Κλέβοντας τον τίτλο ενός διάσημου βιβλίου θα πω για την Αλεξάνδρα: Κορίτσι, γυναίκα, άλλο. Όπου άλλο, ένας ανεμοστρόβιλος ιδεών και γενναιότητας, ή, όπως τη χαρακτηρίζει η ίδια, άγνοιας κινδύνου. Στην ήδη πολυδιαβασμένη συλλογή διηγημάτων της Αλεξάνδρας Κ*, Πράγματα που σκέφτεται η παρθένος Μαρία καπνίζοντας κρυφά στο μπάνιο (το βιβλίο, στις εκδόσεις Πατάκη, βρίσκεται ήδη στην πέμπτη έκδοση και την 7η χιλιάδα), η Βάντα, η Ρόζα, η χήρα Τάκη, η Μαμά Μαλάκω, η φιλόλογος Αικατερίνη Γιαννοπούλου και άλλες τόσες φίλες τους μιλάνε για το τι σημαίνει να είσαι γυναίκα. Το βιβλίο ήρθε να συμπληρώσει με τον καλύτερο τρόπο μια πολύ συναρπαστική διετία για τη συγγραφέα που συμμετείχε στο πρόγραμμα του Πανεπιστημίου της Αϊοβα, The International Writing Program, (επιλέγουν μόλις δώδεκα συγγραφείς απ’ όλο τον κόσμο κάθε φορά), και υπέγραψε το σενάριο/λιμπρέτο σε δύο παραστάσεις, τη «Στρέλλα» και την «Ωραία Ελένη» του Όφενμπαχ, στην Εθνική Λυρική Σκηνή. Αυτή την εποχή γράφει (με ανάθεση) ένα θεατρικό έργο κι άλλα πολλά που δεν μας τα αποκαλύπτει προς το παρόν.
Γιατί γράφεις;
Όταν ξεκίνησα να γράφω ήμουν παιδί, δεν ήταν συνειδητό γιατί έγραφα. Ήταν μηχανισμός επιβίωσης. Έγραφα ιστορίες, είχα μια συνηθισμένη παιδική ηλικία, δεν επικοινωνούσα πολύ με το περιβάλλον μου. Ήμουν εξωγήινη, έτσι με αντιμετώπιζαν. Είχα μια περίεργη φαντασία που δεν γινόταν κατανοητή και συχνά χλευαζόταν. Οπότε το να φτιάχνω έναν άλλον πλανήτη και να μένω εκεί ήταν μια χαρά. Δεν μεγάλωσα σε ένα σπίτι όπου υπήρχαν βιβλιοθήκες και θα μπορούσα να φανταστώ ότι θα γίνω συγγραφέας. Αλλά το διάβασμα και το γράψιμο ήταν τα ασφαλή μου καταφύγια. Αργότερα, άρχισαν να με προτρέπουν οι φίλοι να γράψω – κυρίως από το θέατρο, από τη σχολή και μετά, να γράψω έργα για να παίξουν. Η ερώτηση είναι γιατί συνεχίζω να γράφω.
Γιατί η ταυτότητα λέει πλέον συγγραφέας.
Δίνω μάχη με τον εαυτό μου για να συστήνομαι ως συγγραφέας – τυπικό γυναικείο χαρακτηριστικό. Η εικόνα που έχουμε για τον συγγραφέα είναι ότι πρόκειται για κάτι σοβαρό, αρσενικό, αγέλαστο, βαρύ. Ο χώρος στην Ελλάδα είναι τελείως boys club. Υπάρχουν ελάχιστες συγγραφείς οι οποίες αντιμετωπίζονται επί ίσοις όροις, και αυτό από μια ηλικία και μετά. Μπορείς να υπάρχεις ως αλατοπίπερο σε αυτό το χώρο, όχι ως ισότιμη συνομιλήτρια… Το γράψιμο συνεχίζει να είναι για μένα μηχανισμός επιβίωσης. Αυτό το roller coaster που συμβαίνει στο μυαλό και το στομάχι μου όταν κάθομαι να γράψω, αυτό μου αρέσει. Μόλις εκδοθεί κάτι και ξέρω ότι θα πρέπει να γυρνάω έξι μήνες δεξιά κι αριστερά και να μιλάω γι’ αυτό, γίνεται κάτι ξένο, πέρα από μένα, δεν διασκεδάζω το μετά.
