Συναντηθήκαμε για πρώτη φορά σε ένα μπιστρό στο κέντρο της Αθήνας. Έφτασε με καθυστέρηση, αλλά με μια αφοπλιστική άνεση που με κέρδισε αμέσως. Η αφορμή ήταν η κυκλοφορία του άλμπουμ «Κάτι καίγεται» από την Cobalt Music, αυτή τη φορά και σε βινύλιο. Είχε μόλις επιστρέψει από το Σύνταγμα, όπου υπέγραφε τρεις ώρες αντίτυπα του δίσκου της σε ένα κατάστημα, με τους νεαρούς, κυρίως, θαυμαστές της, που περίμεναν υπομονετικά για μία υπογραφή ή μία φωτογραφία μαζί της, να γεμίζουν ασφυκτικά έναν ολόκληρο όροφο – μια εικόνα που επιβεβαιώνει ξανά τη βαθιά αφοσίωση του κοινού της. Πεντακόσια βινύλια εξαφανίστηκαν μέσα σε ένα απόγευμα. «Δεν ήθελα να αφήσω κανέναν παραπονεμένο», λέει χαμογελώντας, ενώ το βλέμμα της ακτινοβολεί ευχαρίστηση. Αργότερα το ίδιο βράδυ θα μας ανταμείψει για την αναμονή παίρνοντας το μικρόφωνο για να ερμηνεύσει κάποια από τα κομμάτια του δίσκου της. Οι εμφανίσεις που ξεκινούν την 1η Φεβρουαρίου στο «Vox» υπόσχονται ακόμα περισσότερα. Μαζί με τον Θέμη Καραμουρατίδη και τον Γεράσιμο Ευαγγελάτο παρουσιάζουν το «Κάτι καίγεται 2 – Ο μεγάλος κύκλος», με νέα αισθητική, διαφορετικό ήχο και ανανεωμένη μπάντα.
Αν λέγαμε ότι πρόκειται απλώς για μία από τις κορυφαίες φωνές της ελληνικής μουσικής σκηνής θα την αδικούσαμε. Για τους θαυμαστές της είναι σύμβολο αυθεντικότητας, πάθους και κοινωνικής ευαισθησίας. Σταθερά προσηλωμένη στις αξίες της, ερμηνεύει τραγούδια που εμπνέουν και αφυπνίζουν, ενώ κατάφερε να χτίσει μια καριέρα που ξεπερνά τις επιταγές της εμπορικότητας.Απόλυτα παρούσα και ευσυγκίνητη, η Νατάσσα Μποφίλιου μετατρέπει κάθε της εμφάνιση σε μια εμπειρία συνδημιουργίας με το κοινό, και λίγο πριν εκείνο ζήσει μαζί της μια ακόμη μοναδική εμπειρία, συζητάμε αποκλειστικά για το Μarie Claire.
Τα cd σου γίνονται ανάρπαστα (ακόμη και τα βινύλια), οι συναυλίες είναι sold out, και οι σκηνές γεμίζουν με ενθουσιώδες κοινό. Στο ξεκίνημα της πορείας σου, τότε στην ακρόαση της Μικρής Άρκτου μπορούσες να φανταστείς κάτι από όλα όσα συμβαίνουν σήμερα;
Είμαστε πραγματικά ευλογημένοι και νιώθουμε τυχεροί για τις αποφάσεις που πήραμε και τις επιλογές που κάναμε. Γιατί η ζωή μας και ο τρόπος που πορευόμαστε είναι, τελικά, θέμα επιλογής. Σήμερα, μετά από είκοσι χρόνια από εκείνη την πρώτη αρχή, μπορούμε να πούμε ότι έχουμε ζήσει και βιώσει όσα πραγματικά σημαίνουν για εμάς ευτυχία. Μια ευτυχία που δεν είναι τίποτα άλλο παρά η καρποφορία των κόπων μας, η ικανοποίηση που νιώθουμε όταν βλέπουμε τα όνειρά μας να γίνονται πραγματικότητα. Για μένα -και πιστεύω για τα αγόρια, τον Θέμη και τον Γεράσιμο- η μεγαλύτερη ικανοποίηση είναι να κοιτάμε πίσω και να νιώθουμε υπερήφανοι για την πορεία μας. Αλλά, πέρα από αυτό, για μένα είναι εξίσου σημαντικό να αποδεικνύεται ότι μπορείς να ακολουθήσεις το πάθος σου δίχως να κάνεις εκπτώσεις.
Βοηθάει στην αυτοπεποίθησή σου το ότι είστε πάντα ομάδα με τον Θέμη και τον Γεράσιμο; Είναι πιο εύκολο να ακολουθείς τη δική σου διαφορετική “συνταγή” έχοντας συνοδοιπόρους;
Πιστεύω ότι αυτό ξεκινάει από την προσωπικότητα, γιατί από τότε που ήμουν παιδί και σε όλη μου τη ζωή, υπήρχα μέσα σε συλλογικότητες. Μεγάλωσα σε ένα σπίτι με πολλά παιδιά, σε μια μεγάλη και ιδιαίτερη οικογένεια, με ιδιαίτερες σχέσεις, που είχε ως αποτέλεσμα οι αποφάσεις να λειτουργούν σαν ντόμινο. Έτσι, από την παιδική μου ηλικία, είχα βιώσει τα θετικά μιας τέτοιας οικογενειακής δομής, κάτι που αναζήτησα και στην ενήλικη ζωή μου. Εντάχθηκα σε μια δεύτερη συλλογικότητα, αυτή των φίλων μου, στην οποία μπήκαν ο Θέμης και ο Γεράσιμος. Η αρχική μας σύνδεση ήταν η βαθιά φιλία, τα κοινά όνειρα και η ψυχική ασφάλεια που προσφέρει η συντροφικότητα με τους φίλους σου. Οι τρεις μας είμαστε πιο δυνατοί από τον έναν. Δεν συνεχίζουμε να δουλεύουμε μαζί από φόβο ή επειδή έχουμε συνηθίσει ο ένας τον άλλον. Συνεχίζουμε γιατί έχουμε μια βαθιά ανάγκη να μιλήσουμε για τον κόσμο στη δική μας γλώσσα και όσο θέλουμε να τη μοιραζόμαστε με το κοινό μας, θα δουλεύουμε μαζί. Ήταν, πάντως, εξαιρετικά σημαντικό το ότι ήμασταν τρεις. Μοιραζόμασταν και τη χαρά και τον πόνο και την απογοήτευση. Στην αρχή, το τρίο δεν ήταν ελκυστικό για πολλούς, και όλοι μας περάσαμε δύσκολες στιγμές προσπαθώντας να υπερασπιστούμε ο ένας τον άλλον. Υπήρχαν σημαντικές φωνές που μας έλεγαν ότι αν δουλεύαμε ως μονάδες, θα καταφέρναμε περισσότερα. Όμως, κάτι μέσα μας μας έκανε να επιλέγουμε πάντα ο ένας τον άλλον, και τελικά αποδείχτηκε ότι ήταν η σωστή επιλογή.
Δεν συνεχίζουμε να δουλεύουμε μαζί από φόβο ή επειδή έχουμε συνηθίσει ο ένας τον άλλον. Συνεχίζουμε γιατί έχουμε μια βαθιά ανάγκη να μιλήσουμε για τον κόσμο στη δική μας γλώσσα και όσο θέλουμε να τη μοιραζόμαστε με το κοινό μας, θα δουλεύουμε μαζί.
