Παγγαίο όρος, 1955. Ανάμεσα στις Σέρρες και την Καβάλα, το βουνό στέκει αγέρωχο, δύσβατο σε πολλά σημεία, σχετικά εύκολα προσβάσιμο σε άλλα. «Χρυσοφόρο» το αποκαλούσαν οι αρχαίοι Μακεδόνες χάρη στα κοιτάσματά του. Αυτό το σημείο της Ελλάδας επέλεξε η συγγραφέας Πασχαλία Τραυλού για να ξεκινήσει την υπόθεση του βιβλίου της Το Υπόγειο της Οδού Ήρας 12, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Διόπτρα.
Το χωριό με το παραπλανητικό όνομα Παράδεισος είναι το επίκεντρο της υπόθεσης του βιβλίου. Ένας τόπος τόσο μεγάλος ώστε να συμβαίνουν διαρκώς σημαντικά πράγματα να απασχολούν τους κατοίκους του και τόσο μικρός ώστε αυτοί να ζουν εγκλωβισμένοι, όχι εξαιτίας της δυσβατότητας του βουνού, αλλά των αντιλήψεων της εποχής.
Οι πιο εγκλωβισμένοι κάτοικοι από όλους είναι, φυσικά, οι γυναίκες. Αποστολή τους είναι, όπως σχεδόν σε κάθε απομονωμένο μέρος της Ελλάδας εκείνης της εποχής, να συντηρούν το σπίτι τους, να υπηρετούν τον άντρα τους και την οικογένειά τους και παράλληλα να φροντίζουν να τη μεγαλώνουν γεννώντας παιδιά.
Κάθε παιδί που συλλαμβάνουν, για την ακρίβεια. Η Παγώνα είναι η μαμή του χωριού, ο άνθρωπος που συντρέχει κάθε πλάσμα που υποφέρει ή πρόκειται να υποφέρει συνδυαστικά λόγω της υγείας του και των χρηστών ηθών της σκοτεινής αυτής περιόδου. Κουμάντο στο χωριό κάνει ο παπα-Δρόσος, ένας ιερέας που φροντίζει να του έρχονται όλα όπως τα επιθυμεί. Η μοναχοκόρη του παπά, Ανθή, μεγαλώνει στο σπίτι του υπερπροστατευμένη και με μία μεγάλη αγάπη για τα βιβλία και τα γράμματα. Όλοι ανεξαιρέτως κάνουν το χατίρι του παπά. Η ζωή, όμως, προχωράει ανεξάρτητα από τη βούληση του αδίστακτου ιερωμένου. Η Ανθή θα βρεθεί μπλεγμένη σε μία φρικτή προσωπική ιστορία, η οποία φαντάζει χωρίς αδιέξοδο, όπως και το μέλλον όλων των γυναικών του Παραδείσου. Θα αναζητήσει βοήθεια παντού. Θα τη βρει, όμως; Και αν ναι, πόσο θα της κοστίσει αυτό;
Σε μια εποχή κατά την οποία η γυναίκα δεν ήταν απλά υποδεέστερη του άντρα, αλλά de facto υποχείριό του, αντικείμενο συναλλαγών, κτήμα του, η ιστορία της Ανθής και ο τρόπος διαχείρισης των προβλημάτων της θα αμφισβητήσει έντονα τις κοινωνικές συμβάσεις.
Ένα από τα κεντρικά θέματα που πραγματεύεται το βιβλίο είναι η άμβλωση, η στάση της θρησκείας απέναντί της, οι αντιλήψεις των γυναικών, που έχουν μεγαλώσει μέσα στο φόβο της εκκλησίας, αλλά ταυτόχρονα δεν θέλουν να αποκτούν παιδιά παρά τη θέλησή τους, οι αντιλήψεις των αντρών, ανάμεσα στους οποίους θα βρεθούν αναπάντεχα και κάποιοι σύμμαχοι των γυναικών, και η τότε διαδεδομένη άποψη (που σήμερα είναι επιστημονικά εσφαλμένη) πως έμβρυο σημαίνει παιδί και πως άμβλωση σημαίνει δολοφονία. Η Πασχαλία Τραυλού, μέσα από την πλούσια γραφή της δίνει το κοινωνικό πλαίσιο της εποχής, σκιαγραφεί τους βασικούς παίκτες στην ιστορία της Ανθής και αποκαλύπτει σταδιακά τα γεγονότα που ο αναγνώστης έχει ανάγκη για να κατανοήσει το (μαύρο) πνεύμα της δεκαετίας του 1950 και τη συναρπαστική υπόθεση του βιβλίου της.
Η συγγραφέας πλάθει εικόνες βγαλμένες από την ελληνική επαρχία (και όχι μόνο), στήνοντας εξαρχής με κάθε λεπτομέρεια το σκηνικό στο οποίο η Ανθή, ο παπα-Δρόσος και οι λοιποί πρωταγωνιστές της ιστορίας της θα κινηθούν με βάση τις ιδεολογίες τους, τις αρχές τους και, σε κάποιες περιπτώσεις, το συμφέρον τους και μόνον αυτό. ‘Ηταν, εξάλλου, μια εποχή σκληρή, που έκανε ακόμα πιο σκληρούς τους ανθρώπους, όποιες κι αν ήταν οι αρχικές τους προθέσεις.
