Από πού είσαι εσύ; Αυτή η φράση, που τη συνάντησα στη στάση νούμερο 8 της παραλίμνιας εικαστικής διαδρομής, συνοψίζει ίσως καλύτερα από οτιδήποτε άλλο την έκθεση Plasmata II: Ιωάννινα της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, μία έκθεση με έργα βγαλμένα από/βαλμένα στο δημόσιο χώρο και σε συνομιλία με την παράδοση, το παρόν και το παρελθόν ενός τόπου. Παραταγμένα, κρυμμένα, σκαρφαλωμένα, άλλοτε σχεδόν βυθισμένα στο νερό κι άλλοτε ελαφρώς υπερυψωμένα από τη γη, ήσυχα ή τελείως βουβά, με Ηπειρώτες σαμάνους και αόρατα «Ισνάφ» (το σινάφι, η συντεχνία στο γιαννιώτικο ιδίωμα), φωνές που σε στοιχειώνουν και μελωδίες που σε παρηγορούν, τα έργα, ψηφιακά και ζωντανά, είναι τελικά ένα μεγάλο πολυπρόσωπο έργο τέχνης που ζει και αναπνέει την υγρασία της μεγάλης λίμνης Παμβώτιδας.
«Από που είσαι εσύ;» Από τα σπλάχνα του κάστρου, τη μήτρα της λίμνης, τις κορυφές των πλατανιών, τη φαντασία μιας τεχνητής νοημοσύνης; Πέτρες, μάρμαρο, πλαστικό, τσίγκος, μέταλλο, data, Α.Ι., ηχογραφημένοι ήχοι και μοιρολόγια, ζωντανές φωνές και γέλια, φως, πράσινο από τα πλατάνια, πράσινο από τη λίμνη, νερό από τον ουρανό, νερό από την Παμβώτιδα, νερό που στάζει μέσα στη σπηλιά στο φινάλε του πολυμεσικού έργου «Μάνα» των Αφροδίτης Παναγιωτάκου και Μανώλη Μανουσάκη, εκεί που νιώθεις ότι έχεις εκτοξευτεί στο διάστημα κι ας είσαι στα έγκατα της γης.
Στο «Μάνα», που είναι αφιερωμένο στη μητέρα της Αφροδίτης Παναγιωτάκου, Ελένη Κουρμαντζή, επισκέπτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο «Άγιος Κύριλλος και Άγιος Μεθόδιος» του Βελίκο στο Τίρνοβο της Βουλγαρίας), παρών με έναν τρόπο (την απαγγελία ενός ποιήματός του) είναι και ο Γιάννης Δάλλας, ποιητής και καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Ξαναδιαβάζοντας με αυτή την αφορμή το έργο του, σκαλώνω σε έναν στίχο από τον «Αποθέτη» (1993): «Από την εποχή του κατακλυσμού ο ποιητής ανήκει στ’ αμφίβια». Στίχος πολύ ταιριαστός σε αυτή την αμφίβια έκθεση με το υγρό στοιχείο και την Παμβώτιδα σε πρωταγωνιστικό ρόλο.
«Άστεγη Στέγη», χαρακτήρισε πολύ εύστοχα την έκθεση Plasmata II ο Πρόδρομος Τσιαβός, ο ένας από τους τρεις επιμελητές της (οι άλλοι δύο είναι ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης και η Δάφνη Δραγώνα). Απλώνεται σε 29 διαφορετικούς σταθμούς στην πόλη, με 19 έργα να κυριαρχούν στη διαδρομή κατά μήκος της μεθορίου του Κάστρου και της λίμνης, αλλά και 10 ξεχωριστά, κάποιες φορές μυστικά, τοπόσημα των Ιωαννίνων. Και παρόλο που δεν περιορίζεται σε τοίχους (ή ίσως ακριβώς γι’ αυτό) η έκθεση Plasmata II: Ιωάννινα είναι εμπειρία που απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις, μία μία, αφού βλέπεις τα φωτεινά έργα που σηματοδοτούν μια διαδρομή μέσα στο σκοτάδι, ακούς τα μοιρολόγια, μυρίζεις τις φερομόνες, γεύεσαι τη βροχή (ο καιρός στα Γιάννενα συμμετέχει με τον τρόπο του στην έκθεση), απλώνεις το χέρι να αγγίξεις τις πέτρες που λένε τη δική τους ιστορία στα πρόθυμα να τις ακούσουν αυτιά. Στα Plasmata II τα Ιωάννινα δεν είναι απλώς ένας χώρος που φιλοξενεί μία έκθεση. Είναι η πόλη-μύθος, η πόλη-έμπνευση, η πόλη-πλάσμα τελικά, που συνομιλεί με τις τοποθετήσεις εικαστικών έργων, “που δίνουν έμφαση στο σώμα, τη διάδραση και την εμβύθιση”.