Η φωνή σου, το στυλ σου και οι πολιτικές σου αναφορές δημιουργούν έναν μοναδικό συνδυασμό, αφήνοντας ένα αυθεντικό και ξεχωριστό καλλιτεχνικό αποτύπωμα. Είναι εύκολο να συνυπάρχουν σε ισορροπία;
Για μένα, όλα αυτά είναι το ίδιο σημαντικά και αλληλένδετα. Δεν ξεχωρίζω τη Νατάσσα Μποφίλιου, την τραγουδίστρια, από τη Νατάσσα την κόρη, τη σύντροφο, τη φίλη. Είμαι όλα αυτά μαζί, και αυτή η ολότητα καθορίζει την καλλιτεχνική μου ταυτότητα. Διεκδικώ να υπάρχω ως ακέραιη προσωπικότητα, χωρίς διαχωρισμούς. Όσο αντέχω ψυχικά, αρνούμαι να αποδεχτώ την πίεση να είμαι μόνο «κάτι». Αυτό είμαι – είτε παίρνεις το «πακέτο» είτε όχι. Δυστυχώς, ζούμε σε εποχές που μας εκπαιδεύουν να φοβόμαστε να είμαστε ο εαυτός μας. Συχνά σκέφτομαι ότι η γενιά μας μεγάλωσε με την ενοχή της ύπαρξης, με την απαίτηση να εκπληρώνουμε συγκεκριμένα πρότυπα και ρόλους. Εγώ όμως είχα την τύχη να μεγαλώσω σε ένα περιβάλλον που προωθούσε την ακεραιότητα. Όσο αντέχω ψυχικά, αρνούμαι να αποδεχτώ την πίεση να είμαι μόνο «κάτι». Αυτό είμαι – είτε παίρνεις το «πακέτο» είτε όχι.
Ο καθένας μπορεί να επιλέξει πώς θα αλληλεπιδράσει μαζί μου: μπορεί να του αρέσουν τα τραγούδια μου αλλά όχι οι απόψεις μου ή το αντίστροφο. Ωστόσο, εγώ λειτουργώ πάντα ως σύνολο. Θεωρώ ότι όλοι μας θα έπρεπε να έχουμε το δικαίωμα να είμαστε πλήρεις, χωρίς ενοχές. Δυστυχώς, ζούμε σε εποχές που μας εκπαιδεύουν να φοβόμαστε να είμαστε ο εαυτός μας. Συχνά σκέφτομαι ότι η γενιά μας μεγάλωσε με την ενοχή της ύπαρξης, με την απαίτηση να εκπληρώνουμε συγκεκριμένα πρότυπα και ρόλους. Εγώ όμως είχα την τύχη να μεγαλώσω σε ένα περιβάλλον που προωθούσε την ακεραιότητα. Αυτό είναι κάτι που παλεύω καθημερινά να κρατήσω και να διεκδικήσω – και νιώθω ευγνώμων που μου δόθηκε αυτή η ευκαιρία.
Δυστυχώς, ζούμε σε εποχές που μας εκπαιδεύουν να φοβόμαστε να είμαστε ο εαυτός μας.
Ποια είναι η σημαντικότερη αξία για σένα και πώς έχεις καταφέρει να την κρατήσεις ψηλά;
H δικαιοσύνη και η αλληλεγγύη, γιατί αυτά πάνε μαζί. Ένας άνθρωπος που επιδιώκει τη δικαιοσύνη και θέλει να του φέρονται με τον ίδιο τρόπο, αναπόφευκτα έρχεται αντιμέτωπος με την πραγματικότητα, η οποία συχνά δεν είναι ούτε δίκαιη ούτε αλληλέγγυα. Παρ’ όλα αυτά, έχω καταφέρει να παλεύω για αυτές τις αξίες και να κρατάω άσβεστη την προσπάθεια να τις επιδιώκω. Ο καθημερινός αγώνας για όσα πιστεύεις είναι αυτό που δίνει πραγματικό νόημα. Αυτή η συνεχής προσπάθεια όχι μόνο ενδυναμώνει την αξία μέσα σου, αλλά σου δίνει και το όχημα να τη διεκδικείς. Η ίδια η επιμονή για κάτι τόσο σημαντικό σε βελτιώνει ως άνθρωπο, ακόμη κι αν τελικά δεν καταφέρεις να συμβεί αυτό που θέλεις. Σε πηγαίνει πάντα ένα βήμα παραπέρα – και αυτό, για μένα, είναι ένα τεράστιο κέρδος.
Πρόσφατα αναφέρθηκες και στη μία από τις αδερφές σου, που έχει θέματα ακοής. Σίγουρα η σχέση σας θα έχει μια ιδιαίτερη δυναμική. Επηρέασε την καλλιτεχνική σου πορεία και τη σκέψη σου για τη ζωή;
Συγκεκριμένα είναι η ξαδέρφη μου. Τυπικά είμαστε δύο αδερφές, αλλά εγώ νιώθω ότι είμαστε τρεις, γιατί έτσι αισθάνομαι για εκείνη. Η θεία μου δεν είχε γάλα, και έτσι τη θήλαζε η μητέρα μου, η οποία επίσης μόλις είχε γεννήσει.Έχω και δυο αδερφούς. Μεγαλώσαμε όλοι στο ίδιο σπίτι. Η Αναστασία είναι ένα πολύ σπάνιο παιδί. Έκανε μπαλέτο, και για πολλά χρόνια ασχολήθηκε με τον πρωταθλητισμό σε latin και ευρωπαϊκούς χορούς. Τελείωσε το πανεπιστήμιο. Χορεύει νιώθοντας τον ήχο, έτσι νιώθει και τη φωνή μου. Τα τελευταία χρόνια έγινε και μητέρα, έχουμε ένα ακόμη αγγελάκι στην οικογένεια. Έρχεται και εκεί όπου τραγουδάω με τις φίλες της, οι οποίες κι εκείνες έχουν πρόβλημα ακοής. Πάντα πρέπει να είναι σε ένα σωστό τραπέζι για να διαβάζουν τα χείλη. Τους έχω δώσει το πρόγραμμα από πριν για να ξέρουν ποιο τραγούδι έρχεται και να παρακολουθούν καλύτερα. Μου έχει προτείνει επίσης να έχουμε νοηματική σε κάποιες συναυλίες και το κάνω. Έχω και άλλους κωφούς που έρχονται και αισθάνονται τα πάντα με έναν άλλον τρόπο, νιώθουν το πάθος.
Πήγε κόντρα σε όλα, αλλά αν η οικογένειά μου δεν είχε τους πόρους, την οικονομική δυνατότητα και το εύρος των ατόμων να στηρίξουν ένα τέτοιο πλάσμα, η ζωή της θα μπορούσε να ήταν τελείως διαφορετική, γιατί δεν υπάρχει καμία κρατική δομή που να προσφέρει οποιαδήποτε ευκαιρία σε ανθρώπους με αναπηρία. Όταν έχεις ένα τέτοιο περιστατικό μέσα στο σπίτι σου, η αντίληψη που έχεις για τους ανθρώπους ξεκινά από άλλη βάση. Καταλαβαίνεις τι σημαίνει για έναν άνθρωπο να έχει αναπηρία και να ζει σε μια χώρα που δεν του δίνει καμία δυνατότητα να αναπτυχθεί, με ό,τι κι αν σημαίνει αυτό. Η αδερφή μου κατάφερε να ζήσει μια κανονική ζωή. Βέβαια, 35 χρόνια μετά, ίσως τα πράγματα να έχουν αλλάξει και να έχουν προχωρήσει, αλλά επειδή είμαι πολύ κοντά σε διάφορες συλλογικότητες και ανθρώπους με αναπηρία, τα πράγματα εξακολουθούν να είναι σε πολύ προβληματικό επίπεδο. Δεν υπάρχει καμία σύγκριση με το τι συμβαίνει σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η αδερφή μου, εκτός από το ότι μας δίδαξε τι σημαίνει θέληση, μας δίδαξε και το εξής: ότι ξεκινάμε από μια αφετηρία και βλέπουμε τα πράγματα με διαφορετική οπτική.
