Η Ελισάβετ Κατσαμάκη ταξίδεψε στο Ρίο Ντε Τζανέιρο και έφερε μαζί της πίσω λίγο από το μαγικό φως της βραζιλιάνικης ψυχής, αποτυπωμένο στις φωτογραφίες της που θα δούμε αυτόν το μήνα σε μεγάλη έκθεση στην πρεσβεία της Βραζιλίας στην Αθήνα.
Τι σημαίνει για εσάς η Βραζιλία, ποια ήταν η σχέση σας με τη χώρα πριν φτάσετε ως εκεί και ποια αφού φωτογραφίσατε τους ανθρώπους της;
Εάν μπορούσα να χαρακτηρίσω τη Βραζιλία με μiα λέξη αυτή θα ήταν η “alegria” (θα μπορούσε να μεταφραστεί ως χαρά), μία υπαρξιακή κατάσταση θετικότητας και ευτυχίας που προέρχεται από μία συγκεκριμένη ιδεολογία ζωής που έχει να κάνει με τη μαγεία της στιγμής, τη μαγεία του τώρα. Επισκέφτηκα τη Βραζιλία για πρώτη φορά το 2011 και αισθάνθηκα σαν να είχα μεγαλώσει εκεί, ήταν σαν όλοι να είχαν διαβάσει τον Αλχημιστή και το Εγχειρίδιο του Πολεμιστή του Φωτός του Πάολο Κοέλιο, τα βιβλία που με είχαν παρακινήσει να ταξιδέψω τον κόσμο στην εφηβεία μου. Έκτοτε την επισκέφτηκα αρκετές φορές, είναι μία χώρα με απίστευτη φυσική ομορφιά, όμορφους ανθρώπους και ακόμα πιο όμορφο τρόπο σκέψης. Είναι σαν ένα μέρος του πλανήτη όπου δεν υπάρχει αρνητική ενέργεια, δεν άκουσα κανέναν άνθρωπο να παραπονιέται όσο δύσκολες κι αν ήταν οι συνθήκες ζωής, αντιθέτως όλοι ήταν με ένα χαμόγελο και έτοιμοι να χορέψουν ανά πάσα στιγμή, σαν να κουβαλούσαν μέσα τους μία μελωδία απόλυτα συνυφασμένη με το ρυθμό της ζωής. Φωτογράφισα τους ανθρώπους της το 2015, προσπάθησα να δείξω τις αντιθέσεις, τους ανέμελους Βραζιλιάνους στην Κοπακαμπάνα, τους κατοίκους της φαβέλας που αντιμετώπιζαν φτώχεια, βιαιότητα και περιθωριοποίηση, και το Κονγκρέσο με τους προνομιούχους Βραζιλιάνους, Δεν είδα καμία διαφορά, ανεξαρτήτως συνθηκών, κοινωνικής ή οικονομικής κατάστασης, οι Βραζιλιάνοι ήταν χαρούμενοι, απλοί και αυθεντικοί, σαν να είχαν ανακαλύψει το μυστικό της ζωής. Αυτό οδήγησε στην πρώτη μου έκθεση.
Μιλήστε μας για κάτι που ο περισσότερος κόσμος δεν φαντάζεται για τη Βραζιλία ή που ενδεχομένως έχει παρεξηγήσει.
Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν συνδυάσει τη Βραζιλία με την Κοπακαμπάνα, τις παραλίες, τη μουσική, τον ανέμελο τρόπο ζωής. Στην πρώτη μου επίσκεψη το ίδιο πίστευα κι εγώ μέχρι που είδα αστυνομικούς να κρατάνε μεγάλα όπλα και όταν ρώτησα γιατί μου απάντησαν ότι τα μικρά όπλα είναι για τα παιδιά. Άρχισα λοιπόν να ανακαλύπτω τις σκιές του Ρίο, εκεί όπου εκατομμύρια Βραζιλιάνοι ζουν καθημερινά με πυροβολισμούς, εμπόρους ναρκωτικών και φτώχεια κάτω του ορίου. Είναι οι λεγόμενες φαβέλες, δίπλα ακριβώς από τις γνωστές συνοικίες του Ρίο, όπου άνθρωποι πεθαίνουν καθημερινά περισσότεροi κι από όσους χάνουν τη ζωή τους στον πόλεμο στη Συρία. Οι ειδικές δυνάμεις μπαίνουν σε αυτές τις φαβέλες με τανκς ενώ οι υπόλοιποι Βραζιλιάνοι δεν μπαίνουν καθόλου. Είναι οι συνοικίες που ζουν σαν σκιές, αλλά είναι πολύ μεγάλες για να αγνοηθούν: 11,4 εκατομμύρια Βραζιλιάνοι ζουν σε καθεστώς ανέχειας, καθημερινών πυροβολισμών από τον πόλεμο των ναρκωτικών μεταξύ των εμπόρων που διοικούν τις φαβέλες και την αστυνομία. Οι κάτοικοι, κυρίως αφρο-Αμερικάνοι αντιμετωπίζουν κοινωνικό στίγμα, ανισότητα, εκμετάλλευση, με τη φτώχεια να τους οδηγεί στις συμμορίες και το εμπόριο ναρκωτικών. Αυτό που βρήκα αξιοθαύμαστο όταν μπήκα στην φαβέλα ήταν ότι παρόλες αυτές τις συνθήκες οι κάτοικοι ήταν χαρούμενοι, γενναιόδωροι και απολάμβαναν τη ζωή χορεύοντας όλοι funky μουσική στους δρόμους, με έκαναν φίλη τους στα κοινωνικά μέσα δικτύωσης. Ήταν πραγματικά παράδειγμα προς μίμηση και προς στοχασμό.
Ακόμη και στην ασπρόμαυρη φωτογραφία ένα υπέροχο φως διαπερνά τις εικόνες από τη Βραζιλία, αποτυπώνεται στα πρόσωπα των ανθρώπων. Μήπως εκτός από το περίφημο ελληνικό φως πρέπει να αρχίσουμε να συζητάμε και για το βραζιλιάνικο;
Ο ελληνισμός, και ειδικά η χρυσή εποχή των αρχαίων Ελλήνων έδειξαν στον κόσμο και στην ανθρωπότητα τη δύναμη του φωτός όσο κανείς άλλος λαός, το φως όμως δεν έχει εθνικότητα, μπορεί ο καθένας να το ανακαλύψει μέσα από το προσωπικό του ταξίδι. Είναι πέρα από τις αισθήσεις που γνωρίζουμε, έχει να κάνει με την πνευματική μας ύπαρξη. Η έκθεση μου είναι επηρεασμένη από τον Πλάτωνα και την αλληγορία της σπηλιάς. Το φως υπάρχει πάντα, όμως αυτό που βλέπουν οι περισσότεροι άνθρωποι είναι οι ψευδαισθήσεις στον τοίχο (οι σκιές που νομίζουμε ως αλήθεια) και περνούν τη ζωή τους κάνοντας τον τρόπο που αντιλαμβάνονται την αλήθεια πιο σημαντικό από την ίδια την αλήθεια και δύσκολα αποδέχονται κάτι άλλο από την πραγματικότητα που γνωρίζουν. Σε αυτό ακριβώς στηρίζεται το μάρκετινγκ, το image making, και η διαχείριση ενός ολόκληρου λαού -όσοι το έχουν καταλάβει αυτό καθοδηγούν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα. Το φως που φαίνεται στα πορτρέτα μου είναι αυτό που αποκτά ο άνθρωπος όταν έρχεται αντιμέτωπος με το θάνατο. Ίσως αυτές οι αντιξοότητες της Βραζιλίας να είναι και η βαθύτερη αιτία που οι άνθρωποι εκεί έχουν ανακαλύψει το νόημα της ευτυχίας. Πιστεύω ότι εάν συνδυάσουμε την αρχαία γνώση με τη σημερινή εξέλιξη της γνώσης της ανθρωπότητας μπορούμε να οδηγηθούμε γρηγορότερα στο φως ο καθένας προσωπικά καθώς και σε συλλογικό επίπεδο.
