Ποιος δεν το κάνει στη στάση του λεωφορείου, στην αναμονή του ιατρείου, όταν ζορίζεται και χρειάζεται διαφυγή ή όταν απλώς βαριέται; Οι απανωτές εκρήξεις ντοπαμίνης σε κάθε κύλιση της οθόνης σε χαλαρώνουν και σε βάζουν σε μια ζώνη τρανς όπου δεν υπάρχουν επώδυνες σκέψεις, αρκεί να συνεχίσεις να σκρολάρεις. Και καθώς ο αλγόριθμος, που σε ξέρει καλύτερα από τον καθένα, σου εμφανίζει βίντεο με γατάκια να παίζουν πιάνο ή σουφλέ σοκολάτας με δύο υλικά, εθίζεσαι. Είναι το πρώτο πράγμα που κάνεις το πρωί όταν ξυπνάς και το τελευταίο προτού κοιμηθείς – και πολλές φορές θυσιάζεις ώρες από τον ύπνο σου για να δεις πώς δένει το μωρό της με σλινγκ μια πολύτεκνη εβραία μητέρα στο Μπρούκλιν. Δεν έχεις καν μωρό, αλλά ποιος νοιάζεται; Το ζητούμενο είναι να μουδιάσει το μυαλό σου και να νιώσεις τόσο ωραία ώστε να επιστρέψεις στο αγαπημένο σου μέσο για περισσότερες στιγμές χαράς. Και ενώ το TikTok, τα Instagram Reels και τα YouTube Shorts μας παρουσιάστηκαν αρχικά ως νέα μορφή ψυχαγωγίας, μέσα σε λίγα χρόνια έγιναν μηχανισμός ψυχολογικής επιβίωσης.
Όταν ξεκίνησε το TikTok το 2016, λανσαρίστηκε ως εφαρμογή με σύντομα βίντεο συγχρονισμού χειλιών. Τους πρώτους τρεις μήνες του 2020 εγκαταστάθηκε σε 315 εκατομμύρια συσκευές. Οπως ήταν αναμενόμενο, το Instagram ακολούθησε εισάγωντας τα Reels τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς. Τον Σεπτέμβριο ήρθαν τα YouTube Shorts και το 2022 τα Facebook Reels υπακούοντας στο πρόσταγμα για αφθονία προσφοράς σύντομων βίντεο.
Οι εφαρμογές δικτύωσης έχουν αλλάξει τον κόσμο μας με πολλούς τρόπους. Πέρα από χρήμα και δόξα για τους δημιουργούς του περιεχομένου, έχουν βοηθήσει στην πολυφωνία της πληροφόρησης, στην αναγνώριση και τη συμπερίληψη της διαφορετικότητας, στη ρομαντική ανάδειξη των λεπτομερειών της ζωής, γενικότερα σε ένα άλλο επίπεδο αντίληψης που δεν φανταζόμασταν ότι υπήρχε. Εκείνο που δεν ξέρουμε είναι ότι όλα αυτά τα έχουμε πληρώσει πολύ ακριβά. Το «brain rot», η σήψη του εγκεφάλου από το χαμηλής ποιότητας online περιεχόμενο που καταναλώνει, ψηφίστηκε από 37.000 άτομα ως η Φράση της Χρονιάς 2024 στην ετήσια κατάταξη του Oxford University Press. Όλο και περισσότερες πολιτείες της Αμερικής κατηγορούν επισήμως τη Meta, τη «μαμά» εταιρεία των Facebook, Instagram, Threads και WhatsApp, και τις εταιρείες των TikTok και YouTube ότι σχεδιάζουν λειτουργίες που είναι τόσο εθιστικές ώστε προκαλούν γενικευμένη κρίση ψυχικής υγείας στη νέα γενιά. Γι’ αυτόν αλλά και για άλλους λόγους εμπορικής φύσεως οι ΗΠΑ αναζητούν τρόπο να απαγορεύσουν το TikTok, ενώ η Ινδία το έχει ήδη αποκλείσει. Πρόσφατα η Αυστραλία έκανε την αρχή ενός πολυσυζητημένου δραστικού μέτρου, απαγορεύοντας τα social media σε παιδιά κάτω των 16 ετών.
Όλο και περισσότερες πολιτείες της Αμερικής κατηγορούν επισήμως τη Meta, τη «μαμά» εταιρεία των Facebook, Instagram, Threads και WhatsApp, και τις εταιρείες των TikTok και YouTube ότι σχεδιάζουν λειτουργίες που είναι τόσο εθιστικές ώστε προκαλούν γενικευμένη κρίση ψυχικής υγείας στη νέα γενιά.
