Κάθε βιβλίο μπορεί να είναι ένα ταξίδι, αλλά κάποια βιβλία χαρίζουν στον αναγνώστη μερικά από τα πιο ενδιαφέροντα και συναρπαστικά ταξίδια της ζωής του. Αυτή είναι η περίπτωση των βιβλίων της Ιωάννας Μπουραζοπούλου. Είχα την τεράστια τύχη να την συναντήσω το 2003, με αφορμή το πρώτο της βιβλίο, Το Μπουντουάρ του Ναδίρ, που έφτασε στα χέρια μου ως δοκίμιο ακόμη από τις εκδόσεις Καστανιώτη.
Το Ναδίρ είναι ένα νυχτερινό κέντρο στη βαλκανική χερσόνησο. Στο θρυλικό Μπουντουάρ του (τα πολυτελή αποχωρητήρια) πραγματοποιούνται εκκεντρικές καλλιτεχνικές παραστάσεις, μυστικές συνευρέσεις επωνύμων, πολιτικές και οικονομικές συναλλαγές. Γελωτοποιοί, ακροβάτες, θηριοδαμαστές και εγγαστρίμυθοι διασχίζουν την Ευρώπη, ενώ η Καμπάλ προσπαθεί να διαλευκάνει ένα σκάνδαλο.
Στο επόμενο βιβλίο της Το Μυστικό Νερό (2005), το φανταστικό νησί της Σαντάνας, όπου όλα συνυπάρχουν με το αντίστροφο είδωλό τους, συγκλονίζεται από τη σύγκρουση του Παλατιού με το Μοναστήρι. Το νερό, στοιχείο που κυριαρχεί στη βιβλιογραφία της Μπουραζοπούλου, πρωταγωνιστεί με έναν τρόπο και στο επόμενο βιβλίο της, Τι είδε η γυναίκα του Λωτ; (Athens Prize for Literature).
Βρισκόμαστε σε μια εποχή που η γεωγραφία τριών ηπείρων έχει αλλάξει (μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις έχουν βουλιάξει στη θάλασσα, το Παρίσι έχει γίνει παραθαλάσσιο κ.ά.) επειδή στις όχθες της Νεκράς Θάλασσας, σαράντα αιώνες μετά τη βιβλική καταστροφή στα Σόδομα και τα Γόμορρα, η γη άνοιξε και άρχισε να αναβλύζει ένα μυστηριώδες βιολετί αλάτι. Εκεί δημιουργείται η «Αποικία» με έναν αποπνικτικό κοινωνικό ιστό που τυλίγεται σαν αυτόν της αράχνης γύρω από τους πρωταγωνιστές της ιστορίας. Αυτά είναι μόνο τρία παραδείγματα από τους κόσμους της Ιωάννας Μπουραζοπούλου, που σπούδασε Δημόσια Διοίκηση και Διοίκηση Ξενοδοχειακών Επιχειρήσεων στην Ελλάδα και την Αγγλία.
Η Κοιλάδα της Λάσπης (2014), το πρώτο βιβλίο της τριλογίας Ο Δράκος της Πρέσπας, της έφερε το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών το 2015, το πρώτο που απονέμεται σε βιβλίο της λογοτεχνίας του φανταστικού, όρος που ίσως αδικεί λίγο τα βιβλία της Μπουραζοπούλου, που φτιάχνει ολόκληρους κόσμους με ενδιαφέρουσες, συχνά ασφυκτικές, κοινωνικές δομές. Ακολούθησε η Κεχριμπαρένια Έρημος (2018) και στα τέλη του 2023, είκοσι χρόνια από την πρώτη της εμφάνιση, το τρίτο βιβλίο της τριλογίας, η Μνήμη του Πάγου. Τι συμβαίνει σε αυτή την τριλογία; Στο σημείο όπου συναντιούνται τρεις χώρες, η Ελλάδα, η Βόρεια Μακεδονία και η Αλβανία, στη Μεγάλη Πρέσπα, εμφανίζεται ένας δράκος, τον οποίο κανείς δεν έχει δει, φτιαγμένος από δεισιδαιμονίες ζυμωμένες διαφορετικά στην κάθε όχθη. Η εμφάνισή του συνδέεται με ακραία καιρικά φαινόμενα (η ελληνική όχθη πνίγεται στη βροχή, εκείνη της Βόρειας Μακεδονίας στερεύει και φλέγεται από την ξηρασία, ενώ η αλβανική παγώνει στους -30 βαθμούς Κελσίου). Η πολιτική και τουριστική εκμετάλλευση του δράκου ξεκινά με κάθε τρόπο, ενώ στο κυνήγι του ρίχνονται πιστοί και δρακολόγοι.
