Φωτογραφίες: Άσπα Κουλύρα
Η κόρη της, καλλιτέχνις, της «την είπε» που έγραψε ολόκληρο βιβλίο με τίτλο «Διδάσκοντας και μαθαίνοντας γλώσσα με το ChatGPT» (εκδ. Κριτική). Κι όμως, η Ζωή Γαβριηλίδου, καθηγήτρια Γλωσσολογίας (και πρώην αντιπρύτανης) του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, είναι αποφασισμένη να δαμάσει το πολυκέφαλο (για τους περισσότερους από εμάς) τέρας που λέγεται ΑΙ (Artificial Intelligence). Το βιβλίο της απευθύνεται σε εκπαιδευτικούς, γονείς, φοιτητές, ανθρώπους που μαθαίνουν μια ξένη γλώσσα και άλλους που θέλουν να χρησιμοποιήσουν την Τεχνητή Νοημοσύνη για να διδάξουν ή για να μάθουν αποτελεσματικότερα.
Για να μπορέσω να συνομιλήσω ισότιμα μαζί της αναγκάστηκα να μπω κι εγώ, μια Λουδίτισσα από κούνια (ή ανεπίδεκτη μαθήσεως σε θέματα τεχνολογίας, όπως το βλέπει κανείς), στο ChatGPT. Να σημειώσω ότι τη μέρα που συνομιλήσαμε, λίγο πριν από τις αμερικανικές εκλογές, η ίδια πετούσε για το Σικάγο στην «μπλε» Πολιτεία του Ιλινόι (όπου είναι επισκέπτρια καθηγήτρια). Οπως με πληροφόρησε, μάλιστα, ένα φεγγάρι έμενε κοντά στον 53ο δρόμο του Xάιντ Παρκ, εκεί όπου μια πλακέτα υπενθυμίζει ότι «εδώ φίλησε για πρώτη φορά ο Ομπάμα τη Μισέλ κερνώντας την ένα παγωτό Baskin Robbins».
Πώς σκεφτήκατε να γράψετε ένα βιβλίο για το πώς η «διαβολική» ΑΙ ενσωματώνεται στην εκπαιδευτική διαδικασία;
«Τον Αύγουστο του 2022 βρέθηκα στην Αμερική. Τον Νοέμβριο βγήκε κάτι που λεγόταν ChatGPT. Ακούγαμε διάφορα, αλλά το μεγάλο “μπαμ” έγινε μετά τις γιορτές, όταν εξαπλώθηκε τόσο πολύ στους φοιτητές, που τα πανεπιστήμια άρχισαν να ανησυχούν. Υπήρχαν δύο τάσεις. Η μία ήταν να το απαγορεύσουμε, πράγμα αδύνατον, γιατί οι φοιτητές είχαν πρόσβαση σε αυτό από οπουδήποτε. Η άλλη, που υπερίσχυσε ήδη τον Μάρτιο, ήταν να το υιοθετήσουμε, αλλά με τους δικούς μας όρους».
Αντέδρασαν δηλαδή τόσο άμεσα;
«Ναι, πολύ γρήγορα. Μάλιστα τότε είχαμε και Σύνοδο Πρυτάνεων εδώ στην Ελλάδα και εγώ, ως συντονίστρια του Δικτύου Κέντρων Υποστήριξης Διδασκαλίας και Μάθησης στα ελληνικά ΑΕΙ, έκανα μια εισήγηση για την ΑΙ. Κατάλαβα ότι αν δεν μπούμε στο κομμάτι της Τεχνητής Νοημοσύνης γρήγορα θα ξεπεραστούμε. Κι αυτό με τρόμαξε. Έβαλα τότε ένα στοίχημα με τον εαυτό μου: “Κάθε μέρα πρέπει να μαθαίνεις κάτι καινούριο σε σχέση με το ΑΙ”».