Το μαύρο κουτί του αλγορίθμου
Οι έρευνες που πιστοποιούν την εθιστική φύση της αέναης κύλισης πληθαίνουν. Η πλατφόρμα μάρκετινγκ HubSpot μέτρησε ότι τα σύντομα βίντεο παράγουν 1.200% περισσότερες κοινοποιήσεις από τα posts με κείμενο ή φωτογραφίες. Η ημερήσια χρήση του TikTok ξεκινάει από 30 λεπτά και αυξάνεται στα 50 έπειτα από τέσσερις μήνες. Κινέζοι ερευνητές όρισαν τη νέα μορφή εθισμού ως SVA, δηλαδή Short Video Addiction, εξηγώντας πώς η υπερβολική χρήση μπορεί να οδηγήσει σε ψυχολογικά προβλήματα όπως διάσπαση προσοχής, κακή διαχείριση του χρόνου, αναβλητικότητα και μειωμένη απόδοση στην εργασία, διαταραχές ύπνου, με τον ίδιο τρόπο που συμβαίνει σε κάθε εξάρτηση.
Πώς επιτυγχάνεται ο εθισμός; Οι πλατφόρμες λειτουργούν βάσει ενός αλγορίθμου που παρακολουθεί όλη μας την ψηφιακή δραστηριότητα, τόσο μέσα όσο και έξω από τις εφαρμογές, και στη συνέχεια διαλέγει για εμάς τα βίντεο που θα μας καθηλώσουν στην αέναη κύλιση. Αυτή είναι μια απλή εξήγηση ενός μηχανισμού που στην πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετος. Η Φραντσίσκα Ρόσνερ, επιστήμονας ηλεκτρονικών υπολογιστών στο Πανεπιστήμιο της Ουάσινγκτον, λέει πως το TikTok χρησιμοποιεί έναν «αλγόριθμο μαύρου κουτιού», το οποίο σημαίνει ότι ο τρόπος που λειτουργεί παραμένει κρυφός. Εκτιμά, ωστόσο, ότι βασίζεται σε τόσο πολύπλοκα μοντέλα εκπαίδευσης των μηχανών, ώστε ακόμα και οι τεχνικοί που τα ετοιμάζουν αδυνατούν να τα κατανοήσουν ή να εξηγήσουν τις προβλέψεις τους. Το μόνο γνωστό στοιχείο είναι ο σκοπός τους: η αύξηση του ημερήσιου χρόνου παρακολούθησης. Με άλλα λόγια, έχει αναπτυχθεί μια ολόκληρη επιστήμη για να συνεχίσουμε να σκρολάρουμε.
Πώς επιτυγχάνεται ο εθισμός; Οι πλατφόρμες λειτουργούν βάσει ενός αλγορίθμου που παρακολουθεί όλη μας την ψηφιακή δραστηριότητα, τόσο μέσα όσο και έξω από τις εφαρμογές, και στη συνέχεια διαλέγει για εμάς τα βίντεο που θα μας καθηλώσουν στην αέναη κύλιση.
Γνωρίζουμε επίσης ότι το 30%-50% των βίντεο που βλέπουμε στο For You των εφαρμογών της Meta επιλέγονται με βάση προηγούμενες προτιμήσεις μας. Το υπόλοιπο 50% είναι άσχετο. «Αυτός ακριβώς ο παράγοντας της τύχης κάνει τη διαφορά ανάμεσα στο TikTok και τα Facebook και Instagram, όπου βλέπουμε περιεχόμενο κυρίως από φίλους και γνωστούς» λέει η νευροεπιστήμων Γκαμπίγια Τολικάιτ, συγγραφέας του «Why The F*ck Can’t I Change?». Και αν αυτή η τυχαιότητα ακούγεται λίγο ξεκάρφωτη με τα του αλγορίθμου, στην πραγματικότητα ισχύει ακριβώς το αντίθετο. Τα κοινωνικά δίκτυα ενεργοποιούν το κέντρο επιβράβευσης του εγκεφάλου, εκεί όπου παράγεται η ντοπαμίνη, και όσο περισσότερη ντοπαμίνη εκκρίνεται τόσο περισσότερη ζητάμε.