Τι είδους μαγνητική επίδραση είχε πάνω σου η Πρέσπα ώστε να φτιάξεις έναν ολόκληρο κόσμο και να τη χρίσεις πρωταγωνίστρια;
Δεν την είχα γνωρίσει ως τότε -για το μακρινό 2011 μιλάμε-, πρώτα τη φαντάστηκα και μετά την επισκέφτηκα. Ήθελα να γράψω ένα μυθιστόρημα στο οποίο θα παρουσιάζονται τρεις οπτικές του ίδιου μύθου. Και μάλιστα η διαφορά οπτικής να οφείλεται σε υποκειμενικές ερμηνείες, μη ορθολογικές, έως εξωφρενικές, που γίνονται πραγματικότητα όταν πειστούμε όλοι. Όπως μας έμαθε ο Καβάφης, τους Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες ποτέ δεν θα τους βρεις «αν δεν τους κουβαλάς μέσα στην ψυχή σου, αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου». Η τριεθνής λίμνη, που χωρίζει ενώνοντας τρία κράτη, ήταν ο τέλειος καμβάς. Ο δράκος βέβαια δεν είναι μόνο φόβος και διχασμός, δεν έχει μόνο αρνητικά χαρακτηριστικά στο έργο. Είναι και πίστη, ορμή αφύπνισης, δύναμη μεταμόρφωσης. Παραφράζοντας τον ινδιάνικο μύθο που αναφέρει ένας ήρωας στο βιβλίο, εμείς επιλέγουμε ποιον δράκο θα θρέψουμε.
Το αληθινό θηρίο στο βιβλίο για μένα δεν είναι ο δράκος, αλλά η Παγκόσμια Τράπεζα Ανάπτυξης και ο Ύπατος Αρμοστής της Έκτορας Μόζερ. Από τι υλικά έπλασες αυτόν τον ήρωα;
Ο Μόζερ είναι εκείνος που κερδοσκοπεί από την τρομακτική όψη του δράκου. Ταυτίζεται με τον οργανισμό οικονομικής διακυβέρνησης που εκπροσωπεί, την Παγκόσμια Τράπεζα Ανάπτυξης, και γίνεται η φωνή της στο έργο. Μας αποκαλύπτει τα σχέδια και τις μεθόδους της. Ο διχασμός ποτέ δεν ωφελεί τους διχασμένους, δηλαδή όσους τον υφίστανται, ωφελεί όσους στέκονται πάνω από αυτούς, οι οποίοι δεν έχουν ιδεολογίες και προτιμήσεις, μόνο σκοπιμότητες. Τα πάθη των λαών είναι μαθηματικές συναρτήσεις και καμπύλες κέρδους στις οθόνες τους. Το έργο βέβαια γράφεται ταυτόχρονα σε δύο κλίμακες, κοινωνική και υπαρξιακή. Αν φύγουμε από τη μεγάλη κλίμακα του μυθιστορήματος, τις περιπέτειες των τριών λαών, και μπούμε στη μικρή κλίμακα, του θεατρικού έργου, που ανοίγει και κλείνει κάθε τόμο της τριλογίας, βλέπουμε όσα συμβαίνουν στη Βαλκανική να διχάζουν την ψυχή ενός Αλχημιστή. Βλέπουμε το δικό του εσωτερικό οδοιπορικό προς την αυτογνωσία. Υπάρχει λοιπόν κι αυτός ο δράκος, ο προσωπικός μας. Καθένας με κάτι αναμετριέται.
