Υπάρχει κάποιο κριτήριο για το ποιους βλέπετε;
Ανάλογα με τον πληθυσμό-στόχο του κάθε προγράμματος, υπάρχουν συνήθως κάποια κριτήρια. Προσπαθούμε να βλέπουμε πρώτα εκείνους που βρίσκονται σε επείγουσα ανάγκη, που η ζωή τους βρίσκεται σε άμεσο κίνδυνο, ωστόσο φροντίζουμε να χρησιμοποιούμε κατάλληλα τους πόρους μας, ανθρώπινους και μη, ώστε να μπορούμε να ανταποκριθούμε σε όσους περισσότερους ανθρώπους μπορούμε… Γιατί συχνά το επείγον, ειδικά στις ψυχικές δυσκολίες, δεν είναι κάτι που μπορεί να δει κανείς άμεσα, με γυμνό μάτι που λέμε..
Ποιες είναι οι μεγαλύτερές τους ανάγκες μετά ή κατά τη διάρκεια ενός πολέμου;
Βασικές ανάγκες… ασφάλεια, κάποια μορφή σταθερότητας, εξασφάλιση ενός καταφυγίου, νερού, φαγητού, εργασίας.
Σε προσωπικό επίπεδο, πως διαχειρίζεστε τις συναισθηματικές συνέπειες της δουλειάς σε τέτοιες συνθήκες, και ποιο είναι το υποστηρικτικό δίκτυο που σας βοηθά να παραμένετε δυνατοί;
Φροντίζω να απευθύνομαι στην οικογένειά μου και σε φίλους, που ίσως δουλεύουν κι εκείνοι στο ίδιο πεδίο, μοιράζομαι ανοιχτά τις δυσκολίες και τα συναισθήματα που μου δημιουργούνται όταν βλέπω για παράδειγμα παιδιά θύματα βιασμού, άνδρες με ψυχωτικά συμπτώματα και ψευδαισθήσεις μετά από τρομακτικά βασανιστήρια, γυναίκες επιζήσασες έμφυλης βίας, με συμπτώματα μετατραυματικού στρες που προσπαθούν να ξεφύγουν από τις συνθήκες εγκλωβισμού στη ζωής τους… Πέρα από το να μιλάω για αυτά που βλέπω και νιώθω, μού υπενθυμίζω το προνόμιό μου: συχνά οι άνθρωποι ξεχνάμε ότι από τύχη κάποιοι από εμάς δεν γεννηθήκαμε σε μια περιοχή που μαστίζεται από πόλεμο, υποσιτισμό, ακραία βία…
Ποιες στρατηγικές χρησιμοποιείτε για να ενθαρρύνετε την ανθεκτικότητα και την ψυχολογική ανάρρωση στους ανθρώπους που έχουν βιώσει έντονο πόνο και καταστροφή;
Συχνά το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι απλά να δημιουργούμε έναν ασφαλή χώρο, όπου μπορούν να μιλήσουν για ό,τι τους συνέβη, να κλάψουν ή και να μείνουν σιωπηλοί για λίγο, δίπλα σε έναν συνάνθρωπο που είναι όντως εκεί, παρών/παρούσα, ακούει χωρίς να κρίνει ή να πιέζει ή να βιάζεται, μπαίνει στη θέση του άλλου και φαντάζεται πώς μπορεί να νιώθει. Αυτή η σύνδεση είναι συχνά το πρώτο και μεγαλύτερο βήμα που χρειάζεται ένας άνθρωπος: το να υπάρχει κάποιος να συνδεθεί, να μη νιώθει μόνος/η, να του δίνει χώρο, να τον αποδέχεται όπως είναι. Πέραν αυτού, στη δουλειά μας σκοπός είναι, ακούγοντας την ιστορία του άλλου ανθρώπου, να εντοπίσουμε τα στοιχεία εκείνα που συνθέτουν την ανθεκτικότητα του και να του τα παρουσιάσουμε, καθώς αυτή τη στιγμή δυσκολεύεται να τα δει. Μη ξεχνάμε ότι οι άνθρωποι αυτοί έχουν καταφέρει να επιβιώσουν από καταστάσεις που οι περισσότεροι δεν θα αντέχαμε να δούμε ούτε σε ταινία τρόμου. Όμως τα καταφέραν και είναι εδώ, και προσπαθούν να βγάλουν τη μέρα, να φροντίσουν τα παιδιά τους, να αναζητούν φαγητό και δουλειά και καταφύγιο.. Κάποιοι μάλιστα καταφέρνουν και χαμογελούν, κάνουν αστεία, ονειρεύονται! Δεν είναι λίγο ούτε απλό. Κι αυτό είναι που συχνά τους καθρεφτίζουμε, τους δείχνουμε πλευρές τους που θεωρούν αυτονόητες, αλλά δεν είναι, πλευρές που αποδεικνύουν την ανθεκτικότητα και την μαχητικότητα τους.