«Κατάλαβα ότι αν δεν μπούμε στο κομμάτι της Τεχνητής Νοημοσύνης γρήγορα θα ξεπεραστούμε. Κι αυτό με τρόμαξε. Έβαλα τότε ένα στοίχημα με τον εαυτό μου: “Κάθε μέρα πρέπει να μαθαίνεις κάτι καινούριο σε σχέση με το ΑΙ”»
Αυτός ο τρόμος τού «θα ξεπεραστούμε» πού οφειλόταν;
«Σε διάφορες έρευνες που διάβαζα, οι οποίες μιλούσαν για τον λεγόμενο “ψηφιακό αποκλεισμό” (digital divide). Κι ενώ αυτό δεν ήταν τόσο συγκλονιστικό στην εποχή των υπολογιστών, σήμερα είναι σημαντικό όλοι σε όλα τα επαγγέλματα να γνωρίζουν το ΑΙ productivity, που θα σαρώσει. Όλες οι εταιρείες θα στραφούν προς τα εκεί και επομένως όσοι το γνωρίζουν θα έχουν καλές δουλειές, ενώ οι άλλοι θα μείνουν στο περιθώριο. Σκεφτείτε πως όταν τα παιδιά μας θα στείλουν τα βιογραφικά τους δεν θα τα δει ανθρώπινο μάτι, δεν θα πει κάποιος: “Α, ρε συ, πολύ ενδιαφέρον αυτό που έκανε η Λένα!”. Θα τα πάρει ένα σύστημα ΑΙ, θα κάνει μια shortlist με βάση προκαθορισμένα κριτήρια και θα κληθούν στη συνέντευξη αυτοί που διάλεξε το ΑΙ. Άρα, δεν πρέπει να δώσουμε σε αυτά τα παιδιά τις δεξιότητες να γράφουν με τέτοιον τρόπο τα βιογραφικά τους ώστε να προεπιλέγονται από την Τεχνητή Νοημοσύνη; Και άρα, οι εκπαιδευτικοί μας δεν πρέπει να εκπαιδευτούν για να φέρουν τα παιδιά μας στη νέα εποχή; Όλα αυτά με απασχόλησαν πολύ».
Δεν είστε πάντως μια εξαίρεση; Θα περίμενε κανείς ότι ένας άνθρωπος από τις «Επιστήμες της Γλώσσας» θα αντιστεκόταν.
«Ευρισκόμενη στην Αμερική είδα ότι είναι μονόδρομος. Και επέλεξα να το φέρω εγώ στα μέτρα μου. Να το δαμάσω και να βοηθήσω και την εκπαιδευτική κοινότητα να το χρησιμοποιήσει ως εργαλείο αντί να το φοβάται ή να το αγνοεί· γιατί έτσι τα δικά μας παιδιά θα την πληρώσουν. Για να καταλάβετε, στα καινούρια Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών του 2022 δεν υπάρχει ούτε μία αναφορά για την Τεχνητή Νοημοσύνη! Γι’ αυτό στα βιβλία του Δημοτικού που γράψαμε τώρα -με μια ομάδα που έχω- προβληματιστήκαμε. Και παρόλο που το Αναλυτικό Πρόγραμμα στο οποίο πρέπει να βασιστούμε δεν λέει τίποτα, εμείς θέτουμε κάποια βασικά ερωτήματα για να καταλαβαίνουν τα παιδιά από μικρή ηλικία, π.χ., ότι η Siri δεν είναι ένας άνθρωπος στο κινητό μας».
Δεν θα έπρεπε να υπάρχει ένα ειδικό μάθημα μόνο για το Ιντερνετ;
«Βεβαίως. Πρέπει τις ψηφιακές δεξιότητες, τον λεγόμενο “ψηφιακό γραμματισμό”, να αρχίσουμε να τις καλλιεργούμε όχι από σήμερα, από χθες! Και ξέρετε, δεν είναι πλέον όπως παλιά, που έκανε, για παράδειγμα, η Φινλανδία την εκπαιδευτική επανάσταση και ερχόταν στην Ελλάδα ύστερα από 30 χρόνια η συζήτηση περί φινλανδικού μοντέλου. Σήμερα αυτό που βγαίνει στην Αμερική έχει ξεπεραστεί ήδη μέχρι να έρθει εδώ!».
«Δεν είναι πλέον όπως παλιά, που έκανε, για παράδειγμα, η Φινλανδία την εκπαιδευτική επανάσταση και ερχόταν στην Ελλάδα ύστερα από 30 χρόνια η συζήτηση περί φινλανδικού μοντέλου. Σήμερα αυτό που βγαίνει στην Αμερική έχει ξεπεραστεί ήδη μέχρι να έρθει εδώ!»
Παιδιά που μοχθούμε να τα τραβήξουμε από τις οθόνες θα τα ωθήσουμε πάλι πίσω σε ένα πανίσχυρο εργαλείο με μια οθόνη;
«Θίγετε ένα πολύ μεγάλο ζήτημα. Η έρευνα δείχνει ότι η αλόγιστη χρήση της τεχνολογίας έχει οδηγήσει σε πολλές μαθησιακές δυσκολίες, καταθλίψεις κ.τ.λ. Το σχολείο, λοιπόν, εδώ πρέπει να έρθει και να παίξει έναν πολύ σημαντικό ρόλο ώστε τα παιδιά να είναι εγγράμματα στην AI, να πλοηγούνται με σύνεση, με ασφαλή τρόπο και, κυρίως, με μέτρο. Γι’ αυτό, σας λέω, πρέπει να εκπαιδεύσουμε τους εκπαιδευτικούς μας να είναι αυτοί που θα κάνουν τα παιδιά κριτικούς χρήστες της τεχνολογίας. Γιατί κυκλοφορούν, όπως γνωρίζουμε, πολύ fake news. Eπίσης, τo ChatGPT κάνει “hallucinations”, “παραλογίζεται”, δηλαδή σου δίνει άσχετες πληροφορίες».
