Μια φορά κι έναν καιρό ήταν και δεν ήταν…. Έτσι αρχίζουν τα τσιγγάνικα παραμύθια, με την αβεβαιότητα που χαρακτηρίζει τη ζωή τους, κι αυτό είναι το πρώτο πράγμα που μαθαίνω μερικές μέρες πριν όταν πηγαίνω να δω το Romáland των Ανέστη Αζά και Πρόδρομου Τσινικόρη στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης. Έχοντας παρακολουθήσει τρεις φορές (στη διάρκεια των χρόνων που παρουσιαζόταν) την Καθαρή Πόλη, εντυπωσιακή παράσταση-ντοκιμαντέρ του ίδιου σκηνοθετικού διδύμου που υπογράφει και συν-σκηνοθετεί έργα εδώ και μία ντουζίνα χρόνια, έφτιαχνα στο μυαλό μου πιθανές σκηνές που θα με περίμεναν στο Romáland. Δεν με περίμενε καμία από αυτές. Αντιθέτως, με περίμεναν τα χαμογελαστά αν και τρακαρισμένα πρόσωπα πέντε ανθρώπων που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν σε έναν κόσμο που η λέξη Ρομά, τσιγγάνος, φλερτάρει στην καλύτερη περίπτωση με το εξωτικό, το άναρχο και το χαρούμενο, ενώ στη χειρότερη με το επικίνδυνο, το βρώμικο, ακόμη και το εγκληματικό.
«Γεννήθηκα από λάθος και ζω από περιέργεια να δω το τέλος της ζωής μου», λέει στην αρχή αυτού του ζωντανού ντοκουμέντο η Αγγελική Ευαγγελοπούλου, μία από τους Ρομά πρωταγωνιστές. Μαζί της επί σκηνής οι Γιώργος Βιλανάκης, Θεοδοσία Γεωργοπούλου, Αβραάμ Γκουτζελούδης και Μέλπω Σαΐνη, οι οποίοι θα πάρουν από το χέρι τους θεατές και θα τους ξεναγήσουν σε μία φέτα τσιγγάνικης ζωής, της δικής του ο καθένας, αναπόφευκτα βουτηγμένης στα κλισέ, αλλά αναβαπτισμένης με χιούμορ και ειλικρίνεια, ίσως ακόμη και με ένα μικρό παράπονο.
Πώς μπόρεσαν δύο μπαλαμοί να κάνουν μία παράσταση για τους Ρομά;
Πρώτα απ’ όλα, προηγήθηκε πολύμηνη έρευνα στο Ζεφύρι, τον Ασπρόπυργο, τη Θεσσαλονίκη, τη Λάρισα, τις Σέρρες και αλλού, όπου οι τσιγγάνοι ρίζωσαν λίγο παραπάνω και μπήκαν σε σπίτια. Ξεκινώντας από την πραγματικότητα ότι το κράτος αντιμετωπίζει τους τσιγγάνους ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας, οι σκηνοθέτες βγάζουν μπροστά αυτούς τους ανθρώπους και τις προσωπικές ιστορίες τους που συνθέτουν ένα μωσαϊκό της τσιγγάνικης ζωής με όλες τις ρομαντικές, αλλά και τις τραγικές πτυχές της. Έχοντας επισκεφθεί τον «Φάρο του Κόσμου» στον Δενδροπόταμο Θεσσαλονίκης, οργάνωση η οποία εργάζεται για την κοινωνική ένταξη παιδιών Ρομά, αλλά και τους καταυλισμούς στον Ασπρόπυργο και σε κοινότητες της βορειοδυτικής Αττικής, σε συνεργασία με την ΜΚΟ Κλίμακα στο Ζεφύρι, οι δύο σκηνοθέτες εισπράττουν την απόγνωση των Ρομά για την «αδιαφορία που ένιωθαν από πλευράς κράτους και κοινωνίας για τον αποκλεισμό τον οποίο βιώνουν» και ανεβάζουν στη σκηνή δύο άντρες και τρεις γυναίκες πρόθυμους να μοιραστούν τις ιστορίες της ζωής τους.
Γιατί ήρθες σήμερα εδώ;
Ρωτάνε οι σκηνοθέτες τους ερασιτέχνες ηθοποιούς τους και αναρωτιέμαι κι εγώ το ίδιο για εμάς τους μπαλαμούς ανάμεσα στους θεατές.
“Γιατί δεν είμαι ρομά, αλλά θέλω πολύ να μάθω για τους ρομά, γιατί αναγνωρίζω τα κλισέ που κυριαρχούν σε βάρος τους και θέλω να μάθω και στους υπόλοιπους (γεια σου, μαμά) να μην τους φοβούνται, να μην είναι προκατειλημμένοι εναντίον τους” είναι η απάντηση που δίνω στον εαυτό μου. Από παιδί, οι δικοί μου μού κράταγαν πιο σφιχτά το χέρι όταν διασταυρώνονταν οι δρόμοι μας με “γύφτους”, μια λέξη που δεν χρησιμοποιώ ποτέ γιατί τη θεωρώ (και είναι) προσβλητική. Ευτυχώς, δεν τις φοβάται η παράσταση τέτοιες λέξεις, τις παίρνει και τις στήνει στον τοίχο, τις αποδομεί. Απέναντί μου, πάνω στη σκηνή έχω ανθρώπους που έχουν ζήσει σε καταυλισμούς, που διεκδίκησαν καλύτερη ζωή για τους ίδιους και τα παιδιά τους, που έφυγαν από κακοποιητικές σχέσεις, που δεν γνώριζαν ότι είναι Ρομά, που διάλεξαν να είναι Ρομά. Τι έμαθα γι’ αυτούς στα 90 λεπτά που διαρκεί η παράσταση των Αζά και Τσινικόρη; Ότι η κοινότητα των Ελλήνων Ρομά χρονολογείται από τον 15ο αιώνα και είναι μία από τις παλαιότερες της Ευρώπης. Ότι στη γλώσσα τους υπάρχει πλήθος ελληνικών λέξεων. Ότι ήταν αόρατοι για το ελληνικό κράτος μέχρι το 1979, που πολιτογραφήθηκαν μεν, συνέχισαν δε να ζουν σε καθεστώς σχεδόν ανιθαγένειας, σε δύσκολες συνθήκες, σε γκέτο και καταυλισμούς. Έμαθα και λεπτομέρειες για τα πρόσφατα εγκλήματα σε βάρος νέων τσιγγάνων που το έβαλαν στα πόδια μπροστά στις σειρήνες της αστυνομίας και το πλήρωσαν με τη ζωή τους.