Υπάρχουν ιδιαίτερες προετοιμασίες ή προκλήσεις που αντιμετωπίζετε όταν ετοιμάζεστε για μια νέα αποστολή σε μια χώρα με έντονες ψυχολογικές και πολιτικές προκλήσεις, όπως ο Λίβανος;
Φροντίζω να περνάω αρκετό και ποιοτικό χρόνο με τους δικούς μου ανθρώπους, να κάνω δραστηριότητες που ίσως δεν θα μπορώ να κάνω στην αποστολή, που μπορεί να είναι απλά και μία μεγάλη βόλτα με τα πόδια, έχοντας έναν καφέ στο χέρι!
Πώς αντιλαμβάνεστε τη σημασία της ψυχικής υγείας σε καταστάσεις κρίσης και πώς αυτή επηρεάζει την ικανότητα των ανθρώπων να επιβιώσουν και να ανακάμψουν;
Έχω διαπιστώσει ότι έχει πολύ ισχυρή θετική επίδραση το να μη νιώθει κάποιος μόνος, να αισθάνεται ότι κάποιος του δίνει χρόνο, τον κατανοεί, είναι διπλά του, τον ακούει και τον συμπονά ειλικρινά, ακόμα κι αν δεν μπορεί να τον βοηθήσει πρακτικά σε κάτι που χρειάζεται.. Η σύνδεση και η ελπίδα για ένα εναλλακτικό μέλλον αποτελεί μεγάλη κινητήριο δύναμη για να μπορέσει κάποιος να ανακάμψει και να επιβιώσει σε πολύ σκληρές συνθήκες..
Ποιες είναι οι πιο συγκλονιστικές στιγμές ή ιστορίες που σας έχουν μείνει από τις αποστολές σας και πώς αυτές έχουν επηρεάσει την αντίληψή σας για την ανθρωπότητα και την ψυχική υγεία;
Είναι σχετικό με αυτό που ανέφερα παραπάνω… Στην Υεμένη, κλήθηκα να υποστηρίξω μια μητέρα που μόλις είχε χάσει το 1 έτους παιδί της, ξαφνικά. Πριν φτάσω, είχα αγωνία, σκεφτόμουν ότι δεν μιλάω τη γλώσσα, πιθανόν εκείνη την ώρα να μην υπήρχε έτσι κι αλλιώς διαθέσιμος διερμηνέας, τι μπορώ εγώ να κάνω για μια μητέρα που μόλις έχασε το παιδί της… Φτάνοντας, η μητέρα κρατούσε το νεκρό παιδί της στην αγκαλιά της, καθισμένη στην άκρη του κρεβατιού, με γιατρούς και νοσηλευτές από πάνω της, συντετριμμένους μετά από ώρες προσπάθειες να το σώσουν, να μην ξέρουν ούτε κι εκείνοι πώς να αντιδράσουν..