Τα παιδιά, μόνα τους ή στις αγκαλιές των γονιών τους, τράβηξαν την προσοχή σας. Τι βλέπετε στο βλέμμα, το χαμόγελό τους;
Τα παιδιά έχουν ακόμη αθώες ψυχές, πριν οι αντιλήψεις και οι σκιές που έρχονται καθώς μεγαλώνουμε επηρεάσουν την κρίση τους. Στην πραγματικότητα τα παιδιά έχουν να μάθουν περισσότερα στους μεγάλους από ό,τι οι μεγάλοι στα παιδιά και όσες ιδιοφυίες είχα την τύχη να συναντήσω στη ζωή μου είχαν ανακαλύψει ότι η ευτυχία προϋποθέτει να διατηρηθεί η αθωότητα και η παιδικότητα της ψυχής μέχρι το τέλος της ζωής μας. Μέσα σε όλη τη βιαιότητα και την φτώχεια τα παιδιά συνέχιζαν να παίζουν και να ονειρεύονται σε έναν κόσμο όπου δεν μπορούν να καταλάβουν κάτι άλλο από την αγάπη που είναι και η πηγή του φωτός, πριν το βλέμμα τους σημαδευτεί από πικρία ή απογοήτευση. Είναι στην ουσία μεγαλύτεροι δέκτες της αλήθειας από ό,τι οι μεγαλύτεροι και αισθανόμουν ότι μπορούσα να επικοινωνήσω καλύτερα μαζί τους και να αποτυπώσω ακριβώς αυτό στις φωτογραφίες μου. Έχουν δικαίωμα σε ένα καλύτερο μέλλον από αυτό του ρατσισμού, της πορνείας, της βιαιότητας και της περιθωριοποίησης και θεωρώ ότι το να συμβάλλω στο να μαθευτεί το τι ακριβώς συμβαίνει στις φαβέλες ή το να δώσω τα έσοδα των πωλήσεων στις φιλανθρωπικές που ασχολούνται με τα παιδιά στις φαβέλες, αλλάζει έστω και λίγο το μέλλον τους και το δικαίωμα τους για μία καλύτερη ζωή.
Το βλέμμα του φωτογράφου πίσω από το φακό έχει σίγουρα χαρακτήρα. Έχει όμως και φύλο, εθνικότητα, ηλικία; Ή ο φωτογράφος είναι με ένα τρόπο απαλλαγμένος από όλα αυτά την ώρα που απεικονίζει;
Η φωτογραφία είναι μία τέχνη που μπορεί να επικοινωνήσει εις βάθος σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής και σε όλες τις κουλτούρες με μία μόνο εικόνα χωρίς λόγια. Κρύβει λοιπόν μία τεράστια δύναμη, τη δύναμη της αφήγησης μίας ιστορίας ή μίας αλήθειας. Αυτό που κάνει διαφορετική μία φωτογραφία είναι το σε πόσο βάθος μπορεί να αγγίξει είναι η οπτική γωνία του φωτογράφου, το μέχρι που βλέπει. Είναι ένα φως που περνάει μέσα από ένα πρίσμα που βγαίνει σε διαφορετικά χρώματα: η φωτογραφική μηχανή είναι το πρίσμα. Μέσα από μία φωτογραφία διαφαίνεται όλη η προσωπικότητα του φωτογράφου, δεν αποκαλύπτεται μόνο ο άνθρωπος που φωτογραφίζεται. Θα έλεγα ότι δεν προσδιορίζεται από το φύλο, ή την εθνικότητα ή την ηλικία, αλλά από την προσωπικότητα και την ιδεολογία ζωής του. Το πώς έχει δηλαδή αποφασίζει να βλέπει τη ζωή, αυτό είναι που επικοινωνεί με τους παραλήπτες της εικόνας, συνειδητοποιημένα ή ασυνείδητα. Πιο πολύ από όλα διαφαίνεται η ευαισθησία, η ικανότητα αντίληψης σε διανοητικό και συναισθηματικό επίπεδο. Το πιο σημαντικό δώρο που πήρα από τους φωτογράφους που συνεργάστηκα ως νέα κοπέλα, ήταν ότι αντιλαμβανόντουσαν και αποτυπώνανε στην φωτογραφία, στοιχεία της προσωπικότητας μου που ούτε εγώ η ίδια είχα ανακαλύψει ακόμα, αυτή η ευαισθησία και η αντίληψη της λεπτομέρειας είναι που τους έκανε επιτυχημένους φωτογράφους, επικοινωνούσαν τη δικιά τους αλήθεια, αλλά και αυτές των άλλων.