Όσο όμως πιο προβλέψιμο είναι το ερέθισμα (άλλη μία φωτογραφία από το μήνα του μέλιτος της παλιάς συναδέλφου) τόσο λιγότερη ντοπαμίνη συντίθεται. Μοιάζει με μια κρίση λαιμαργίας χωρίς τις ενοχές που τη συνοδεύουν αφού τα reels δεν παχαίνουν. Αντίθετα, μας κάνουν να νιώθουμε υπέροχα. Είτε με τα αποσπασματικά focus σε μια ονειρική ζωή, είτε με τα δεινά που έχουν οι άλλοι και, ευτυχώς, όχι εμείς.
Μοιάζει με μια κρίση λαιμαργίας χωρίς τις ενοχές που τη συνοδεύουν αφού τα reels δεν παχαίνουν. Αντίθετα, μας κάνουν να νιώθουμε υπέροχα. Είτε με τα αποσπασματικά focus σε μια ονειρική ζωή, είτε με τα δεινά που έχουν οι άλλοι και, ευτυχώς, όχι εμείς.
Αυτός είναι ο λόγος που το ασυνάρτητο περιεχόμενο, εναλλασσόμενο με τη θεματολογία που ο αλγόριθμος ξέρει ότι μας αρέσει, είναι το μυστικό για να συνεχίσουμε την κύλιση. «Κάθε φορά που βλέπουμε ένα βίντεο, ψάχνουμε μια ανταμοιβή», λέει η νευροεπιστήμων. «Αν άλλες φορές παίρνουμε την επιβράβευση και άλλες όχι, τότε θα συνεχίσουμε το σκρολάρισμα μέχρι να τη λάβουμε. Ο μηχανισμός της ακανόνιστης επιβράβευσης είναι ο ίδιος που τροφοδοτεί τον εθισμό στον τζόγο. Αλλωστε η κύλιση της οθόνης προς τα κάτω λειτουργεί όπως τα φρουτάκια του κουλοχέρη. Μόλις ο εγκέφαλος συνδέσει την πράξη του σκρολ με την ευχαρίστηση, έχει τεθεί η βάση για τον εθισμό», προσθέτει η δρ Τολικάιτ. Ετσι εξηγείται που, καμιά φορά, από την πολλή αποχαύνωση στα σόσιαλ συνεχίζουμε την κίνηση με το δάχτυλο χωρίς καν να καταλαβαίνουμε τι βλέπουμε. Απλώς αντιδρούμε στο ερέθισμα όπως ο σκύλος του Παβλόφ.
Ωστόσο, ο εθισμός δεν επηρεάζει όλους τους ανθρώπους το ίδιο. Όπως και με τις τοξικοεξαρτήσεις, κάποιοι είναι πιο ανθεκτικοί ως χαρακτήρες από άλλους. «Σε κάθε εθισμό, υπάρχει συνήθως ένα υποκείμενο ψυχολογικό θέμα που το άτομο προσπαθεί να αποφύγει», μας λέει η ψυχολόγος Ειρήνη Γεωργίου. Πράγματι, μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2024 στην Journal of Mental & Physical Health αναζήτησε τις αιτίες της προβληματικής χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και βρήκε ότι ο πιο ισχυρός παράγοντας πρόβλεψης εθισμού είναι ο νευρωτισμός. Πρόκειται για την κατάσταση που συνδέεται με τη μοναξιά, το άγχος και τα αισθήματα ανεπάρκειας. Στο ίδιο συμπέρασμα κατέληξε και μια γερμανική έρευνα σε χρήστες του TikTok προσθέτοντας επιπλέον ότι όταν αυτοί κατέφευγαν στην εφαρμογή για να μπορέσουν να διαχειριστούν τα καθημερινά τους προβλήματα, τότε είναι που εμφανίζονταν οι συμπεριφορές εθισμού. Έτσι, όμως, γινόταν αδύνατο να αντιμετωπίσουν και να λύσουν τα αληθινά τους ζητήματα.
