Οποια έχει νιώσει ότι η επαγγελματική της επιτυχία δεν είναι παρά μια καλοστημένη απάτη που έχει στήσει ως διά μαγείας ακούσια η ίδια κάνοντας τους πάντες να τη θεωρούν κάτι πολύ καλύτερο από τη μετριότητα που στην πραγματικότητα είναι και όπου να ’ναι η αλήθεια θα βγει στο φως, οπότε αναπόφευκτα θα ακολουθήσει κοινωνικός λιθοβολισμός και επαγγελματική εξορία, ξέρει περί τίνος πρόκειται.
Το σύνδρομο του απατεώνα είναι η ιδέα ότι η επιτυχία σου είναι αποτέλεσμα τύχης, δεν έχει απολύτως καμία σχέση με ταλέντο ή ικανότητες ή εσένα και συνοδεύεται από την αίσθηση ότι ανά πάσα στιγμή η πικρή αλήθεια θα αποκαλυφθεί. Ως αίσθηση, μοιάζει με το όνειρο που βλέπουμε όλοι οι υγιώς αγχωμένοι ενήλικες, ότι είμαστε ξανά στο σχολείο πάνω που νομίζαμε πως έχουμε ξεμπερδέψει με αυτό τον εφιάλτη, είναι μέρα εξετάσεων και είμαστε τελείως αδιάβαστοι. Μόνο που πρόκειται για την αληθινή ζωή, δεν είμαστε πια στο σχολείο και, επιπλέον, έχουμε διαβάσει.
Δεν είναι σπάνιο, ούτε καν καινούριο. Ως όρος πρωτοεμφανίστηκε το 1978 σε μελέτη του Georgia State University, όταν εντοπίστηκε το φαινόμενο επιτυχημένων γυναικών με πολύ υψηλά επίπεδα αυτοαμφισβήτησης – απλώς τελευταία δόθηκε έμφαση στη διερεύνηση της ψυχολογίας πίσω από το σύνδρομο του απατεώνα. Οσο για τη συχνότητα εμφάνισής του, υπολογίζεται ότι το 70% των ανθρώπων το έχει βιώσει σε κάποια στιγμή. Το σύνδρομο επηρεάζει άτομα από όλα τα μονοπάτια της ζωής: σπουδαστές και επιχειρηματίες, καλλιτέχνες και επιστήμονες, άνδρες και γυναίκες. Αν εξαιρέσουμε τους κατά συρροή ναρκισσιστές, όσους έχουν πάρα πολύ χαμηλούς ή καθόλου στόχους και όσους έχουν πάρει διαζύγιο από την κοινώς εννοούμενη λογική, κανείς δεν έχει ανοσία στο σύνδρομο του απατεώνα. Ούτε καν οι πιο επιφανείς, επιτυχημένοι άνθρωποι στον τομέα τους.
Η Μάγια Αγγέλου είχε πει σχετικά: «Εχω γράψει έντεκα βιβλία, αλλά κάθε φορά σκέφτομαι “ωχ, τώρα θα το μάθουν. Τους έχω ξεγελάσει όλους και θα με καταλάβουν”». Και η Μάγια Αγγέλου ήταν, μεταξύ άλλων, υποψήφια για Πούλιτζερ. Η Σέριλ Σάντμπεργκ, COO του Facebook, έχει δηλώσει: «Υπάρχουν ακόμα μέρες που ξυπνάω και νιώθω απατεώνας και καθόλου σίγουρη ότι πρέπει να βρίσκομαι εκεί που βρίσκομαι». Η Τζόντι Φόστερ, πιο περιγραφικά, έχει αποκαλύψει: «Οταν κέρδισα το Οσκαρ, νόμιζα πως έγινε μπέρδεμα, ότι θα το μάθουν όλοι και θα το πάρουν πίσω. Θα έρχονταν σπίτι μου, θα χτυπούσαν την πόρτα και θα έλεγαν “μας συγχωρείτε, θέλαμε να το δώσουμε σε κάποιον άλλον. Θα το πάρει η Μέριλ Στριπ”». Η οποία Μέριλ Στριπ επίσης έχει εκφραστεί σχετικά, όπως η Τίνα Φέι, η Κέιτ Γουίνσλετ και πολλές άλλες γυναίκες των οποίων τα ταλέντα και η σκληρή δουλειά δεν αμφισβητούνται από κανέναν – εκτός από τις ίδιες.