Τι σε σταματάει;
Όταν ξεκινάω να γράψω, ξεκινάω γιατί κάτι δεν έχω καταλάβει, Θέλω να δω πού θα πάει. Ξεκινάω με μια απορία, με ένα συναίσθημα το οποίο δεν έχω κατανοήσει. Ας πούμε, αν γράψω για κάτι δικό μου, που δεν το κάνω συχνά, συνήθως γιατί ξέρω το τέλος της ιστορίας και βαριέμαι, θα είναι για μια αντίδρασή μου σε μια κατάσταση που δεν την κατανοώ. Σε καθεμία από τις ιστορίες του Πράγματα που σκέφτεται η παρθένος Μαρία καπνίζοντας κρυφά στο μπάνιο προσπαθώ κάτι να καταλάβω. Κάποιες στιγμές ίσως τις έχω ζήσει, αλλά είναι μυστήριο πώς και γιατί τις έζησα, τι σκεφτόμουν. Προσπαθώ να μπω βαθιά μέσα σε αυτή τη στιγμή ελπίζοντας ότι από κει θα ανασύρω μια εξήγηση που μπορεί να αφορά και άλλους ανθρώπους.
Έγραψα μια συλλογή διηγημάτων γύρω από τις ενοχλητικές πτυχές της γυναικείας εμπειρίας για τις οποίες δεν θέλουμε να μιλάμε, και που προφανώς κάποιοι δεν θέλουν να ακούσουν.
Τα διηγήματα του βιβλίου τα συνδέει μεταξύ τους το θάρρος με το οποίο μιλάς για την ανθρώπινη κατάσταση, έτσι όπως τη βιώνουν οι γυναίκες.
Είπες θάρρος, αλλά εγώ άκουσα βάρος, ότι τα διηγήματά μου τα συνδέει ένα βάρος. Και μ’ αρέσει αυτό. Πιστεύω ότι περιγράφει τη γυναικεία κατάσταση. Κουβαλάμε ένα βάρος, κουβαλάμε τα βαρίδια των γυναικών πριν από εμάς. Πιστεύω πως κληρονομούνται κανονικότατα. Φτάσαμε στο μη παρέκει. Ίσως η δική μου γενιά να είναι αυτή που είπε επιτέλους «φτάνει, δεν αντέχουμε άλλο, έχουμε κουβαλήσει τόσα πολλά βαρίδια!».
Πιστεύεις ότι στην Ελλάδα βιώνουμε με μεγαλύτερη ένταση την πατριαρχία από ό,τι άλλες ευρωπαϊκές χώρες;
Στα Βαλκάνια γενικότερα το έχουμε αυτό. Συναναστρέφομαι άτομα από άλλες χώρες της Ευρώπης μέσα στο ίδιο μου το σπίτι. Το πώς αντιμετωπίζονται στα Βαλκάνια οι γυναίκες δεν το έχω συναντήσει πουθενά στον δυτικό κόσμο. Επιμένω να μιλάω για το σύντροφό μου, τον Ντάνιελ, γιατί του είμαι τρομερά ευγνώμων για τη στήριξή του όσο γραφόταν αυτό το βιβλίο. Ήταν από τις σπάνιες φορές που είχα ένα σύντροφο να με στηρίζει ηθικά, να σέβεται το γεγονός ότι γράφω, να φτιάχνει ιδανικές συνθήκες για να γράψω, να μη μου κάνει ψυχολογικό πόλεμο επειδή γράφω, να μην προσπαθεί να με μικρύνει. Μεγάλωσε στη Σουηδία βλέποντας τη μάνα του να διαβάζει και τον πατέρα του να να κάνει τις δουλειές του σπιτιού. Οπότε όταν του λέω όλες τις σεξιστικές συμπεριφορές που αντιμετωπίζω, ειδικά μετά την έκδοση αυτού του βιβλίου, τρελαίνεται, δεν μπορεί να το πιστέψει, το βρίσκει αδιανόητο.
Τι είδους σεξιστικές συμπεριφορές αντιμετωπίζεις;
Κάποιοι θεωρούν ότι έχω γράψει κάτι τρομερά τολμηρό. Δεν έχω γράψει τίποτα τέτοιο. Οι μεγάλες αντιδράσεις, δε, προέρχονται από ανθρώπους που δεν έχουν διαβάσει το βιβλίο, αλλά κρίνουν εμένα προσωπικά από μια συνέντευξη στο Ίντερνετ. Εκεί, βάσει όσων λέω, που δεν τα θεωρώ ριζοσπαστικά, ούτε τίποτα καινούριο, ούτε έχω έναν ολοκληρωμένο φεμινιστικό λόγο, έρχονται και μου επιτίθενται. Εσχάτως αποκαλούμαι φεμιναζί. Δεν ισχυρίζομαι ότι έχω γνώση της ιστορίας του φεμινισμού. Νιώθω φεμινίστρια, αλλά χωρίς τη θεωρητική κατάρτιση για να μιλάω επίσημα. Μιλάω ως συγγραφέας που έγραψε μια συλλογή διηγημάτων γύρω από τις ενοχλητικές πτυχές της γυναικείας εμπειρίας για τις οποίες δεν θέλουμε να μιλάμε, και που προφανώς κάποιοι δεν θέλουν να ακούσουν. Οι άσχημες αντιδράσεις, από άνδρες κυρίως και κάποιες γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας, έχουν να κάνουν είτε με τη δημόσια παρουσία μου είτε με το γεγονός ότι σχημάτισαν άποψη από περιλήψεις. Χωρίς να το έχουν διαβάσει, του έχουν φορέσει την ταμπέλα «στρατευμένο». Ειδικά το τελευταίο με βγάζει από τα ρούχα μου.