Ιστορίες με κλέφτες και αστυνόμους
Κι ενώ η παράσταση ασχολείται και με τις δύο (πρόσφατες και γνωστές) δολοφονίες Ρομά από αστυνομικούς, μία τρίτη δολοφονία, ενός 17χρονου αγοριού στη Βοιωτία, ήρθε να προστεθεί στις τραγικές ιστορίες κρατικής αυθαιρεσίας με θύματα τσιγγάνους. Η καταδίωξη από την αστυνομία του Νίκου Σαμπάνη στην Αθήνα και του Κώστα Φραγκούλη στη Θεσσαλονίκη οδήγησε στον άδικο, πρόωρο και παράλογο θάνατό τους. Αυτές οι τρεις υποθέσεις (μαζί με της Βοιωτίας) έφτασαν στις αίθουσες της δικαιοσύνης, αλλά πολλές άλλες, άγνωστες στην κοινή γνώμη, άφησαν τους θύτες φρικτών περιστατικών βίας ατιμώρητους. Και κάπως έτσι επιβιώνει στην ελληνική κοινωνία η ιδεολογία του ναζισμού που έκανε λόγο για «ζωές ανάξιες να βιωθούν», θεωρούσε τους ρομά κατώτερη φυλή και τους οδηγούσε σε μαζική εξόντωση.
Κούκλα, έχεις ιδέα από Ρομανές;
Σχεδόν ακούω τη φωνή της κυρίας Αγγελικής ξανά μέσα στο κεφάλι μου. Θυμάμαι ένα τραγούδι που έχω ακούσει από την Άννα Βίσση, Μαγκάβα τουτ ή κάτι τέτοιο, πιάνεται; Όχι, δεν ξέρω τι σημαίνει, ιδέα δεν έχω από Ρομανές, μακάρι να είχα, μου αρέσουν οι γλώσσες. Στη διάρκεια της παράστασης θα μάθω όμως ότι, στα ρομανές δεν υπάρχει “σ’ αγαπώ”, αντί γι’ αυτό, οι Ρομά, λένε, πονάω για σένα (ολόσωστο, αν με ρωτάς). Θα γίνουν κι άλλα ταχύρυθμα μαθήματα ρομανές από σκηνής, μπορεί να μην τα θυμάσαι μετά, αλλά θα νιώσεις όπως όταν ακούς μία ελληνική διάλεκτο που δεν καταλαβαίνεις, αλλά χαμογελάς ψάχνοντας για ομοιότητες. Οι ερασιτέχνες ηθοποιοί της παράστασης θα σου διηγηθούν τις ιστορίες τους, τη ζωή τους, όχι για να συγκινηθείς ή να μαυρίσει η ψυχή σου, αλλά για να συνειδητοποιήσεις πόσο μοιάζετε. Κάποιοι από αυτούς θα έχουν μπει στη φυλακή κι άλλοι θα έχουν μεγαλώσει από οικογένεια μπαλαμών που τους αγόρασε όταν ήταν βρέφη, άλλοι θα ζουν μια ζωή ολόιδια με την “κανονική” δική σου, με σχολείο και δουλειά και σχέδια να κάνουν παιδιά και να παντρευτούν όχι από προξενιό σε παιδική ηλικία, αλλά από έναν έρωτα που άνθισε στο τικτοκ. Ο μαέστρος των επί σκηνής δρώμενων Αβραάμ Γκουτζελούδης, βοηθός των σκηνοθετών και Ρομά ο ίδιος, θα θυμίζει σε όλους μας το παιχνίδι του είναι και του φαίνεσθαι που παίζουν όλοι οι άνθρωποι συνειδητά και ασυνείδητα. Όποιος έχει χρειαστεί να κρύψει την ταυτότητά του (εθνική, πολιτική, σεξουαλικών προτιμήσεων κλπ.) ίσως καταλάβει λίγο καλύτερα τι σημαίνει να είσαι Ρομά και ίσως ταυτιστεί με το κορίτσι της παράστασης που, παρόλο που δεν χρειάζεται να λέει ότι είναι Ρομά, το επιλέγει.
Φεύγοντας από τη Στέγη, κρατάω τη φράση του 19χρονου βαφτιστηριού μου, που με συνόδευσε εκείνο το βράδυ: “Νονά, την παράσταση θα έπρεπε να έρθουν να τη δουν σχολεία“. Έτσι ακριβώς.
3 καθολικά προσβάσιμες παραστάσεις στις 22, 23 & 24 Νοεμβρίου 2023.
Παραστάσεις έως 26 Νοεμβρίου 2023 στην Κεντρική Σκηνή, στις 20:30.