Έχεις αναφερθεί στη μητέρα σου ως το ιερό σου. Το ότι υπερασπίζεσαι σθεναρά και τα δικαιώματα γυναικών έχει να κάνει με τη φιλοσοφία ζωής που σου πέρασε;
Δεν αφορά μόνο εκείνη. Η οικογένειά μου ήταν βαθιά πολιτικοποιημένη σε μια εποχή που η πολιτική συνείδηση είχε πολλές πρακτικές εφαρμογές. Επειδή ανήκω σε αυτή τη γενιά, πρόλαβα να ζήσω τη δράση πριν από τη μεγάλη απολιτίκ περίοδο που ακολούθησε. Ήμουν μεγαλύτερη από τα αδέλφια μου και παρατήρησα αυτή την πολιτικοποιημένη στάση όχι μόνο μέσα στην οικογένεια αλλά και ευρύτερα, στους φίλους των γονιών μου και στα αντίστοιχα περιβάλλοντά τους.
Χάρη στην πολιτική αυτή κουλτούρα, από πολύ μικρή ηλικία ήρθα σε επαφή με φεμινιστικές ιδέες. Πήγαινα σε φεμινιστικά συνέδρια και συλλόγους γυναικών από έξι χρονών. Μπορώ ακόμα να κλείσω τα μάτια και να θυμηθώ το βιβλίο «Το Δεύτερο Φύλο» της Σιμόν ντε Μποβουάρ στο κομοδίνο της μητέρας μου. Μεγάλωσα σε έναν κόσμο όπου ο φεμινισμός και η πολιτική ήταν άρρηκτα συνδεδεμένα. Για μένα, τα δικαιώματα χωρίς πολιτικό βάθος είναι απλώς ένα άλλοθι. Μόνο όταν συνοδεύονται από πολιτική ουσία μπορούν να οδηγήσουν σε πραγματική αλλαγή. Διαφορετικά, λειτουργούν ως πρόσκαιρο εργαλείο των κυβερνήσεων και του συστήματος για να δώσουν την ψευδαίσθηση προόδου, ενώ στην πραγματικότητα τα δικαιώματα συνεχίζουν να υπονομεύονται.
Το δικαίωμα μιας γυναίκας να είναι ελεύθερη και να έχει ίσα δικαιώματα σημαίνει ότι πρέπει να υπάρχουν ίσοι όροι ύπαρξης μέσα στο σύστημα. Δεν αρκεί να αναγνωρίζεται αυτό στα λόγια· πρέπει να εφαρμόζεται στην πράξη. Αυτό δεν συμβαίνει πάντα, και η αντίθεση ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη είναι εμφανής. Εγώ και οι αδελφές μου ενδυναμωθήκαμε μέσα από αυτή την πολιτική και φεμινιστική κληρονομιά της μητέρας μας, αλλά καταφέραμε να πάμε τα πράγματα παραπέρα. Είναι μια διαδικασία εξέλιξης. Δεν μπορείς να κρίνεις την ιστορία με βάση το σήμερα ή να λειτουργείς με «αν» και «ίσως». Χρειάζεται συνεχής προσπάθεια και δράση για να υπάρξει ουσιαστική αλλαγή.
Για μένα, τα δικαιώματα χωρίς πολιτικό βάθος είναι απλώς ένα άλλοθι. Μόνο όταν συνοδεύονται από πολιτική ουσία μπορούν να οδηγήσουν σε πραγματική αλλαγή. Το δικαίωμα μιας γυναίκας να είναι ελεύθερη και να έχει ίσα δικαιώματα σημαίνει ότι πρέπει να υπάρχουν ίσοι όροι ύπαρξης μέσα στο σύστημα. Δεν αρκεί να αναγνωρίζεται αυτό στα λόγια· πρέπει να εφαρμόζεται στην πράξη.
Αναγνωρίζατε τότε ότι η μητέρα σας ήταν φεμινίστρια;
Ναι, το αναγνωρίζαμε, γιατί το δήλωνε ανοιχτά και συχνά. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι η ζωή της ή οι συνθήκες που αντιμετώπισε ήταν πάντα φιλικές προς αυτά που θεωρούσε δίκαια, ίσα και σωστά. Ίσως, μάλιστα, αυτές οι δυσκολίες να την ώθησαν να εμβαθύνει περισσότερο στις απόψεις και τις αξίες της. Εμείς, ως γυναίκες, πήραμε αυτή τη βάση και την εξελίξαμε. Καθεμία μας έχτισε τη δική της συνέχεια, αλλά το θεμέλιο ήταν ήδη δυνατό. Το γεγονός ότι, από τα επτά μου χρόνια, γνώριζα το «Δεύτερο Φύλο» και τι σημαίνει φεμινισμός, δείχνει πόσο σοβαρή ήταν η βάση που μας έδωσε.
Τι σας έλεγε τότε για να σας προετοιμάσει και να σας προστατεύσει στο μέλλον;
Μας έλεγε “Θα βάλετε στο λεξιλόγιό σας τη λέξη “αρνούμαι.” Αυτά που δεν είναι δίκαια, αυτά που δεν θέλετε, θα τα αρνείστε. Δε θα τα δέχεστε. Αυτή η συμβουλή, αυτή η προτροπή, είτε ως γυναίκα είτε ως προσωπικότητα, όταν λες “αυτό δεν το θέλω, το αρνούμαι,” είναι μια ξεκάθαρη θέση ζωής. Η μητέρα μου, ειδικά, είχε ένα ξεχωριστό όραμα για το πώς ήθελε να μεγαλώσει τα παιδιά της. Σίγουρα υπήρξαν και τραύματα, όπως σε κάθε οικογένεια. Αλλά αυτό που μας χαρακτήρισε ήταν η ύπαρξη βαθιών θεμελίων και μιας «θεατρικής» δραματουργίας στην καθημερινότητά μας. Σαν να ζούσαμε ένα μικρό «Εκατό χρόνια μοναξιάς»! Είμαστε όλοι σαν τον Μάρκες, με πάθη και έντονα συναισθήματα, αλλά αυτό το περιβάλλον μάς δίδαξε την τόλμη. Η τόλμη αυτή μας επιτρέπει να διεκδικούμε αυτό που θέλουμε στη ζωή.