Έντονα συναισθήματα – μοχλοί πίεσης για τους ήρωες κυριαρχούν σε κάθε κεφάλαιο του βιβλίου. Το μίσος έχει δική του περίοπτη θέση στις πεντακόσιες και κάτι σελίδες του. Οι προκαταλήψεις είναι εξίσου σημαντικές στην αφήγηση και την πλοκή. Η αμορφωσιά, ο φόβος που αυτή συνεπάγεται, όλες οι παθογένειες της ελληνικής μεταπολεμικής κοινωνίας περνούν μπροστά από τις σελίδες και τις ζωές των ηρώων, εκφράζονται μέσα από τα λόγια τους και τις πράξεις τους, κρίνονται και, ενίοτε, κατακρίνονται, προβληματίζουν έντονα και προσφέρουν στον αναγνώστη μία αντιπροσωπευτική εικόνα των ηθών της εποχής.
Στο πρώτο μισό του βιβλίου ο μεγάλος εχθρός μοιάζει ανίκητος. Και δεν είναι ένα μόνο πρόσωπο. Από πάνω του πλανάται μία κεντρική ιδέα, ο έλεγχος του γυναικείου σώματος, του μυαλού και της ψυχής. Κι εκεί που σκέφτεσαι πως ίσως τα πράγματα μαλακώσουν για τους αθώους ήρωες του βιβλίου, ο σκοταδισμός της εποχής επανέρχεται ανελέητος, ακόμα κι από πηγές που δεν περιμένεις.
Η μαία του χωριού δίνει ξεκάθαρες συμβουλές στις γυναίκες. Τούς τονίζει πως η εγκυμοσύνη είναι κάτι που αφορά τις ίδιες, το δικό τους μυαλό και τη δική τους καρδιά. Η εμπειρική γνώση, που κάποια στιγμή θα γίνει επιστήμη, είναι η ελπίδα που σιγοκαίει στις προοδευτικές καρδιές, προκειμένου η γυναίκα να απελευθερωθεί κάποια στιγμή από τους ζυγούς που κουβαλάει εδώ και χιλιάδες χρόνια και οι οποίοι απλώς αλλάζουν όνομα.
Αν δεν είναι πατέρας θα είναι σύζυγος, θα είναι αδερφός, θα είναι άλλου είδους αυτόκλητος κηδεμόνας γένους αρσενικού ή, έστω, προγραμματισμένος/η να λειτουργεί με βάση τους κανόνες της πατριαρχίας.
Η γραφή της Πασχαλίας Τραυλού κρατάει τον αναγνώστη πλήρως απορροφημένο στην υπόθεση και τις πλούσιες πληροφορίες που παραθέτει για να γεμίσει τα περιγράμματα των χαρακτήρων της με τα πλεονεκτήματα, τα κουσούρια, τις επιθυμίες, τις κρυφές πτυχές και σκέψεις που συχνά παίζουν καταλυτικό ρόλο στην πορεία της υπόθεσης. Οι εξελίξεις, σε αντίθεση με την κοινωνική πρόοδο της εποχής, είναι γρήγορες.
Οι ήρωες δεν έχουν πολλά περιθώρια κινήσεων. Ή έστω, αυτό νομίζουν στην αρχή κάθε νέας μικρής περιπέτειεας, που θα τους βγάλει και σε ένα καινούργιο σημείο, άλλοτε πιο μπροστά από ό,τι βρισκόντουσαν όταν ξεκίνησαν την πορεία τους, άλλοτε πιο πίσω, αναγκασμένοι να σκεφτούν νέες λύσεις ή – κι αυτό είναι ένα από τα μοναδικά χαρακτηριστικά της γραφής της Τραυλού – νέα προβλήματα, που στο τέλος της ημέρας ίσως τους δώσουν πολύτιμα στοιχεία για το πώς θα προχωρήσουν ξανά. Και ξανά το ίδιο, μέχρι να φτάσουν, αν όχι στη λύτρωση, κάπου εκεί κοντά της.
Γλαφυρός, όπως πάντα, ο λόγος της συγγραφέα, βάζει τον αναγνώστη αμέσως στα παπούτσια των ηρώων του και αποπειράται να τον γεμίσει με αμφιβολίες για το ποιο είναι το σωστό και ποιο το λάθος. Η καταπίεση της γυναίκας αναδεικνύεται και μέσα από αυτά τα διλήμματα, κάποια από τα οποία είναι σήμερα ψευδεπίγραφα, το 1950 όμως βασάνιζαν τους ανθρώπους ανελέητα, ακόμα και για χρόνια μετά τις αποφάσεις τους, όποιες κι αν ήταν αυτές. Το δίπολο του άντρα αφέντη και σωτήρα αρχίζει να ραγίζει: τα μυαλά αλλάζουν, αναφέρει το βιβλίο. Γίνεται, όμως αυτό, στ’ αλήθεια; Μπορεί κανείς να αποτινάξει πλήρως από πάνω του προκαταλήψεις αιώνων; Μπορεί να αποφύγει τη θυματοποίηση, να σπάσει τον τροχό και να κάνει τα πρώτα του αληθινά βήματα προς την ελευθερία; Στον Παράδεισο του Παγγαίου όρους όλα έχουν ένα τίμημα. Πρέπει όμως να το πληρώνουν οι κάτοικοι ή όχι; Ο Παράδεισος βρίσκεται, δυστυχώς, γύρω μας και η ιστορία του Υπογείου στην οδό Ήρας 12 είναι, παρά τη σκοτεινιά της, φτιαγμένη από χρυσάφι. Σαν αυτό που κάποτε εξόρρυσαν στο Παγγαίο όρος.