Έκανα πολλές φορές τη διαδρομή κατά μήκος της μεθορίου του Κάστρου και της λίμνης, για να δω και να ξαναδώ τα έργα σε διαφορετικές φάσεις σε σχέση με το φως, αλλά ακόμη και με τους ανθρώπους που τα παρατηρούσαν. Όμως τις πιο πολλές φορές στάθηκα στην ουρά για να εξερευνήσω το «Μάνα».
Η πολυμεσική εγκατάσταση στις υπόγειες στοές ενός καταφυγίου του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι μία εμπειρία που ο καθένας βιώνει και διαβάζει με τις αναμνήσεις και τις αναφορές του, με τα εργαλεία του. Στην είσοδο του καταφυγίου σκεφτόμουν τη δυστοπική σειρά Dark, στα πρώτα βήματα στους στενούς διαδρόμους ένιωσα ότι συναντώ τα βαμπίρ του Only Lovers Left Alive, ενώ καθώς ακολουθούσα τους οδηγούς μας στους διαδρόμους και τα δωμάτια μέσα στον βράχο, μού τέλειωσαν οι αναφορές στην ποπ κουλτούρα καθώς ξεχύνονταν στο μυαλό μου αναμνήσεις από έναστρες νύχτες στα χωριά των παππούδων μου -από κοντά και η συγκίνηση για τις οικογενειακές ιστορίες, τις δικές μου και των Κουρμαντζήδων.
Είναι πολλοί οι συνειρμοί που ξυπνούν παρατηρώντας εικόνες και κρυφακούγοντας ήχους από το οικογενειακό παρελθόν της Παναγιωτάκου. “Δύο πλατάνια που αγκαλιάστηκαν και κλαίγαν χωρίς να μιλήσουν”. Αυτή ήταν η πιο δυνατή εικόνα που κράτησα από το έργο κι ας μην την είδα, ας την έφτιαξε το μυαλό μου από ένα ηχητικό απόσπασμα. Η περιήγηση στο έργο διαρκεί δεκαπέντε περίπου λεπτά. Έπρεπε να επαναλάβω τη βόλτα για να ανακαλύψω κάθε φορά κάτι διαφορετικό, για το παρελθόν μιας γυναίκας, την ιστορία μίας οικογένειας και της πόλης που την έθρεψε και να συναντήσω τα δικά μου φαντάσματα που ξετρύπωσαν από το μυαλό μου με αφορμή όσα συνέβαιναν γύρω μου.
Το ίδιο συνέβαινε με πολλά από τα έργα της έκθεσης. Kάθε πέρασμα, κάθε συνάντηση, κάθε ακρόαση σου έδινε μία νέα πληροφορία, ένα άλλο συναίσθημα.
Από τις τρεις φορές που στάθηκα μπροστά στη βίντεο εγκατάσταση, με πρωταγωνιστή έναν ρινόκερο από που ζωντάνευε μπροστά στα μάτια σου, η πιο όμορφη ήταν με ένα περαστικό μικρόσωμο σκυλάκι που τον παραμόνευε για να του επιτεθεί.
Κι ενώ η εγκατάσταση του Πάνου Σκλαβενίτη είχε από μόνη της ενδιαφέρον με το παγανιστικό στοιχείο της, η performance «#thehead | Zéte» είχε άλλο εκτόπισμα, κυριολεκτικά, στο χώρο με τους ανθρώπους να δίνουν ζωή σε μάσκες και αρχέγονα σύνολα, να βγάζουν κραυγές και γέλια, να κυλιούνται στη γη, να λασπώνονται και να ακολουθούν ένα μυστικιστικό τελετουργικό, ξορκίζοντας φόβους και τιμώντας αρχαίους δεσμούς με τη φύση και τα ζώα.