Το κίνημα #MeToo έφερε στο προσκήνιο σημαντικές συζητήσεις για τη θέση της γυναίκας. Δεν μιλούσαμε ανοιχτά για όλα αυτά πριν. Πώς σε έχει επηρεάσει η αλλαγή που έφερε στην κοινωνία και στον χώρο του πολιτισμού;
Καταρχάς, έχει αλλάξει εντελώς η δημόσια συζήτηση. Για παράδειγμα, εγώ μεγάλωσα σε ένα σπίτι με την κουλτούρα του κινήματος, αλλά όταν ήρθα σε επαφή με κακοποιητικές συμπεριφορές, δύο-τρεις φορές στη ζωή μου, δεν είχα τα εργαλεία να τις αντιμετωπίσω. Θεωρούσαμε, και μιλάω και για τη δουλειά μου γιατί το έχω συζητήσει και με άλλες συναδέλφισσες και φίλες μου, ότι έτσι είναι τα πράγματα και ότι το βάρος πέφτει στην καθεμία για το πώς θα αντιδράσει. Λέγαμε ότι είναι κάτι δεδομένο. Και ξανατονίζω ότι είχα και ένα backround στο οποίο τέτοιες συζητήσεις γίνονταν. Άρα, μέχρι τα τέλη του 2020, όταν ξέσπασε το ελληνικό #MeToo, δεν ξέραμε ακριβώς πώς έπρεπε να αντιδράσουμε σε τέτοιες συμπεριφορές. Αυτή είναι μια πάρα πολύ σοβαρή αλλαγή. Παρόλα αυτά, ακόμη συζητάμε για τον όρο “γυναικοκτονία”. Αν δεν θεσπιστεί και δεν κατοχυρωθεί οριστικά, η δημόσια συζήτηση θα παραμείνει επιφανειακή. Αν δεν υπάρξουν δομές για να υποστηρίξουν τα θύματα και αν δεν αλλάξει πραγματικά η λογική και η αντίληψη που έχουμε στην κοινωνία για όλα αυτά, δεν θα προχωρήσουμε. Για παράδειγμα, ακόμη ακούμε τα θύματα να αντιμετωπίζουν ερωτήσεις τύπου «Γιατί δεν έβαλες τα όριά σου;» ή «Αν δεν ήθελες, δεν θα…» Αυτά συνεχίζουν να λέγονται. Άρα, δεν έχει υπάρξει μια εκ βαθέων ανατροπή. Όταν ακόμα συζητάμε το 2024 για την άμβλωση, δείχνει ότι παραμένουμε στα λόγια και όχι στην ουσία των δικαιωμάτων. Όπως ξαναείπα, όταν υπάρχει δημόσιος διάλογος, πολλές φορές αυτό λειτουργεί και ως άλλοθι για να μην κάνουμε τίποτα επί της ουσίας, να μην αναλάβουμε δράση για να αλλάξουμε την κατάσταση. Άρα, ναι μεν έχουμε περισσότερα εργαλεία σήμερα, αλλά δεν έχουμε την υποδομή για να τα χρησιμοποιήσουμε. Γι’ αυτό και έχουμε ακόμα πολύ δρόμο μπροστά μας οι γυναίκες. Ωστόσο, είναι διαφορετικά τα πράγματα τώρα. Τουλάχιστον μπορούμε να μιλήσουμε μεταξύ μας, και όσες το καταλαβαίνουμε, να αντισταθούμε και να σταθούμε απέναντι σε όλη αυτή τη φιλοσοφία, συζήτηση και κουλτούρα που επικρατεί γύρω από το θέμα.
Mέχρι τα τέλη του 2020, όταν ξέσπασε το ελληνικό #MeToo, δεν ξέραμε ακριβώς πώς έπρεπε να αντιδράσουμε σε τέτοιες συμπεριφορές.
Οι κακοποιητικές συμπεριφορές που βίωσες ήταν από ανθρώπους που βρίσκονταν σε θέση ισχύος; Θα τις αντιμετώπιζες διαφορετικά σήμερα;
Βέβαια, μόνο όταν κάποιος βρίσκεται σε θέση εξουσίας συμπεριφέρεται έτσι. Βίωσα κακοποιητική συμπεριφορά, ακόμη και βία, σε μαγαζί που εργαζόμουν και δεν σκέφτηκα τότε να το καταγγείλω. Αντέδρασα εκείνη τη στιγμή, αλλά το να το καταγγείλω δεν μου πέρασε καν από το μυαλό, κάτι που θα έκανα σήμερα χωρίς δεύτερη σκέψη. Θυμάμαι μάλιστα ότι, εκτός από τη λεκτική βία, υπήρξε και σωματική. Ο συγκεκριμένος άνθρωπος με έσπρωξε με τόση δύναμη που χτύπησα τη μέση μου πάνω σε ένα μπουντουάρ, και ο καθρέφτης έπεσε κάτω. Ήταν μια πράξη που συνέβη μπροστά σε θεατές, και μάλιστα χωρίς να καταλαβαίνω καν τον λόγο. Αυτό έγινε στο καμαρίνι μου, και γι΄αυτό οι δικοί μου άνθρωποι και η ορχήστρα, το έμαθαν μόνο αφότου είχε τελειώσει. Έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε. Ήταν ένα πολύ συγκεκριμένο και καταγγελλόμενο περιστατικό, όχι κάποια συγκαλυμμένη συμπεριφορά. Μπορούσα απλώς να πω: “Ο τάδε μου άσκησε βία”. Δεν το σκέφτηκα όμως, ούτε εγώ, ούτε η αδερφή μου, που ήταν μαζί μου εκείνη την ημέρα. Ούτε καν οι άνθρωποι που ήταν εκεί γύρω. Σκέψου πόσο διαφορετικά σκεφτόμασταν τότε. Σήμερα, θα αντιδρούσα. Το θεωρώ ένα από τα κέρδη της εποχής. Θυμάμαι επίσης μια άλλη περίπτωση. Βρισκόμασταν σε ένα μεγάλο τραπέζι με ανθρώπους της μουσικής, μαζί με τον σύζυγό μου Χρήστο, τότε ήταν σύντροφός μου ακόμη. Ένας άνδρας, γνωστός στον χώρο, μου ζήτησε να σηκωθώ και να κάνω μια στροφή γύρω από τον εαυτό μου. Και σηκώθηκα και το έκανα. Ήταν μια αμήχανη και παράξενη στιγμή για όλους. Φύγαμε σύντομα, και όταν το συζητήσαμε μετά με τον Χρήστο, άρχισα να συνειδητοποιώ πώς με αφόπλισε εκείνη τη στιγμή. Σίγουρα, υπάρχουν γυναίκες που διαβάζουν αυτή τη στιγμή και έχουν βιώσει πολύ σοβαρότερες καταστάσεις: βιασμό, ξυλοδαρμό, χρόνια σεξουαλική κακοποίηση, ακόμα και από ανθρώπους της οικογένειάς τους. Όμως όλα αυτά από κάπου ξεκινούν. Συνήθως από μικρά περιστατικά, που τα ανεχόμαστε ή δεν βάζουμε όρια. Η ανεκτικότητα σε τέτοια φαινόμενα εκπαιδεύει την κοινωνία να λέει: “Aυτά συμβαίνουν.” Δεν υπάρχει τίποτα πιο χυδαίο από αυτή τη φράση. Ή από το “Ε, εντάξει, αν γεννήθηκες φτωχός…” Γιατί η φτώχεια είναι και αυτή μια μορφή βίας – τεράστια, απίστευτα ισοπεδωτική.
Βίωσα κακοποιητική συμπεριφορά, ακόμη και βία, σε μαγαζί που εργαζόμουν και δεν σκέφτηκα τότε να το καταγγείλω. Σήμερα, θα αντιδρούσα. Το θεωρώ ένα από τα κέρδη της εποχής.