«Όλοι χρειαζόμαστε μια έξοδο κινδύνου από τα συναισθήματά μας. Όταν όμως αυτή η συμπεριφορά γίνεται επιτακτική, τότε επηρεάζει αρνητικά τη δουλειά, το εισόδημα, την οικογένεια, την κοινωνική ζωή, τον ύπνο και την υγεία», λέει η ψυχολόγος. «Αν έχουμε επίγνωση αυτών των ζητημάτων και είναι πέρα από τις δυνάμεις μας να σταματήσουμε, τότε πρόκειται για εθισμό». Για μια προσπάθεια απεξάρτησης, οι ειδικοί προτείνουν να περιορίσουμε τη χρονική διάρκεια και τη συχνότητα του σκρολαρίσματος. Μπορούμε μάλιστα να χρησιμοποιήσουμε τα εργαλεία που προσφέρει το TikTok για τον έλεγχο της δραστηριότητας, όπως χρόνος στην οθόνη ή υπενθύμιση ύπνου. Τα εργαλεία αυτά δίνουν τη δυνατότητα και στους γονείς να οριοθετήσουν τη χρήση που κάνουν τα παιδιά. Ένας καλός κανόνας είναι να αναβάλουμε την ευχαρίστηση για το απόγευμα. Ούτε το πρωί, ούτε στη δουλειά, ούτε και πριν από τον ύπνο γιατί τότε κινδυνεύουμε να παρασυρθούμε και να ξενυχτήσουμε άδικα.
«Όλοι χρειαζόμαστε μια έξοδο κινδύνου από τα συναισθήματά μας. Όταν όμως αυτή η συμπεριφορά γίνεται επιτακτική, τότε επηρεάζει αρνητικά τη δουλειά, το εισόδημα, την οικογένεια, την κοινωνική ζωή, τον ύπνο και την υγεία», λέει η ψυχολόγος. «Αν έχουμε επίγνωση αυτών των ζητημάτων και είναι πέρα από τις δυνάμεις μας να σταματήσουμε, τότε πρόκειται για εθισμό».
Το επόμενο βήμα είναι να εξασκήσουμε την ικανότητα της συγκέντρωσης επί περισσότερη ώρα ώστε να ξεπεράσουμε τη ροπή προς την υπερκατανάλωση βίντεο. Το πετυχαίνουμε διαβάζοντας μεγάλα άρθρα, βιβλία ή βλέποντας ταινίες. Τέλος, επικεντρωνόμαστε στους λόγους που μας κάνουν να καταναλώνουμε τόσο πολύ περιεχόμενο. «Οι καταπιεσμένες συναισθηματικές ανάγκες μπορούν να μας ωθήσουν σε σύνδρομα εξάρτησης. Για να αλλάξει αυτός ο μηχανισμός πρέπει να σκύψουμε πάνω από τις αληθινές ανάγκες της ψυχής».
Τι συμβαίνει στο μυαλό όταν σκρολάρουμε;
Καθώς ο εγκέφαλος βρίσκεται στο κυνήγι της ντοπαμίνης, το σκρόλινγκ είναι το ναρκωτικό. Λίγο πολύ έχουμε καταλάβει ότι δεν μπορούμε πια να διαβάσουμε βιβλίο, όμως η νευροεπιστήμων δρ Τολεκάιτ εξηγεί τους λόγους:
-Η δυνατότητα συγκέντρωσης έχει κατακερματιστεί: Το κοιλιακό δίκτυο προσοχής (το νευρωνικό δίκτυο του εγκεφάλου που εμπλέκεται στον εντοπισμό και την επεξεργασία απρόσμενων ερεθισμάτων) ενεργοποιείται. Αυτό όμως συμβαίνει σε βάρος του αντίθετου δικτύου, του ραχιαίου, που είναι υπεύθυνο για τον εστιασμό της προσοχής σε συγκεκριμένους στόχους. Σταδιακά δυσκολευόμαστε όλο και περισσότερο να μείνουμε συγκεντρωμένοι σε στατικές δραστηριότητες, όπως το διάβασμα.
-Η αίσθηση του χρόνου παραμορφώνεται: Μπήκαμε για 10 λεπτά και πέρασαν δύο ώρες; Μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο Frontiers in Psychology βρήκε ότι η παρακολούθηση σύντομων βίντεο επηρεάζει τόσο τους μηχανισμούς προσοχής ώστε αλλοιώνεται η αίσθηση του χρόνου.
-Τα συναισθήματα διογκώνονται: Τα σύντομα βίντεο επισκιάζουν τις φωτογραφίες γιατί είναι πιο αποτελεσματικά στη συναισθηματική διέγερση καθώς διεγείρουν συγχρόνως περισσότερες αισθήσεις. Η μόνιμη συναισθηματική υπερένταση, όμως, επηρεάζει την ικανότητα αυτοελέγχου, τη συμπεριφορα και τις σχέσεις.