Πόσο αθώο μπορεί να είναι το βλέμμα ενός ανθρώπου που έχει σπουδάσει οικονομικά;
Δεν πιστεύω ότι η αθωότητα έχει να κάνει με τις σπουδές ή το επάγγελμα, έχει να κάνει με την αθωότητα της ψυχής και το πόσο επιθυμούμε να την διατηρήσουμε με τον τρόπο σκέψης και τις πράξεις μας καθ’ όλη την διάρκεια της ζωής μας. Δεν με βλέπω ως ιδεαλίστρια παρόλο που έχω τις δικιές μου ιδέες που υποστηρίζω έντονα, προτιμώ να με βλέπω ως ρομαντική ρεαλίστρια, προτιμώ να βλέπω την πραγματικότητα όσο σκληρή κι αν είναι, προτιμώ πάντα την αλήθεια από το ψέμα, πιστεύω ωστόσο ότι έχουμε την δύναμη να διαμορφώνουμε πραγματικότητες και να πιστεύουμε τα όνειρά μας τόσο που να τα κάνουμε πραγματικότητες κι όχι απλά ψευδαισθήσεις. Οποιος γνωρίζει τη δύναμη της σκέψης, γνωρίζει και ότι όποιος πιστεύει στα θαύματα είναι ρεαλιστής. Μας πάει στο ερώτημα πόσο αθώα είναι η γνώση αλλά αυτή είναι άλλη συζήτηση και έχει να κάνει με τα κίνητρα με τα οποία χρησιμοποιείται η γνώση κι αυτό μας ξαναγυρίζει στην πρώτη πρόταση, ότι δηλαδή εμείς αποφασίζουμε πόσο αθωότητα ψυχής επιθυμούμε να κρατήσουμε, αν διαλέγουμε το φως ή τις σκιές.
Τι μπορεί να μάθει η Ελλάδα, αλλά και η Ευρώπη γενικότερα από τη Βραζιλία;
Ότι σε όποια κατάσταση κι αν βρισκόμαστε, όσες κι αν είναι οι αντιξοότητες μπορούμε πάντα να βρούμε το φως, την ευτυχία και την μελωδία όχι μέσα από έναν περίπλοκο τρόπο σκέψης ή διανόησης, αλλά μέσα από την απλότητα, και δεν αναφέρομαι στην επιφανειακή απλότητα αλλά σε εκείνη που έχει ξεπεράσει τις περιπλοκότητες και έχει καταλήξει. Η πηγή της έλλειψης ευτυχίας είναι η σύγκριση, η σύγκριση σε σχέση με την ευτυχία των άλλων, ή με την ευτυχία του εαυτού μας σε σύγκριση με άλλες χρονικές περιόδους ή σε σχέση με τις προσδοκίες μας. Το αποτέλεσμα της σύγκρισης είναι πάντα η δυστυχία, είναι ένα άνισο παιχνίδι του μυαλού. Η ευτυχία μπορεί να βρεθεί μόνο μέσα μας και η μέρα που συνειδητοποιήσουμε ότι για ό,τι συμβαίνει στη ζωή μας ευθυνόμαστε μόνο εμείς, είναι και η μέρα που αλλάζει η ζωή μας -κανείς άλλος δεν μπορεί να την αλλάξει για εμάς, ούτε η απόκτηση υλικών αγαθών, επιτυχίας ή φήμης -ο ορισμός δηλαδή της επιτυχίας για τους περισσότερους ανθρώπους. Πιστεύω ότι θα πρέπει να αναθεωρήσουμε την έννοια της λέξης επιτυχία για να βρούμε το πραγματικό μονοπάτι προς την ευτυχία και την αυθεντικότητα έτσι ώστε να ζούμε μία αληθινή ζωή χωρίς μάσκες. Μπορούμε λοιπόν να μάθουμε ότι η ευτυχία των ανθρώπων στις φαβέλες μέσα από τις αντίξοες συνθήκες είναι απλά μία επιλογή τους, κάτι που απλά μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι γινόμαστε τόσο ευτυχισμένοι όσο μας επιτρέπει το μυαλό μας.