Παρόλο που το #MeToo έφερε κάποιες αλλαγές, συνεχίζουμε να βλέπουμε σοκαριστικά παραδείγματα, όπως εισαγγελείς που μιλούν προσβλητικά σε θύματα κακοποίησης. Τελικά μπορούμε πραγματικά να ελπίζουμε σε ουσιαστική αλλαγή;
Βλέπουμε και ποινές που δεν ανταποκρίνονται στο έγκλημα, όπως για παράδειγμα στον Κολωνό και σε άλλα περιστατικά. Αλλά αν δεν μπορούμε να περιμένουμε και να πιστεύουμε σε μια αλλαγή, και στο ότι μπορούμε να κάνουμε κάτι γι’ αυτό, τι νόημα έχει η ζωή; Εννοώ, αν κοιτάς τη ζωή με απαισιοδοξία και πιστεύεις ότι δεν μπορείς να αλλάξεις τίποτα, τότε δεν έχει νόημα, γιατί καταλήγει στη ματαιότητα των πάντων. Και η αλήθεια είναι ότι η εποχή μας. μας ταΐζει με απαισιοδοξία. Είναι πολύ παράξενη, σκοτεινή και κινείται με τρόπους που πολλοί από εμάς δεν καταλαβαίνουμε, έχουμε μια διαφορετική αντίληψη. Αλλά αν αφήσουμε αυτό το πράγμα να μας βυθίσει, δεν έχει νόημα να ζούμε. Επίσης, το να ενεργοποιηθούν οι πολλοί μπορεί να ξεκινήσει από τους λίγους. Το βλέπουμε στην ιστορία. Όλη αυτή η συζήτηση για το #Metoo ξεκίνησε από ένα μόνο άτομο (σ.σ. τη Σοφία Μπεκατώρου). Μία γυναίκα έδειξε τη γενναιότητα να ξεκινήσει αυτό στην Ελλάδα, και στη συνέχεια μίλησαν περισσότερες και μας αφύπνισαν όλες.
Επομένως τι γίνεται με την εποχή που ζούμε; Αλλάζουμε πίστα;
Ναι, πιστεύω ότι αγωνιζόμαστε γι΄αυτό και είναι ένα μεγάλο κέρδος.
Το να ενεργοποιηθούν οι πολλοί μπορεί να ξεκινήσει από τους λίγους. Το βλέπουμε στην ιστορία. Όλη αυτή η συζήτηση για το #Metoo ξεκίνησε από ένα μόνο άτομο
Εσύ, ποια στερεότυπα έχεις αντιμετωπίσει στην καριέρα σου και πώς τα ξεπέρασες;
Αυτά που βιώνουν όλες οι γυναίκες. Έχω ακριβώς τα ίδια πράγματα να πω με ό,τι μπορεί να λέει μια γυναίκα που εργάζεται σε ένα σούπερ μάρκετ, σε ένα δικηγορικό γραφείο, ή μια δημοσιογράφος. Αυτά τα στερεότυπα είναι παραδοσιακά. Μετά το #MeToo, αναγεννήθηκε και αναζωπυρώθηκε η συζήτηση για τα δικαιώματα και υπήρξε μια ανοιχτή συζήτηση γύρω από αυτά. Παράλληλα, όμως, υπάρχει και μια τεράστια αντιφεμινιστική κουλτούρα. Καταλαβαίνεις ότι κάποιος που τοποθετείται σε αυτά τα θέματα μπορεί να βιώσει την αντίθετη άποψη, μίσος κλπ. Εγώ είμαι ένας τέτοιος άνθρωπος που έχω έρθει σε επαφή και με την άλλη πλευρά. Τον τελευταίο καιρό, μια από τις προσβολές που συχνά αντιμετωπίζω στα σχόλια είναι το “φεμινίστρια”, το οποίο χρησιμοποιείται ως μομφή. Έχουμε δύο παράλληλα ρεύματα: το φεμινιστικό κίνημα, που προάγει τη γυναικεία ενδυνάμωση, και παράλληλα, ακόμη και από γυναίκες, το αντίθετο κίνημα, το αντιφεμινιστικό. Έχουμε κάνει πολύ πίσω.”
Μετά το #MeToo, αναγεννήθηκε και αναζωπυρώθηκε η συζήτηση για τα δικαιώματα και υπήρξε μια ανοιχτή συζήτηση γύρω από αυτά. Παράλληλα, όμως, υπάρχει και μια τεράστια αντιφεμινιστική κουλτούρα.
Τι είναι αυτό που φοβίζει κάποιους τόσο πολύ στον φεμινισμό;
Η πατριαρχία έχει ριζώσει τόσο βαθιά στην κοινωνία. Είναι κάτι που χτίστηκε μέσα στους αιώνες και είναι πολύ δύσκολο να το αποτινάξεις. Επιπλέον, η πατριαρχία ως λογική και κοινωνική συμπεριφορά έχει πολλά παρακλάδια και εξυπηρετεί το ίδιο το σύστημα. Όταν, λοιπόν, προσπαθείς να την αμφισβητήσεις και να την ανατρέψεις, ανοίγεις πολλά μέτωπα. Το να είσαι φεμινίστρια, να υπερασπίζεσαι τα δικαιώματα και την ισότητα της γυναίκας, σημαίνει ότι αναγνωρίζεις τα δικαιώματα όλων των ανθρώπων. Και αυτό είναι βαθιά επικίνδυνο για το σύστημα, γιατί ανοίγει τα μάτια σε τι σημαίνει δικαίωμα, τι σημαίνει ισότητα, τι σημαίνει αλληλεγγύη. Η πατριαρχία, μάλιστα, έχει και ταξικό βάθος. Όσο υπάρχει έλλειψη παιδείας και καλλιέργειας, είναι πολύ εύκολο να αναπτυχθούν ακροδεξιές και συντηρητικές λογικές. Γι’ αυτό βλέπουμε την άνοδο του συντηρητισμού και της ακροδεξιάς σε όλη την Ευρώπη. Είναι αδιανόητο το γεγονός ότι έχουμε αγωνιστεί τόσο πολύ για να προχωρήσουμε μπροστά και τώρα αντιμετωπίζουμε πράγματα που ούτε φανταζόμασταν, και που νομίζαμε ότι είχαμε ξεπεράσει.
Στερεότυπα που δύσκολα καταρρίπτονται… Οι άντρες μπορούν να μιλούν όλη μέρα για ποδόσφαιρο χωρίς να τους αμφισβητεί κανείς, ενώ αν μια γυναίκα εκφράζει το ίδιο πάθος για τη μόδα, συχνά θεωρείται περιορισμένων ενδιαφερόντων. Κι εσύ η ίδια έχεις αντιμετωπίσει κριτική εξαιτίας των πολιτικών σου απόψεων σε συνδυασμό με τις στιλιστικές σου επιλογές.
Ναι, δεν πειράζει. Τα στερεότυπα υπάρχουν για να τα σπάμε μέχρι να τα διαλύσει μια από εμάς. Οπότε δεν πιστεύω ότι θα αλλάξουν, πιστεύω ότι θα τα αλλάξουμε εμείς. Είμαι ταμένη σε αυτή την πεποίθηση, ότι τα πράγματα τ’ αλλάζεις εσύ. Είναι μια επιλογή και μια πεποίθηση που συνοδεύεται από πόνο, από λάσπη, από φοβερή κούραση, γιατί συνέχεια βρίσκεσαι σε μια μάχη. Είναι δύσκολο.
Τα στερεότυπα υπάρχουν για να τα σπάμε μέχρι να τα διαλύσει μια από εμάς.