Κάποιες από τις πιο σύγχρονες μελέτες δείχνουν ότι, αν και οι άνδρες πέφτουν θύματα της αυτο-αμφισβήτησης, το σύνδρομο του απατεώνα είναι πιο συχνό φαινόμενο μεταξύ των γυναικών. Οι αιτίες είναι μάλλον προφανείς, καθώς στον επαγγελματικό στίβο ακόμα επικρατεί ανισότητα στις αμοιβές και, με φόβο να ακουστούμε σαν θυμωμένες φεμινίστριες από την κόλαση, οι γυναίκες είναι μαθημένες να υποτιμούν τον εαυτό τους και τις δυνατότητές τους επειδή όλους αυτούς τους αιώνες η πατριαρχία (ναι, συγγνώμη) έχει κάνει πολύ καλά τη δουλειά της. Ή μήπως ακούγονται συχνά φήμες ότι ένας επιτυχημένος άνδρας, π.χ. διευθυντής, έχει καθιερωθεί στον χώρο του επειδή κοιμήθηκε με όλες τις σωστές γυναίκες;
Η εξπέρ του συνδρόμου στις γυναίκες και συγγραφέας σχετικού βιβλίου, Βάλερι Γιανγκ, έχει καταλήξει σε ορισμένα μοτίβα συμπεριφοράς εκείνων που αισθάνονται απατεώνες. Καταρχάς, είναι οι τελειομανείς, που κυνηγώντας το Ελντοράντο της τελειότητας νιώθουν αποτυχημένοι και λίγοι, ακόμα κι αν επιτύχουν το 99% των τρελών τους στόχων. Μετά είναι εκείνοι που νιώθουν ανεπαρκείς αν χρειαστεί να ζητήσουν βοήθεια. Υστερα οι «ειδικοί» που φοβούνται να τοποθετηθούν για κάτι ή να πάρουν πρωτοβουλία αν δεν έχουν διαβάσει ολόκληρη τη σχετική παγκόσμια βιβλιογραφία, αλλά επίσης και οι εκ γενετής ευφυείς που νιώθουν ότι αν χρειαστεί ξαφνικά να κοπιάσουν για να επιτύχουν ένα στόχο μάλλον δεν είναι όσο ευφυείς νόμιζαν. Τέλος, είναι η κατηγορία εκείνων που προσπαθούν να κάνουν τα πάντα ταυτόχρονα και με επιτυχία (ως επαγγελματίες, γονείς, σύντροφοι, φίλοι), κάτι που όλοι ξέρουμε πόσο καλή ιδέα είναι για τα επίπεδα του ψυχικού στρες.
Κάθε ένας από τους πολλούς παθόντες αντιδρά στο σύνδρομο του απατεώνα διαφορετικά. Κάποιοι γίνονται εσωστρεφείς και χαμηλώνουν τον πήχη προκειμένου να μην αποκαλυφθεί η φανταστική τους ανεπάρκεια. Αλλοι δουλεύουν δύο φορές πιο σκληρά προσπαθώντας για το καλύτερο και μάλλον ελπίζοντας για το τέλειο. Περιττό να πούμε πως κάθε ακραία αντίδραση δεν είναι παρά ένα ωραιότατο αυτοσαμποτάζ, καθώς ούτε το να κρύβεσαι φοβισμένη, ούτε το να μην είσαι ευχαριστημένη αν δεν γίνεις η καλύτερη του κόσμου είναι η συνταγή της ισορροπίας.
Αυτοαποδοχή και τίμια προσπάθεια είναι ίσως το κλειδί για τις στιγμές που νιώθουμε πως η επιτυχία μας έχει συμβεί από ένα καπρίτσιο της τύχης και δεν την αξίζουμε πραγματικά. Λιγότερη έμφαση στην κακή κριτική των άλλων, αλλά και εμπιστοσύνη στο κριτήριο των αξιόλογων ανθρώπων που μας αποδέχονται – προφανώς όχι επειδή είναι εύπιστα κορόιδα. Τέλος, οι ρεαλιστικοί στόχοι είναι μια καλή ιδέα. Ο δρόμος της κουλτούρας της αποτυχίας είναι στρωμένος από δυσεκπλήρωτους στόχους και στην πραγματικότητα δεν απαιτείται να είσαι ο Αϊνστάιν, η Πλισέτσκαγια ή ο Στιβ Τζομπς για να είσαι καλή σε αυτό που κάνεις ή για να προσφέρεις κάτι που έχει αξία.
Κυρίως, ας κρατάμε υπόψη ότι πρόκειται για σύνδρομο, μια πάρα πολύ κοινή εμπειρία που, αν δεν γιγαντωθεί σε συναισθηματική αναπηρία, ίσως και να μας κρατά γειωμένους όταν υπάρχει κίνδυνος να πάρουν τα μυαλά μας αέρα. Ούτως ή άλλως, η δημιουργικότητα είναι μια διαδικασία που περιλαμβάνει τόσο άλματα φιλοδοξίας όσο και μακροβούτια άγχους. Οπως μάλλον σωστά διαπίστωσε ο Κρις Μάρτιν των Coldplay, «βοηθάει να είμαστε λίγο αλαζόνες και λίγο παρανοϊκοί. Αν ήμαστε μόνο παρανοϊκοί, δεν θα βγαίναμε ποτέ από το σπίτι. Αν ήμαστε μόνο αλαζόνες, κανείς δεν θα ήθελε να βγαίνουμε από το σπίτι».