Φωτογράφος: Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος (D-Tales)Στα βιβλία σου συγκρούονται συχνά οι τρεις υπερδυνάμεις: πίστη, επιστήμη και πολιτική. Εσύ σε ποια μεριά στέκεσαι;
Στη μέση, βάλλομαι και από τις τρεις. Άλλοτε με σαγηνεύει η πρώτη, άλλοτε με εκλογικεύει η δεύτερη, άλλοτε με παραπλανά η τρίτη. Δεν ανήκω σε καμία και αμφιβάλλω αν ανήκει κανείς ολοκληρωτικά. Η σκέψη μας είναι πολυπρισματική, η ψυχή μας πέλαγος, επιφυλάσσει εκπλήξεις ακόμη και στους πιο κατασταλαγμένους. Αυτή είναι η ομορφιά της και μας κάνει τη ζωή περιπέτεια. Όχι πάντα ευχάριστη, είναι αλήθεια, τουλάχιστον ενδιαφέρουσα.
Υπάρχει βέβαια άλλη μια υπερδύναμη, που καίει στο βάθος. Είναι η ερωτική ιστορία στη Μνήμη του Πάγου ανάμεσα σε δύο εχθρούς δρακολόγους η ωραιότερη που έχεις γράψει;
Και η δυσκολότερη. Η δυσκολία είναι μέρος της μαγείας της. Να ερωτευτούν δύο άγνωστοι εχθρικών παρατάξεων που αντάμωσαν μια νύχτα ως αντίπαλοι. Που έχουν αντικρουόμενα συμφέροντα και βιοθεωρίες. Που χάνουν τα πάντα άμα σμίξουν. Που δεν συμφωνούν ούτε στο τι καιρό κάνει σήμερα. Υπάρχουν προκλητικότερες προδιαγραφές υπέρβασης; Όσο δυναμώνει ο έρωτάς τους τόσο μικραίνει η σημασία εκείνων που τους κρατούν χώρια, τόσο γεμίζει η ψυχή τους και καθαρίζει το μυαλό τους. Είναι η πιο σπαρακτική εκδήλωση προσέγγισης δύο μοιραίων εχθρών που βρέθηκαν να στέκονται σε αντίθετες πλευρές, χωρίς στην ουσία να έχουν τίποτε να χωρίσουν. Θα βρούμε και στο δεύτερο τόμο κάτι αντίστοιχο, τη φιλία που γεννιέται ανάμεσα σε δύο αλλόχθιους, όταν προκαλούνται νοητικά από τις διαφορές τους. Λιγότερο συναισθηματική εκείνη η προσέγγιση, περισσότερο εγκεφαλική, σαν παρτίδα σκάκι. Είμαστε πάντα έτοιμοι να αποδράσουμε, ευτυχώς, από τα τείχη που αφήσαμε να χτιστούν γύρω μας.
Οι περισσότεροι από τους ήρωες στο σύνολο των βιβλίων σου ζουν, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, στο σκοτάδι. Πρέπει να έχει ζήσει κανείς στο σκοτάδι για να εκτιμήσει πραγματικά το φως;
Η έξοδος στο φως είναι το ζητούμενο, ακόμη και για τα πιο μικρά μας βάσανα, μονοπάτι εξόδου γυρεύουμε. Το μυθιστόρημα είναι η εξιστόρηση μιας τέτοιας πορείας. Περιγράφει όσα συναντούμε στο δρόμο μας, τις αμφιβολίες, τις παλινωδίες, τις διαψεύσεις. Η πορεία των ηρώων δεν είναι ακίνδυνη, ούτε ανώδυνη, αλλά εκείνοι θα επιμείνουν, επειδή ακριβώς δεν είναι γενναίοι. Επειδή είναι γεμάτοι αδυναμίες και δισταγμούς. Την αδυναμία τους αντιμάχονται και προχωρούν τσαλακωμένοι πέφτοντας διαρκώς σε λάθη και παγίδες, όπως κατεβαίνει μια χιονοστιβάδα την κατηφόρα. Μολονότι η κάθαρση δεν έρχεται με τη λαμπρότητα χολιγουντιανού φινάλε, η ελπίδα θα ανθήσει. Ο δρόμος έχει ανοίξει, διακρίνεται η άκρη του τούνελ, ξέρουν πώς να φτάσουν στην έξοδο.