Λειτουργώντας ενστικτωδώς, απλά τους ζήτησα να μας δώσουν λίγο χρόνο και να συνοδεύσουν τις υπόλοιπες μητέρες εκτός δωματίου, για λόγους ιδιωτικότητας. Κάθισα δίπλα της, της χάιδεψα την πλάτη και το χέρι, με τα ελάχιστα αραβικά μου τη ρώτησα πως λένε την κόρη της, της είπα «λυπάμαι, είναι πολύ δύσκολο…» και χάιδεψα το μέτωπο του νεκρού παιδιού της, όπως έκανε κι εκείνη… Για αρκετά λεπτά, ήμασταν απλώς σιωπηλές η βουρκωμένες, απλώς χαϊδεύοντας το παιδάκι… Η μητέρα επέστρεψε 10 μέρες αργότερα και ζήτησε να με δει. Φαινόταν ήρεμη. Χαμογέλασε και μου είπε ότι όντως είναι πιο ήρεμη, ότι αποφάσισε να έρθει να με δει γιατί ένιωσε ότι «την αγαπούν» και ότι αν και δεν θυμάται πολλά από εκείνο το βράδυ, θυμάται «ότι δεν την άφησα μόνη της κι ότι μοιράστηκα τον πόνο της». Χρησιμοποιώ αυτήν την εμπειρία ως ένα παράδειγμα και για εμένα την ίδια, αλλά και στην εκπαίδευση συναδέλφων στο πεδίο που αναρωτιούνται «μα τι μπορούμε να κάνουμε;», θεωρώντας ότι οφείλουν να έχουν γνώσεις πολύ εξειδικευμένες, ώστε να μπορέσουν να προσφέρουν ψυχολογική υποστήριξη πρώτης γραμμής. Δεν είναι έτσι. Οι άνθρωποι συχνά χρειάζονται βασικά το «μαζί», για να ανακάμψουν…
Τι είναι αυτό που σας παρακινεί να συνεχίσετε να εργάζεστε σε τόσο απαιτητικές και επικίνδυνες συνθήκες, και πως βλέπετε τη συνεισφορά σας στον τομέα της ψυχικής υγείας σε περιοχές σύγκρουσης;
Το να εργάζομαι σε πολυπολιτισμικές ομάδες, με συναδέλφους που προέρχονται από εμπειρίες πολύ διαφορετικές από τις δικές μου, και με άτομα διαφορετικών ειδικοτήτων είναι αυτά που κυρίως με παρακινούν να εργάζομαι σε αυτόν τον τομέα. Είναι ένα πεδίο συνεχούς μάθησης: μαθαίνεις νέα πράγματα για τον εαυτό σου σαν άτομο και σαν επαγγελματία, για τον ίδιο τον κόσμο, μαθαίνεις να εκτιμάς, αφήνεσαι να θαυμάζεις το σθένος και το κουράγιο άλλων ανθρώπων..
Ποιες είναι οι μεγαλύτερες ψυχολογικές ανάγκες που πιστεύετε ότι υπάρχουν αυτή τη στιγμή στον Λίβανο και πώς σχεδιάζετε να τις αντιμετωπίσετε κατά την αποστολή σας εκεί;
Στο Λίβανο η κατάσταση είναι πολύ τεταμένη και αυτό δεν είναι κάτι καινούριο για την περιοχή. Ο εκτοπισμός, η ανασφάλεια, το πένθος φέρνουν αγωνία, άγχος, θλίψη, απελπισία, θυμό, σπάνε τις καθημερινές ρουτίνες και τους δεσμούς… Με τη βοήθεια των ντόπιων συναδέλφων, θα φροντίσουμε να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να διαχειριστούν αυτά τα συναισθήματα, να ανακτήσουν – όσο γίνεται- μια αίσθηση καθημερινότητας, αλλά κυρίως να ενσκήψουν μέσα τους και να ανακαλύψουμε τα στοιχεία εκείνα που τους βοήθησαν να επιβιώσουν και να συνεχίσουν… αυτή είναι η μαγιά!