Ποια είναι η γνώμη σας για την πρόσφατη αυστηροποίηση της απαγόρευσης των κινητών στα σχολεία;
«Θεωρούσα πάντα το κινητό ένα πολύ χρήσιμο εκπαιδευτικό εργαλείο. Αλλά για να το κάνει αυτό ο εκπαιδευτικός πρέπει να έχει εκπαιδευτεί και ο ίδιος. Δυστυχώς, όμως, ειδικά στα δημόσια σχολεία -δεν έχουμε καλή εικόνα τι συμβαίνει στα ιδιωτικά- δεν γίνονται τέτοιες επιμορφώσεις και οι εκπαιδευτικοί δεν γνωρίζουν πώς να βάλουν το κινητό στην τάξη. Αντίθετα, τους είναι βραχνάς γιατί χρησιμοποιείται σε περιστατικά bullying κ.τ.λ. Και άρα η εύκολη λύση: πονάει κεφάλι, κόβει κεφάλι».
Οι Eλληνες εκπαιδευτικοί αντιστέκονται στην ΑΙ;
«Πολύ! Eνα κομμάτι είναι ο φόβος για το άγνωστο, όλοι τον έχουμε. Eνα άλλο είναι ότι βαριούνται γιατί αυτό θέλει να ασχοληθείς. Επίσης, φοβούνται μήπως ξεπεραστούν! “Μπορεί να μη χρειαζόμαστε εμείς στα σχολεία”, λένε. Aυτό, όμως, είναι λάθος φόβος. Γιατί σας ρωτώ: Αυτό που γκουγκλάρουμε και βρίσκουμε, το μαθαίνουμε; Η μάθηση είναι μια άλλη διαδικασία πιο βαθιά. Και εκεί ακριβώς χρειάζεται ο εκπαιδευτικός. Να πιάσει τα παιδιά από το χέρι, να τα πάει από την άγνωστη πληροφορία στη γνωστή, να γίνει κτήμα τους, να τη χρησιμοποιήσουν στην πράξη. Γι’ αυτό πιστεύω ότι το επάγγελμα του εκπαιδευτικού δεν κινδυνεύει. Μπορεί στο μέλλον να μην έχουμε τάξεις “φυσικές”, να γίνονται όλα πίσω από μια οθόνη, αλλά ο εκπαιδευτικός θα είναι πάντα εκεί να σώζει την παρτίδα».
«Πιστεύω ότι το επάγγελμα του εκπαιδευτικού δεν κινδυνεύει. Μπορεί στο μέλλον να μην έχουμε τάξεις “φυσικές”, να γίνονται όλα πίσω από μια οθόνη, αλλά ο εκπαιδευτικός θα είναι πάντα εκεί να σώζει την παρτίδα».
Χρησιμοποίησα το βιβλίο σας για να μελετήσω ισπανικά για πρώτη φορά στη ζωή μου με ChatCPT. Παρατήρησα πως όταν έγραψα «guiri» (ένας λίγο μειωτικός όρος για τον «τουρίστα»), μου επεσήμανε ότι πολλοί δεν θα καταλάβουν τι λέω.
«Να ξέρετε, είναι πολιτικά ορθό το ChatGPT! Λένε ότι είναι γυναίκα, γύρω στα 45, εσωστρεφής και πολιτικά ορθή! Αυτό περίπου το προφίλ έδειξε έρευνα συνάδελφων που ασχολούνται με την Κοινωνιογλωσσολογία».
Κινδυνεύουν από την ΑI τα δημιουργικά επαγγέλματα;
«Είναι ένα ζήτημα αυτό. Εμείς, για παράδειγμα, τώρα που γράφαμε τα βιβλία Γλώσσας δεν είχαμε χρήματα για εικονογράφους και καταφύγαμε στην ΑΙ. Το λέω με πόνο καρδιάς γιατί η κόρη μου είναι στα δημιουργικά επαγγέλματα, σπουδάζει στη Σύρο, θέλει να κάνει Animation και Game Design».