Συνηθίζεται αυτή η μάχη;
Όχι, δε συνηθίζεται αυτή η μάχη. Είναι περισσότερο κάτι που παλεύεις εσωτερικά, προσπαθώντας να αξιολογήσεις πόσο μπορεί να σε επηρεάσει. Προσωπικά, έχω παλινδρομικές συμπεριφορές σε αυτό το ζήτημα. Υπάρχουν στιγμές που νιώθω πιο δυνατή και άλλες που επιστρέφω σε μια πιο ευάλωτη θέση. Έπειτα, ξαναβρίσκω τη δύναμή μου. Δεν ακολουθώ μια σταθερή πορεία, αλλά ακόμα κι όταν παλινδρομώ, η επίδραση δεν είναι πια η ίδια. Δεν έχει πλέον τον ίδιο αντίκτυπο πάνω μου.
Πώς κατόρθωσες να νιώθεις αυτή την ελευθερία στη σκηνή. Πώς πίστεψες στον εαυτό σου;
Αυτό ήρθε σταδιακά. Είναι αποτέλεσμα της εμπειρίας και της συνεχούς εργασίας. Όσο περισσότερο αφοσιώνεσαι και εξελίσσεις αυτό που κάνεις, τόσο πιο σίγουρη και δυνατή νιώθεις. Παράλληλα, υπήρξε η ευλογία και η τύχη να μεγαλώνει το κοινό μας, να αισθάνομαι την υποστήριξη και την αγάπη του κόσμου. Αυτή η αγάπη σού δίνει έναν λόγο να συνεχίζεις, να προσπαθείς και να κάνεις αυτό που αγαπάς με ακόμα μεγαλύτερη σιγουριά. Το θεμέλιο αυτής της σιγουριάς, όμως, είναι να νιώσεις ότι μπορείς να σταθείς στα πόδια σου. Αυτή η αίσθηση δεν έρχεται από τη μια στιγμή στην άλλη, ούτε πιστεύω ότι μπορεί να συμβεί σε πολύ μικρή ηλικία. Είναι μια διαδικασία ωρίμανσης, εμπιστοσύνης στον εαυτό σου, και αποδοχής του ποια είσαι, που χτίζεται με τον χρόνο και την εμπειρία.
Υπήρξαν σχόλια που παραλίγο να σε κάνουν να τα παρατήσεις;
Έχω ακούσει πολλά άσχημα, προσβλητικά και απαξιωτικά σχόλια κατά καιρούς, αλλά όλα αυτά με πείσμωναν. Μου λένε συχνά ότι δεν σηκώνω μύγα στο σπαθί μου και ότι έχω πολύ θάρρος, αλλά εγώ δεν το βλέπω έτσι. Λειτουργώ περισσότερο παρορμητικά, υποκινούμενη από το πείσμα και τη δύναμη που αυτό μου δίνει. Δεν έπαιρνα συνειδητές αποφάσεις· το συναίσθημα ήταν που με καθοδηγούσε. Με έπνιγε η αίσθηση της αδικίας και της έλλειψης λογικής σε αυτά τα σχόλια. Για παράδειγμα, αν κάποιος έλεγε: “Δεν μπορείς να έχεις αυτή την περιφέρεια”, το πρώτο μου ερώτημα ήταν “Γιατί;”. Και όσο δεν υπήρχε μια απάντηση που να ικανοποιεί τη λογική μου, τόσο περισσότερο έβρισκα δύναμη να συνεχίσω. Σκεφτόμουν: “Με τη φωνή θα τραγουδήσω, όχι με την περιφέρειά μου.” Άλλα σχόλια, όπως: “Είσαι έντεχνη, δεν μπορείς να έχεις τόσο ξανθά μαλλιά ή να ντύνεσαι έτσι,” με οδηγούσαν στο ίδιο ερώτημα: “Γιατί;”. Όσο η απάντηση ήταν απλώς “γιατί έτσι”, και όχι κάτι ουσιαστικό, τόσο πείσμωνα να πάω κόντρα. Αυτό το πείσμα, νομίζω, πηγάζει από κάτι βαθύτερο, από αυτό που είπα ότι μας έμαθε η μητέρα μου: “Ό,τι δεν θέλεις, να το αρνείσαι.” Αυτή η φράση έγινε υποσυνείδητη πυξίδα στη ζωή μου, ειδικά όταν ερχόμουν αντιμέτωπη με παράλογους περιορισμούς.
Για παράδειγμα, αν κάποιος έλεγε: “Δεν μπορείς να έχεις αυτή την περιφέρεια”, το πρώτο μου ερώτημα ήταν “Γιατί;”. Και όσο δεν υπήρχε μια απάντηση που να ικανοποιεί τη λογική μου, τόσο περισσότερο έβρισκα δύναμη να συνεχίσω. Σκεφτόμουν: “Με τη φωνή θα τραγουδήσω, όχι με την περιφέρειά μου.”
Ποιο είναι το μεγαλύτερο ρίσκο που έχεις πάρει ως καλλιτέχνις και που ενδεχομένως σε διαμόρφωσε;
Το ρίσκο είναι συνεχές. Αν θέλεις να είσαι πραγματικός καλλιτέχνης, κάθε σου πράξη και κάθε σου επιλογή συνοδεύεται από ένα ρίσκο. Ο καλλιτέχνης που ρισκάρει τα παίζει όλα για όλα· είναι πιθανό να αποτύχει, αλλά εξίσου πιθανό να δημιουργήσει κάτι πραγματικά ξεχωριστό. Κάτι που, επειδή έχει ρίξει όλο του το είναι, μπορεί να είναι βαθιά σημαντικό, πρώτα για τον ίδιο και ίσως και για τους άλλους. Θα σου μιλήσω για ένα από τα πιο πρόσφατα ρίσκα που πήραμε, γιατί η αλήθεια είναι πως όλες μας οι πρακτικές ενέχουν ρίσκο. Από το να παρουσιάσουμε στον κόσμο έναν ολόκληρο δίσκο, ζωντανά στο Vox, έξι μήνες πριν κυκλοφορήσει, μέχρι την ανάγνωση που κάναμε στο έργο του Μίκη Θεοδωράκη στο Ηρώδειο. Ειδικά αυτό το τελευταίο είχε τεράστιο βάρος. Δεν ήταν απλώς ένα ρίσκο με τα δικά μας τραγούδια· ήταν κάτι που έφερνε το δέος και την ευθύνη της ιστορίας. Αγγίζαμε τις ρίζες μας, τα πολιτιστικά μας μνημεία. Πήραμε το ρίσκο να παρουσιάσουμε κάτι εντελώς διαφορετικό από ένα κλασικό αφιέρωμα, και μέχρι τη στιγμή που κατεβήκαμε από τη σκηνή δεν ξέραμε αν είχαμε καταστραφεί ή αν είχαμε καταφέρει κάτι σημαντικό. Όταν τελείωσε η παράσταση, κατέρρευσα κυριολεκτικά στο πάτωμα και έκλαιγα με λυγμούς από την ανακούφιση. Δεν μπορούσα να πιστέψω ότι όλα είχαν πάει καλά. Και όχι μόνο πήγαν καλά, αλλά λάβαμε συγκλονιστικά σχόλια. Από σημαντικούς ανθρώπους που γνωρίζουν βαθιά το έργο του Θεοδωράκη, από το κοινό μας, ακόμη και από νέα παιδιά που δεν είχαν εξοικειωθεί με την καλλιτεχνική του κληρονομιά. Αν δεν παίρναμε αυτό το ρίσκο, ίσως να μην είχαμε γευτεί ποτέ τη χαρά και την ικανοποίηση του να δημιουργήσεις κάτι που να σε γεμίζει απόλυτα και που τελικά να αγαπηθεί και από τους άλλους. Το ρίσκο, λοιπόν, δεν είναι απλώς μέρος της δουλειάς μας· είναι η ίδια η ουσία της δημιουργίας.