Με ενοχλεί το να βάζει κανείς αποτρεπτικές ταμπέλες στα βιβλία. Γενικότερα υπάρχει αντίσταση στο γυναικείο βίωμα. Λειτουργεί ανασταλτικά για την ανάγνωση ενός βιβλίου το να λες ότι αναφέρεται στο γυναικείο βίωμα, στο μαύρο βίωμα, στο queer βίωμα. Υποψιάζομαι ότι κάποιοι αντιστέκονται σε τέτοιες θεματικές γιατί τους φέρνουν προ των ευθυνών τους. Οπως κι εγώ, όταν διαβάζω μαύρη λογοτεχνία συνειδητοποιώ ότι είμαι από την άλλη πλευρά, από την πλευρά του καταπιεστή κι ας μην έχω μαστιγώσει σκλάβους. Σοκαρίστηκα πολύ πέρσι στη συνάντησή μου με την Εβαρίστο όταν συνειδητοποίησα πόσο προσεκτική έπρεπε να είμαι σε όσα της έλεγα γιατί, χωρίς να το συνειδητοποιώ, μιλούσα από προνομιακή θέση. Εγώ, στη γυναίκα που έχει πάρει Booker.
Είναι άραγε πιο εύκολο να ξεπεράσουμε το έμφυλο ζήτημα παρά το ταξικό;
Θεωρώ το ταξικό πολύ πιο φλέγον από το έμφυλο. Βέβαια πρέπει να βρούμε πού το ένα υποθάλπει το άλλο. Αν κατακτήσουμε την ισότητα, θα περάσουμε στη συνέχεια σε ένα άλλο οικονομικό ή πολιτικό σύστημα; Δεν το ξέρω. Πιστεύω πως αν είχαμε κατακτήσει την ισότητα θα ζούσαμε σε έναν λιγότερο βίαιο κόσμο. Μπορεί να κάνω και λάθος και τελικά η βία να είναι στην ανθρώπινη φύση ανεξαρτήτως φύλου. Ίσως απλώς εμείς έχουμε μάθει να τη συγκρατούμε.
Μεγαλώνεις την κόρη σου με αυτή την αισιοδοξία;
Ότι έρχεται αυτή η ισότητα; Όχι. Η κόρη μου ξέρει ποια είναι τα πράγματα για τα οποία πρέπει να παλέψουμε. Και δεν τα ξέρει από μένα. Δεν ξέρω από πού έχει πάρει αυτή τη γνώση η γενιά της, από το Ίντερνετ; Είναι σχεδόν γεννημένες φεμινίστριες, έχουν φοβερή αντίληψη του κόσμου, των ανθρώπινων σχέσεων, της κοινωνίας. Είναι σαν να μην έχουν τους παραμορφωτικούς φακούς που είχαν φορέσει σ’ εμάς, σαν να βλέπουν τα πράγματα καθαρά, όπως είναι. Υποθέτω πως έχει να κάνει με την πρόσβαση στην πληροφορία. Επίσης, η ποπ κουλτούρα που καταναλώνουν τα παιδιά σήμερα είναι προσανατολισμένη προς μια πιο συμπεριληπτική κοινωνία, είναι empowering.
Θέλω να προστατέψω την κόρη μου από την πατριαρχία, από την προσπάθεια των άλλων να σε μικρύνουν, να σου λειάνουν τις γωνίες, να καταπνίξουν κάθε είδος ιδιαιτερότητας που διαθέτεις – αντί να είναι αυτό κάτι που το καλλιεργείς.
Σε έχει διαβάσει η κόρη σου;
Έχει πολύ κόσμο γύρω της που γράφει. Της δίνουμε όλοι τα βιβλία μας. Δεν την ενδιαφέρει κανένα, διαβάζει σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα στα αγγλικά young adult βιβλία με ηρωίδες στην εφηβεία που ήρθαν σε επαφή με ένα έγκλημα, που είναι συνήθως γυναικοκτονία και προσπαθούν να λύσουν το μυστήριο, να βρουν το δράστη. Πάντως, όχι, δεν μεγαλώνω την κόρη μου με την αισιοδοξία ότι είμαστε κοντά στην επίτευξη της ισότητας. Βάσει ερευνών στην Ε.Ε., νομίζω ότι απέχουμε 256 χρόνια.