Εντωμεταξύ, στο νερό, η «Μέδουσα» της Κατερίνας Κομιανού περίμενε καρτερικά με τα πλοκάμια της παρατημένα στις διαθέσεις της λίμνης να πει τη δική της ιστορία: Ένα μπρούτζινο σώμα Αμαζόνας και μαύρες λαστιχένιες «πλεξούδες» που έφερναν στο μυαλό το μύθο της Μέδουσας, έπλεαν στο νερό ως άλλος φόρος τιμής ή τραγικό ενθύμιο της γυναικοκτονίας της κυρα-Φροσύνης και δεκαεφτά ακόμη γυναικών στη λίμνη Παμβώτιδα από τον Αλή Πασά.
Μετά από το συγκλονιστικό ταξίδι μέσα στην εγκατάσταση «Μάνα» της Αφροδίτης Παναγιωτάκου και του Μανώλη Μανουσάκη, το αγαπημένο μου έργο ήταν η ηχητική εγκατάσταση «The Passing» των Maenads. Με αφετηρία τα περίφημα Πωγωνιώτικα μοιρολόγια, έφτιαξαν μία χορωδία από ανθρώπινες και μη ανθρώπινες φωνές, αποθεώνοντας τον πολυφωνικό θρύλο της Ηπείρου. Κάπως έτσι γεννήθηκε ένα έργο γενετικής τεχνητής νοημοσύνης (generative Artificial Intelligence), που το ακούς ενώ διασχίζεις τη νότια πύλη του Κάστρου των Ιωαννίνων, από τις 7 το απόγευμα ως τα μεσάνυχτα, μία διαφορετική κάθε φορά, ανατριχιαστική βουνίσια όπερα, ένα ανοιχτό κανάλι επικοινωνίας με τον άλλο κόσμο, τεχνολογικό ή μεταφυσικό.
Υπάρχει μία ηπειρώτικη έκφραση που μιλάει για το δέσιμο που υπάρχει ανάμεσα στις γυναίκες μίας οικογένειας μέσα από ένα ρούχο: «Ενα πιρπιρί τρεις γενιές». Το βαρύτιμο, αμάνικο γυναικείο πανωφόρι των Ιωαννίνων που είναι ένα λαμπρό δείγμα της «τερζίδικης» κεντητικής, περνάει από μητέρα σε κόρη και αντέχει καμιά φορά και περισσότερες από τρεις γενιές. Το επιτοίχιο γλυπτό της Μαρίας Βαρελά, συνδυάζει τη συρματερή τεχνική ή «φιλιγκράνα», χαρακτηριστικό παράδειγμα της γιαννιώτικης αργυροτεχνίας και δεξιοτεχνίας με την μονοκονδυλιά του σχεδίου στον κεντητό διάκοσμο του πιρπιρί. Το σχέδιο που βλέπουμε έχει προκύψει από την εκπαίδευση ενός αλγορίθμου μηχανικής μάθησης που κλήθηκε να συνδυάσει τις δύο τεχνικές και συνομιλεί με τον τρόπο του με την παραδοσιακή τεχνική και τέχνη. Μπορεί όμως να τις βοηθήσει να επιβιώσουν;
Στο τέλος της διαδρομής, άλλη μια ερώτηση. Μήπως ήταν όνειρο;
Λίγο πριν από την αυλαία για την έκθεση Plasmata II, την Παρασκευή 7 Ιουλίου, το κοινό έχει τη δυνατότητα να συμμετέχει σε εργαστήριο για την DIY καλλιέργεια μανιταριών, αλλά και να ανακαλύψει τι είδους σχέσεις αναπτύσσουν ορισμένα είδη μανιταριών με άλλα φυτά, πώς μπορούν να σχηματίσουν αχανή δίκτυα που είναι παρόμοια με τη δομή του διαδικτύου, αλλά και να καθαρίσουν τα εδάφη από οργανικούς ρύπους.
Η έκθεση της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση “Plásmata II: Ioannina” είναι ανοιχτή στο κοινό έως τις 09/07, καθημερινά, 18:00 -00:00 και την Κυριακή από τη 1 το μεσημέρι ως τα μεσάνυχτα και περιμένει το κοινό με DJ-sets και συναντήσεις με μουσικούς της Indie, Electro Pop, Dub, Reggae, Electronica και πολλές ακόμα μουσικές σκηνές του κόσμου. Κι εμείς δίνουμε ραντεβού με τα Plasmata και τις ανθρώπινες, παράξενες, ψηφιακές και μεταφυσικές πλευρές τους το 2024, περιμένοντας με αγωνία την επόμενη σκηνή που θα φιλοξενήσει τους αυτούς τους μαγικούς μικρόκοσμους.