Άρα και η κόρη σας πρέπει μοιραία να εκπαιδευτεί;
«Πρέπει, αλλά αρνείται. Θεωρεί ότι το ChatGPT είναι ανήθικο, παίρνει τη δουλειά των καλλιτεχνών κ.ο.κ. Με έχει, δε, κατηγορήσει πολλές φορές που ασχολούμαι με αυτά! Eγώ της απαντώ: “Ό,τι και να λες, το ChatGPT σε χρειάζεται. Γιατί αν δεν υπάρχεις εσύ, αυτό δεν θα μπορέσει ποτέ να φτιάξει καλές εικόνες”».
Τι γίνεται με το νομικό πλαίσιο;
«Η Ευρώπη έχει φτιάξει ένα πλαίσιο αρκετά ρυθμιστικό που δημιουργεί δικλίδες ασφαλείας, σε αντίθεση, για παράδειγμα, με την Αμερική όπου ο καθένας κάνει ό,τι θέλει. Ο αντίλογος που ακούω είναι ότι η Αμερική θα έχει γρήγορο, φθηνό, καλό ΑΙ productivity, ενώ η Ευρώπη με τις ρυθμίσεις θα μείνει πίσω, όπως και στην έρευνα».
«Η Ευρώπη έχει φτιάξει ένα πλαίσιο αρκετά ρυθμιστικό που δημιουργεί δικλίδες ασφαλείας, σε αντίθεση, για παράδειγμα, με την Αμερική όπου ο καθένας κάνει ό,τι θέλει. Ο αντίλογος που ακούω είναι ότι η Αμερική θα έχει γρήγορο, φθηνό, καλό ΑΙ productivity, ενώ η Ευρώπη με τις ρυθμίσεις θα μείνει πίσω, όπως και στην έρευνα».
Γιατί χρειάζεται το νομικό πλαίσιο;
«Θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Οδηγεί κάποιος ένα αυτοκίνητο Tesla, μάλλον κάθεται στο τιμόνι του οδηγού. Συμβαίνει ένα ατύχημα. Ποιος φταίει; Αυτός που κατασκεύασε το σύστημα GPS; Φταίνε ο αισθητήρας και η κάμερα που παίρνουν πληροφορίες και τις αναλύουν; Μήπως ευθύνεται η ίδια Tesla και το λογισμικό του αυτοκινήτου; Αυτός που κάθεται στο τιμόνι; Δεν τα έχουμε ρυθμίσει αυτά. Αυτό είναι ένα καινούριο πεδίο, οι νομικοί πρέπει να αντιδράσουν».
Ο μεγαλύτερος φόβος σας για την AI ποιος είναι;
«Είναι να χρησιμοποιηθεί το ChatGPT στην εκπαίδευση αλλά να μη χρησιμοποιηθεί σωστά. Να φανταστείτε, πανεπιστημιακός καθηγητής κυκλοφόρησε paper γραμμένο εξ ολοκλήρου με ChatGPT και ξέχασε να βάλει την τελευταία φράση! Ήταν τρομακτικό! Απορεί κανείς, το περιοδικό που το δημοσίευσε δεν το είδε;».
Υπάρχουν και θέματα ηθικής πλέον.
«Ηθικής και δημοκρατίας. Το να βρίσκονται όλα αυτά τα δεδομένα στα χέρια δύο εταιρειών είναι ένας τύπος ολιγαρχίας. Γι’ αυτό ένα από το κομμάτια του ψηφιακού γραμματισμού είναι η ηθική κρίση».
Πρόσφατα άκουσα μια νεαρή να ρωτάει: «Είναι κακό που σπουδάζω Φιλολογία;». Τι λέτε γι’ αυτή την απαξίωση των Ανθρωπιστικών Επιστημών;
«Σας ευχαριστώ για την ερώτηση. Εγώ στους φοιτητές μου δίνω εναλλακτικές μετά την ολοκλήρωση των σπουδών τους στη Φιλολογία (με τη δική μου ειδίκευση, τη Γλωσσολογία). Έχω, π.χ., πολλούς φοιτητές σήμερα στο χώρο των αναγνωστικών εμψυχώσεων ή στη λεξικογραφία και άλλους που είναι πολιτισμικοί διαμεσολαβητές σε camp με μετανάστες. Δεν σημαίνει ότι επειδή τελείωσες φιλόλογος θα “πεινάσεις”. Αρκεί να έχεις κεραίες και να δεις τι δυνατότητες σου ανοίγει. Το σημαντικότερο είναι πως εμείς είμαστε το αντίβαρο σε μια κοινωνία που τείνει προς όλη αυτή την άμετρη χρήση της τεχνολογίας. Χρειάζονται οι Ανθρωπιστικές Σπουδές. Γιατί, ποιος θα χρησιμοποιεί αυτή τη μηχανή; Ο άνθρωπος».