Έχετε διαγράψει μια φανταστική καριέρα στο μόντελινγκ, αλλά και ως επιχειρηματίας. Τι συμβουλή θα δίνατε σε ένα κορίτσι που θέλει να γνωρίσει τον κόσμο κάνοντας τόσο συναρπαστικές δουλειές (του μοντέλου, του φωτογράφου);
Πάντα πίστευα από μικρή ότι ανεξαρτήτως από πού ξεκινάει ένας νέος άνθρωπος, ανεξάρτητα από το υπόβαθρό του, την εκπαίδευση ή την προσωπική ιστορία, αυτό που τελικά παίρνει από τη ζωή είναι αυτό που πιστεύει ότι μπορεί να πάρει. Η αγάπη λοιπόν για τον εαυτό μας είναι καθοριστική στη ζωή μας, τόσο στην καριέρα μας, όσο και στις διαπροσωπικές μας σχέσεις. Καταλαβαίνω, έχοντας μιλήσει με πολλές γυναίκες, ότι αυτό δεν είναι αυτονόητο: για διαφορετικούς λόγους που συνήθως πηγάζουν από την παιδική ηλικία, πολλές γυναίκες υποφέρουν από έλλειψη αυτοπεποίθησης, είναι όμως το σημαντικότερο βήμα για μία πετυχημένη και συναρπαστική ζωή, το να μάθουν τελικά να αγαπούν τον εαυτό τους για να πάρουν το καλύτερο που έχει να προσφέρει η ζωή. Θα έλεγα το σημαντικότερο συστατικό της επιτυχίας είναι να γνωρίζεις τι θες, που πηγαίνεις και τι χρειάζεσαι, κάποιες κοπέλες ξέρουν από μικρές, άλλες το ανακαλύπτουν στην πορεία. Το μυστικό είναι να συνεχίσεις το ταξίδι σου μέχρι να το ανακαλύψεις, δεν είναι ποτέ αργά να ζήσεις τη ζωή που θες. Ολη η δύναμη βρίσκεται μέσα μας, οι γυναίκες είναι σε επαφή με το ένστικτό τους και αυτός είναι ο σωστός δρόμος για να ανακαλύψουν το σκοπό της ζωής τους και όχι ακούγοντας τους άλλους. Είναι ο μόνος δρόμος για την αληθινή ζωή, αυτή δηλαδή που μας ταιριάζει και οδηγεί στην αυθεντικότητα όταν δηλαδή είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας και με τους άλλους. Στην ζωή έχουμε δύο επιλογές, να δράσουμε με παρότρυνση την αγάπη, ή το φόβο, το πρώτο είναι ο σύμμαχος μας, το δεύτερο ο εχθρός μας. Θαύματα συμβαίνουν κάθε μέρα, τα ζουν αυτοί που τα πιστεύουν, αυτοί που ρισκάρουν και δεν φοβούνται τη ζωή. Στην ουσία η αποτυχία είναι απλά μία προετοιμασία της επιτυχίας, το πραγματικό ρίσκο είναι η στασιμότητα του μυαλού και του σώματος. Πιστεύω ότι η συνταγή της επιτυχίας των ονείρων είναι να ξέρεις τι θες, να πιστεύεις βαθιά μέσα σου ότι μπορείς να το καταφέρεις αγαπώντας τον εαυτό σου, να προετοιμαστείς με τα εφόδια, να κάνεις τη δουλειά που χρειάζεται για να τα πετύχεις, να προσαρμόζεσαι στις καινούριες συνθήκες που έρχονται στο ταξίδι σου και να έχεις την υπομονή να βρεις την κατάλληλη ευκαιρία την οποία πρέπει να έχεις τα μάτια να αναγνωρίσεις και την ωριμότητα να διαχειριστείς. Όσο αφορά την επιτυχία σου ως άνθρωπος αυτή είναι πάντα ο δρόμος της αγάπης και της θετικής επίδρασής σου σε άλλους ανθρώπους και όχι μόνο στον εαυτό σου. Τελικά η πιο αληθινή ζωή είναι αυτή που ζούμε τα όνειρά μας ξύπνιες και ναι πάντα αξίζει να τα προσπαθήσουμε.
* Η έκθεση της Ελισάβετ Κατσαμάκη στην Πρεσβεία της Βραζιλίας στην Αθήνα (Βασ.Σοφίας 23) θα διαρκέσει έως τις 6 Απριλίου 2018.