Τι ανακάλυψες όταν απελευθερώθηκες από τα δεσμά σου;
Τα δεσμά είναι κάτι που, πολλές φορές, αποδέχεσαι ή δημιουργείς εσύ ο ίδιος. Εμείς μεγαλώσαμε ως γενιά με ένα επικριτικό δάχτυλο από πάνω μας: “Δεν πρέπει να… Έτσι πρέπει να είναι τα πράγματα.” Ακόμα κι αν δεν σου το επιβάλουν απευθείας οι άλλοι, τελικά μπορεί να το βάλεις μόνος σου στο μυαλό σου. Όταν όμως πατήσεις πιο γερά στα πόδια σου και αρχίσεις να βλέπεις τη ζωή σε μεγαλύτερο βάθος, υπαρξιακά, τότε ξεκαθαρίζεται σιγά σιγά το τοπίο. Αυτό που συνειδητοποίησα για τον εαυτό μου είναι πως αν είχα αυτή τη γνώση νωρίτερα, θα είχα γλιτώσει πολλή αγωνία και στενοχώρια. Από την άλλη, αν δεν είχα περάσει από αυτές τις δυσκολίες, ίσως να μην είχα φτάσει στο σημείο που είμαι σήμερα. Ίσως να μην είχα βιώσει αυτή την αίσθηση απελευθέρωσης και συνειδητοποίησης. Ό,τι έχουμε ζήσει, καλό ή δύσκολο, μας διαμορφώνει. Είναι το άθροισμα των εμπειριών μας που μας οδηγεί στο ποιοι είμαστε τώρα.
Είσαι πολύ αγαπητή σε μεγάλη μερίδα του κοινού. Παράλληλα δέχεσαι συχνά αρνητική κριτική. Αντιμετωπίζεις όμως τα πάντα με έναν μοναδικά δυναμικό τρόπο.
Μάχες για αυτό που είμαι δίνω από τότε που ήμουν παιδί. Θυμάμαι από την τρίτη δημοτικού, με τη διευθύντρια να καλεί τους γονείς μου και να τους λέει: «Ελάτε να την πάρετε», απλώς επειδή ήμουν ένα παιδί που είχε γνώμη. Αυτή η εμπειρία με ακολουθεί, αλλά δεν με καθόρισε αρνητικά. Πάντα πίστευα ότι αυτά που πρεσβεύω δεν είναι απλώς θέμα γούστου· είναι δίκαια. Προσπαθώ να πρεσβεύω αξίες που ευνοούν τη συνύπαρξη, την αρμονία, τη δικαιοσύνη. Δεν δέχομαι τη διαστρέβλωση της ιστορίας, ούτε την κατηγοριοποίηση των ανθρώπων. Οι θέσεις μου βασίζονται στην ειρήνη, την αλληλεγγύη και το δικαίωμα κάθε ανθρώπου να ζει όπως αισθάνεται. Είμαι τόσο βαθιά πεπεισμένη για την αξία αυτών που πρεσβεύω, που αυτή η ίδια αξία είναι η ασπίδα μου απέναντι στην αμφιβολία και προχωρώ γιατί η ίδια η ουσία αυτών των αξιών με κρατάει δυνατή. Για παράδειγμα, όταν κάνουμε μια συναυλία για τους ανθρώπους που πνίγηκαν έξω από την Πύλο, αυτό καθαυτό είναι τόσο δυνατό και τραγικό, που η αλληλεγγύη έπρεπε να είναι αυτονόητη. Δεν μπορώ να επηρεαστώ από σχόλια όπως «Τι δουλειά είχαν στη θάλασσά μας». Είναι αδύνατον να με συγκλονίσουν τέτοιες φωνές, γιατί το ζήτημα δεν είναι πολιτικό—είναι ανθρωπιστικό. Οι πολιτικές πεποιθήσεις μπορεί να ποικίλλουν, αλλά η αξία της ανθρώπινης ζωής είναι αδιαπραγμάτευτη. Αν όλοι οι άνθρωποι μπορούμε να βρεθούμε σε μια πλαστική βάρκα, να διαφεύγουμε από τον πόλεμο και τον θάνατο, τότε δεν μιλάμε για πολιτική, αλλά για κοινές πανανθρώπινες αξίες.
Οι πολιτικές πεποιθήσεις μπορεί να ποικίλλουν, αλλά η αξία της ανθρώπινης ζωής είναι αδιαπραγμάτευτη.
Ο σύζυγός σου (Χρήστος Κορτσέλης) φαίνεται να εκπέμπει μια ήρεμη δύναμη. Είναι εκείνος που φέρνει ισορροπία όταν τα πράγματα γίνονται πιο ταραχώδη;
Ναι, με τον Χρήστο είμαστε μαζί δώδεκα χρόνια. Ο σύντροφος, ειδικά όταν έχεις επιλέξει μια μονογαμική συντροφική σχέση, είναι ένα θεμελιώδες κομμάτι της ζωής σου και παίζει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξή σου. Είναι συνοδοιπόρος. Ο τρόπος που χτίζουμε τις προσωπικές μας σχέσεις μπορεί είτε να μας βοηθήσει να εξελιχθούμε, να προχωρήσουμε παρακάτω και να έχουμε ένα στήριγμα στη διαδρομή μας, είτε, δυστυχώς, να μας κρατήσει πίσω. Εγώ νιώθω πολύ τυχερή, γιατί έχω έναν σύντροφο που στέκεται στο πλάι μου όπως ακριβώς χρειάζεται. Μου προσφέρει ασφάλεια και στήριξη, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι συμφωνούμε πάντα – αν και, κατά βάση, συμφωνούμε. Ο τρόπος που στέκεται δίπλα μου, το πώς με ενθαρρύνει και με στηρίζει, είναι ιδανικός για εμένα. Ελπίζω, φυσικά, να κάνω το ίδιο και για εκείνον – αλλά θα πρέπει να τον ρωτήσουμε!
Μου κάνει εντύπωση και μου δίνει ελπίδα το πόσο συγκινείται η νεολαία με τη μουσική σας. Δεν έχουν ζήσει πολλές δυσκολίες, ώστε να κατανοούν τα κοινωνικά μηνύματα των τραγουδιών σας.