Υπάρχει ένα δίδαγμα στην τριλογία της Πρέσπας για τη γειτνίαση και τη συνύπαρξη;
Δίδαγμα, βαριά λέξη για μια παραμυθού, προσωπική διαπίστωση μάλλον. Όλα τα τέρατα μικραίνουν και εξασθενούν όταν τα κοιτάξεις από απόσταση και τα εντάξεις στο περιβάλλον που τα γέννησε. Καθόλου απλή νοητική διεργασία, ειδικά αν πρόκειται για ζητήματα που μας καίνε. Όσο στεκόμαστε μπροστά στο φλογισμένο στόμα του δράκου, βλέπουμε μόνο τις πληγές μας. Δεν έχουμε μυαλό για τίποτε άλλο. Ό,τι πρέπει για το δημαγωγό, σε αυτή την κατάσταση μας προτιμά, αλαφιασμένους. Αρκεί να μας υποσχεθεί τη λύτρωση, δεν χρειάζεται καν να την εγγυηθεί, να κομίσει τεκμήρια και αποδείξεις, θα τον ακολουθήσουμε αμέσως. Θα μας δείξει τον εχθρό -έξω από το πρόβλημα που τον δημιούργησε- στην απέναντι χώρα, στο απέναντι σπίτι, στην απέναντι γειτονιά και θα ικανοποιηθούμε που βρήκαμε μια απάντηση. Βαθιά μέσα μας ξέρουμε ότι μας εξαπατά, αλλά άντε να νικήσεις αυτό το δράκο.
Η τριλογία σε αριθμούς ολοκληρώθηκε περίπου σε μία δεκαετία και σου κόστισε, κυριολεκτικά, πέντε ταξίδια στην περιοχή όπου διαδραματίζονται τα βιβλία. Γράφεις για να ταξιδεύεις;
Πολύ πιθανό, αλλά δεν μου το αποκαλύπτω. Υποτίθεται ότι τα ταξίδια τα επιβάλλει το μυθιστόρημα, ταξίδια σε καινούριους τόπους και σε βιβλία άλλων συγγραφέων, λογοτεχνικά και επιστημονικά. Αυτό λέγεται «έρευνα» στα σοβαρά. Στην πραγματικότητα είναι το πιο συναρπαστικό παιχνίδι.