Από τι θέλεις να την προστατέψεις;
Από όλα όσα λέγαμε πριν. Από την πατριαρχία, από την προσπάθεια των άλλων να σε μικρύνουν, να σου λειάνουν τις γωνίες, να καταπνίξουν κάθε είδος ιδιαιτερότητας που διαθέτεις – αντί να είναι αυτό κάτι που το καλλιεργείς. Έπειτα όλη η καθημερινή πρακτική ανασφάλεια. Ότι περπατάς στο δρόμο και κινδυνεύεις να καρφωθείς σε καμιά σιδερόβεργα γιατί κάνει ο δήμαρχος τα vanity projects του. Η ανασφάλεια που νιώθεις όταν μπαίνεις στο τρένο ή στο λεωφορείο και δεν ξέρεις αν θα βγεις. Το να φοβάσαι ότι θα βρέξει και ότι θα βρεθούμε πνιγμένοι… πράγματα που οι άλλες χώρες έχουν λύσει προ πολλού. Όλα αυτά μας κρατάνε πολύ πίσω, δεν συμμετέχουμε στον παγκόσμιο διάλογο γιατί ασχολούμαστε όλη μέρα με τα βασικά της επιβίωσης.
Επιστρέφοντας στις ηρωίδες τού Πράγματα που σκέφτεται η παρθένος Μαρία καπνίζοντας κρυφά στο μπάνιο, ποια θα έλεγες ότι είναι η πιο δυνατή;
Οι ηρωίδες του βιβλίου διαφέρουν μεταξύ τους, στο βάθος-βάθος, στο σε τι ποσοστό έχουν συνειδητοποιήσει ότι η εξίσωση που έχουν να λύσουν είναι λάθος. Κάποιες από αυτές δεν έχουν καταλάβει τίποτα, συνεχίζουν, προσπαθούν να τη λύσουν. Δυνατές τις βρίσκω όλες, γιατί αιωνίως προσπαθούν να λύσουν κάτι με λάθος δεδομένα. Κάποιες το συνειδητοποιούν κάπως και καταλαβαίνουν ότι για να λύσουν την εξίσωση θα πρέπει να αντιπαρατεθούν στην κοινωνία ολάκερη, στον εαυτό τους, αλλά συνεχίζουν. Άλλες συγκρούονται με αυτό, αλλά η κοινωνία τις φέρνει στα μέτρα της. Ποια είναι η πιο δυνατή; Δεν ξέρω.
Συνδέεις τη δύναμη με την εξυπνάδα;
Δεν συνδέω τη δύναμη με την εξυπνάδα. Το ότι μια γυναίκα είναι έξυπνη δεν αναιρεί το να την έχουν βουτήξει από μικρή στην ανασφάλεια και ως εκ τούτου να μπορεί κανείς να τη χειριστεί πολύ εύκολα. Το να είσαι έξυπνος δεν σημαίνει ότι διαθέτεις τη γενναιότητα να συγκρουστείς. Λέω και ξαναλέω τη λέξη «σύγκρουση» γιατί από τη στιγμή που έχουμε να κάνουμε με παραδοσιακές φόρμες μόνο μέσω της σύγκρουσης μπορούμε να τις σπάσουμε. Ωστόσο σέβομαι πάρα πολύ τον άνθρωπο που δεν αντέχει να συγκρουστεί.
Ξέρεις ποτέ πού θα σε βγάλει μια σύγκρουση; Πρόσφατα στην παράσταση «Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες» άκουσα την υπέροχη φράση «η αλλαγή δεν έχει αφέντη»…
Με διακρίνει μια άγνοια κινδύνου όταν συγκρούομαι, αλλά και αρκετός θυμός. Έχω υπάρξει για χρόνια η καλύτερη μαθήτρια και συνειδητοποίησα ότι κανείς δεν θα σου δώσει βραβείο γι’ αυτό, ό,τι και να κάνεις, δεν νικάς. Οπότε, χωρίς καν να μου είναι συνειδητό, συγκρούομαι πια από αγανάκτηση για όλες τις περιοριστικές ηλιθιότητες με τις οποίες μας μεγάλωσαν και η κοινωνία εξακολουθεί να αναπαράγει.
Θα ήθελες να έχεις μια υπερδύναμη;
Όχι. Ίσως αυτό έχω με το γράψιμο. Το ότι μπορώ να πάρω κάτι που με διαλύει και να το μεταβολίσω σε κάτι που ίσως βοηθήσει άλλους δύο ανθρώπους να βγάλουν τη μέρα το θεωρώ υπερδύναμη.
H συνέντευξη δημοσιεύτηκε στο τεύχος Ιανουαρίου 2024 του Marie Claire. Φωτογραφίες: Γιώργος Μαυρόπουλος.