Τα νέα παιδιά βιώνουν τα τραγούδια μας με έναν δικό τους, μοναδικό τρόπο. Εμείς γράφουμε για τον άνθρωπο που αναζητά τη θέση του στον κόσμο, και αυτή η αναζήτηση συχνά ξεκινά από το δωμάτιό μας, τη θέση μας στο σχολείο, στην οικογένεια, από τα ερεθίσματα που λαμβάνουμε καθημερινά. Σήμερα, όμως, τα παιδιά είναι πολύ πιο εκτεθειμένα στην πραγματικότητα από ό,τι οι προηγούμενες γενιές. Έχουν πρόσβαση σε απίστευτο όγκο πληροφορίας μέσω των social media και γενικότερα της ψηφιακής εποχής, κάτι που τα φέρνει αντιμέτωπα με κρίσιμα ζητήματα και σημαντικές αξίες από μικρή ηλικία. Ούτως ή άλλως, οι νέοι άνθρωποι ήταν εκείνοι που πάντα αναζητούσαν τρόπους να αλλάξουν τα πράγματα, να φανταστούν έναν διαφορετικό κόσμο. Έτσι, ταυτίζονται με τα μηνύματα της μουσικής μας, αντλούν δύναμη, συγκινούνται, προβληματίζονται. Είναι τρομερό να βλέπεις την αγάπη τους· είναι κάτι που μας συγκλονίζει. Μετά την καραντίνα, από τον έναν δίσκο στον άλλον, είδαμε να αλλάζει γενιά το κοινό μας. Αυτή η τριετία ήταν καθοριστική. Βγήκαμε για συναυλίες μετά από δύο χρόνια και αντικρίσαμε ένα εντελώς νέο κοινό, που ήξερε όλα μας τα τραγούδια, ακόμα κι εκείνα του παρελθόντος. Ήταν σαν να είχε συντελεστεί μια αλλαγή χωρίς καν να το αντιληφθούμε πλήρως. Ξέρω καλά τις εκδηλώσεις θαυμασμού στα social media, αλλά το βιώνω και από κοντά, γιατί πάντα φροντίζω να συναντώ τον κόσμο μετά τις συναυλίες. Έτσι, παίρνω άμεσα το πιο ειλικρινές feedback. Αυτή η επικοινωνία είναι αμφίδρομη, κάτι που συνδημιουργούμε μαζί με το κοινό μας. Είναι μια εμπειρία πραγματικά μοναδική.
Δίχως να υποκύπτεις στην ευκολία του εφήμερου και με ό,τι αυτό συνεπάγεται, έχεις φανατικό κοινό. Τελικά η τέχνη και συγκεκριμένα η μουσική περνάει κρίση ή η αυθεντική δουλειά στο τέλος πάντα αναγνωρίζεται;
Η τέχνη, και ειδικότερα η μουσική, περνάει κρίση στο σύνολό της γιατί δεν υπάρχει το κατάλληλο περιβάλλον ή το γόνιμο έδαφος που χρειάζεται για να ανθίσουν δημιουργίες. Η εποχή μας γεννάει την τέχνη που της αναλογεί, και αυτό αντανακλάται σε όλα τα επίπεδα. Υπάρχουν σίγουρα όμορφα και σημαντικά πράγματα που δημιουργούνται, αλλά από την άλλη πλευρά, υπάρχουν καλλιτέχνες που δυσκολεύονται να βρουν τον χώρο και την υποστήριξη που απαιτούνται για να αναδειχθεί η δουλειά τους. Είναι σαν να συμβαίνουν δύο παράλληλες πραγματικότητες: από τη μια, υπάρχει το φως της δημιουργίας που πάντα θα βρίσκει τρόπο να λάμπει· από την άλλη, υπάρχουν εμπόδια που κρατούν πολλούς καλλιτέχνες μακριά από την αναγνώριση που ίσως τους αξίζει.
Ως καλλιτέχνιδα με ιδεολογική ταυτότητα και πολιτική θέση, πώς διαχειρίζεσαι την αντίφαση ανάμεσα στον κόσμο της τέχνης και της δημοσιότητας, που συχνά προάγει πιο εμπορικές αξίες, και την πίστη σου στις αρχές σου;
Αυτό είναι ένα ζήτημα διαρκούς ισορροπίας. Δεν υπάρχει μία συγκεκριμένη συνταγή ή μια στιγμή που το πετυχαίνεις απόλυτα. Είναι κάτι που απαιτεί προσαρμογή κατά περίπτωση. Πιστεύω ότι μπορείς να είσαι ένας εμπορικός καλλιτέχνης χωρίς να θυσιάζεις τις αξίες σου. Υπάρχουν παραδείγματα που το αποδεικνύουν. Ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου, για παράδειγμα, είναι ένας καλλιτέχνης με ξεκάθαρη ταυτότητα σε όλα τα επίπεδα—κοινωνιολογικά, καλλιτεχνικά—και έχει σημειώσει τεράστια εμπορική επιτυχία, κάνοντας ρεκόρ εισιτηρίων στις συναυλίες του. Το ίδιο ισχύει για τον Μίκη Θεοδωράκη, που ήταν εξαιρετικά εμπορικός, χωρίς να αποκλίνει από τις αξίες και τις πεποιθήσεις του. Αυτά τα παραδείγματα δείχνουν ότι, αν και η εποχή μας συχνά δεν ευνοεί τη συνύπαρξη της επιτυχίας με την ταυτότητα, αυτό δεν είναι ακατόρθωτο. Δεν υπάρχουν στερεότυπα ή δεδομένα που δεν μπορούν να ανατραπούν. Είναι ένας συνεχής αγώνας να αντιστέκεσαι στα στερεότυπα και να μη βολεύεσαι με το «έτσι είναι τα πράγματα». Εσύ ο ίδιος μπορείς να αλλάξεις τα δεδομένα και να δημιουργήσεις ένα νέο προηγούμενο. Αυτό προσπαθούμε κι εμείς: να επιτύχουμε, παραμένοντας πιστοί στις αρχές μας, μέσα από έναν εναλλακτικό δρόμο που αντανακλά τη δική μας ταυτότητα.
Υπάρχει ξεπερασμένο είδος μουσικής;
Μπορεί να υπάρχει ξεπερασμένη αισθητική, αλλά όχι μουσική. Η μουσική που προκαλεί συναισθήματα είναι διαχρονική, δεν ξεπερνιέται ποτέ. Και υπάρχουν μουσικές για όλα τα γούστα.
Η μουσική που προκαλεί συναισθήματα είναι διαχρονική, δεν ξεπερνιέται ποτέ.
Εχεις αρκετά μουσικά είδωλα αλλά ξέρω ότι ξεχωρίζεις τη Μαρία Φαραντούρη.
Πώς βλέπεις τη διαχρονικότητα στο έργο σου, ποια είναι η μουσική κληρονομιά που θέλεις να αφήσεις πίσω σου;
Τη διαχρονικότητα όσων παράγεις δεν την ξέρεις ποτέ απόλυτα. Το γεγονός ότι έχουμε είκοσι χρόνια ανθρώπους που αγαπούν αυτό που κάνουμε, είναι σαφώς μια ένδειξη ότι ίσως έχει διάρκεια. Αλλά δεν αποτελεί πιστοποίηση διαχρονικότητας· αυτό μόνο ο χρόνος μπορεί να το δείξει. Ονειρεύομαι να συνεχίσω να παθιάζομαι με την τέχνη μας και να μείνω αυθεντικά ευσυγκίνητη απέναντί της. Θέλω να εξακολουθεί να με συνεπαίρνει, να τη θέλω. Φαντάζομαι το σώμα μου να μπορεί να ακολουθήσει αυτή τη διάθεση, και τα υπόλοιπα θα γεννηθούν μέσα στη ζωή. Αυτό που πραγματικά επιθυμώ είναι να παραμείνω αυθεντικά παρούσα σε όσα θέλω να κάνω.
Ονειρεύομαι να συνεχίσω να παθιάζομαι με την τέχνη μας και να μείνω αυθεντικά ευσυγκίνητη απέναντί της. Θέλω να εξακολουθεί να με συνεπαίρνει, να τη θέλω.