Αν κάθε βιβλίο είναι ένα ταξίδι, τι είδους ταξίδι είναι η τριλογία της Πρέσπας;
Ωραία ερώτηση… Πάντως ήταν το μεγαλύτερο και το αποκαλυπτικότερο από όσα τόλμησα έως σήμερα, κι ας ήταν το πιο κοντινό. Το μόνο παρεΐστικο, γιατί συνήθως έπαιρνα τη μηχανή και χανόμουν, έφευγα μακριά από όσα με προσδιορίζουν και έγραφα απομονωμένη. Αυτή τη φορά είχα παρέα, αγαπημένους φίλους που συμμετείχαν με ενθουσιασμό στα ρεπεράζ. Η σύνθεση άλλαζε κάθε τόσο, αλλά οι πιο κολλητοί συμμετείχαν και στα πέντε ταξίδια. Το βιβλίο γινόταν συζήτηση στα ταβερνάκια, γινόταν βαρκάδα στη λίμνη και αναρρίχηση στα βουνά. Διαλέγαμε μαζί τα σημεία όπου θα στήσουμε τους τρεις δρακολογικούς οικισμούς κρίνοντας από τις απαιτήσεις της πλοκής, η οποία άλλαζε αν η τοπογραφία δεν εξυπηρετούσε ή άλλαζε η τοπογραφία στο βιβλίο (συνέβη και στις τρεις όχθες), και τότε έπρεπε να αιτιολογηθεί η γεωλογική μεταβολή, νέα ευρήματα, απίθανες λύσεις. Μετρούσαμε αποστάσεις, επιβεβαιώναμε το οπτικό πεδίο κάθε όχθης, από διάφορα σημεία της ακτογραμμής, με και χωρίς κιάλια, σημειώναμε από πού ανατέλλει ο ήλιος. Ακουγα τα σχόλια που έκαναν, έβλεπα την Πρέσπα μέσα από τα δικά τους μάτια. Ο κουμπάρος μου σχεδίαζε χάρτες, δρακολογικούς καταυλισμούς, ήρωες, για να μας δώσει μια εικόνα των ισχυρισμών μας, κάποια σκίτσα του υπάρχουν στο βιβλίο. Ηταν ένα συλλογικό έργο με θέμα τη συλλογικότητα, ένα ενωτικό έργο με θέμα την ενότητα, που γράφτηκε δείχνοντας εμπιστοσύνη στις οπτικές των άλλων. Με λίγα λόγια, με οδήγησε το θέμα του.
Μιλώντας για ταξίδια, έχεις κάνει την πορεία που ακολουθεί ο κεντρικός ήρωάς σου στην Ενοχή της αθωότητας (2011), διασχίζοντας επτά χώρες με αφετηρία τη Θεσσαλονίκη και προορισμό το Μποργκ-Μαντάμ στα Πυρηναία. Σε τέτοιες περιπέτειες σε ρίχνουν η ανάγκη για αληθοφάνεια στις σελίδες σου ή μια εσωτερική λαχτάρα να εξερευνήσεις τόπους και ανθρώπους;
Τη λαχτάρα δεν την αρνιέμαι, δεν ξέρω μόνο ποιο προηγείται χρονικά. Μόλις καταλήξω στην ιδέα για ένα βιβλίο, μου προσφέρω δώρο το ταξίδι στα επίμαχα μέρη, που είναι ταυτόχρονα στούντιο της ηθοποιού. Κάνω τις τοποθεσίες βιώματα για να τις κατακτήσω. Ύστερα αφηγούμαι φανταστικές ιστορίες καλύτερα, επειδή οι τόποι είναι πια δικοί μου. Περιγράφω τη δική μου Πρέσπα, τη δική Βαρκελώνη, τη δική μου Βουδαπέστη, τη δική μου Μασσαλία, τη δική μου Κορυτσά, δεν χρειάζεται να μοιάζει με εκείνες των υπολοίπων. Εξάλλου οι εικόνες του αληθινού ταξιδιού δεν εμφανίζονται στο βιβλίο, τίποτε από όσα έζησα και είδα δεν θα διαβάσετε, μόνο όσα ένιωσα και σκέφτηκα. Διατηρείται το όνομα της πόλης ή κάποιο μνημείο ή κάποιο ηλιοβασίλεμα, για να θυμίζει σε τι αναφέρομαι, όλα τα άλλα αναπλάθονται φανταστικά. Δεν αλλάζω μόνο την καθημερινότητα των κατοίκων και τις πολιτικές συνθήκες, αλλά και το φυσικό περιβάλλον και τα κτίρια. Εν ολίγοις, τα βιβλία μου δεν χρησιμεύουν ως ταξιδιωτικοί οδηγοί. Προσκαλούν σε πιο προσωπικές αντιλήψεις των τόπων.
Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στο τεύχος 419, Ιούνιος 2024.
Styling: Ντέμη Μπούκη, Χτένισμα και Μακιγιάζ: Κρυστελένα Ποντικού (Beehive Artists).
