Από τη Σοφία Μανδηλαρά
Η ιδέα ότι η Δημοκρατία ή η αποκατάστασή της είναι ένα ενιαίο βίωμα για τους πολίτες ενός κράτους έχει καταρριφθεί προ πολλού. Κάθε πολίτευμα και κάθε Πολιτεία αξιολογείται ως το άθροισμα των θεσμών και των αρχών που αυτοί υπηρετούν εντός της επικράτειας του κράτους, στην πράξη. Συνεπώς, είναι απολύτως λογικό η εμπειρία ενός άνδρα και μιας γυναίκας μέσα στην πραγματική δημοκρατική διαδικασία να είναι διαφορετική, ακόμα και αν στη θεωρία, για παράδειγμα, το Σύνταγμα διακηρύσσει την ισονομία. Εξάλλου, πρόκειται για ένα σύστημα οργάνωσης της κοινωνίας σχεδιασμένο αλλά και εφαρμοσμένο από ανθρώπους, άρα με αναπόφευκτα λάθη και παραλείψεις. Πιθανόν είναι ο αμοιβαίος αγώνας για την ελευθερία και την ευτυχία του καθενός και της καθεμίας που απαρτίζουν το σύνολο η πιο σημαντική παράμετρος για την ποιότητα μιας Δημοκρατίας. Η παραδοχή, δηλαδή, ότι παρά τις αδυναμίες μας, δίνουμε ο ένας στον άλλον την υπόσχεση να υπηρετούμε το κοινό συμφέρον.
Για τις γυναίκες, τόσο πριν όσο και μετά την πτώση της δικτατορίας, ο αγώνας αυτός πήρε σάρκα και οστά μέσα από φωτισμένες προσωπικότητες και φεμινιστικές οργανώσεις. Επίσης, μέσα από συμμαχίες και συνεργασίες με σημαντικούς άνδρες που δεν έφεραν μόνο τη γυναικεία υπόθεση στο φως, αλλά τους θεσμούς του ελληνικού κράτους. Διότι η πρόοδος, όταν επιτυγχάνεται, διαχέεται προς πάσα κατεύθυνση. Στην ελληνική ιστορία των δικαιωμάτων των γυναικών υπήρξαν δηλαδή άνθρωποι που τήρησαν την πολιτειακή τους υπόσχεση να πολεμήσουν τις διακρίσεις, τις προκαταλήψεις, τα στερεότυπα, τις στρεβλές παραδόσεις πολλές φορές, ριζωμένες βαθιά στο θυμικό της κοινωνίας. Κάθε κατάκτηση ελευθερίας ξεκινάει από αυτή την προϋπόθεση και κάθε κατάκτηση ευτυχίας στοχεύει σε αυτή την εκπλήρωση.
Στην Ελλάδα οι γυναίκες ψήφισαν για πρώτη φορά καθολικά, δηλαδή χωρίς ειδικές προϋποθέσεις για τη συμμετοχή τους, στις εθνικές εκλογές του 1956. Είχαν κερδίσει το δικαίωμα ψήφου το 1952. Η δικηγόρος Ελένη Σκούρα ήταν η πρώτη γυναίκα που εξελέγη βουλευτής, μάλιστα στην εκλογική περιφέρεια της Θεσσαλονίκης, με το συντηρητικό κόμμα του Ελληνικού Συναγερμού.
Στην Ελλάδα οι γυναίκες ψήφισαν για πρώτη φορά καθολικά, δηλαδή χωρίς ειδικές προϋποθέσεις για τη συμμετοχή τους, στις εθνικές εκλογές του 1956. Είχαν κερδίσει το δικαίωμα ψήφου το 1952. Η δικηγόρος Ελένη Σκούρα ήταν η πρώτη γυναίκα που εξελέγη βουλευτής, μάλιστα στην εκλογική περιφέρεια της Θεσσαλονίκης, με το συντηρητικό κόμμα του Ελληνικού Συναγερμού. Μετά την εκλογή της, η ίδια είχε δηλώσει: «Γνωρίζω ότι ως πρώτη και μοναδική γυναίκα εις την Βουλήν έχω μεγάλας ευθύνας και πολλά καθήκοντα. Είναι πολλά εκείνα που πρέπει να πράξωμεν υπέρ των Ελληνίδων, ιδίως εις τον τομέα της κοινωνικής μερίμνης».
Η δικτατορία του 1967-1974 αποτέλεσε καταλυτικό πισωγύρισμα και για το φεμινιστικό κίνημα, τις κατακτήσεις των γυναικών και τις διεκδικήσεις τους. Με την αποκατάσταση της Δημοκρατίας το 1974, οι γυναίκες που αγωνίστηκαν με βαρύ προσωπικό τίμημα για την ελευθερία υπέστησαν βασανισμούς και εξορίες, οργανώθηκαν και εκτέθηκαν πολιτικά, απαίτησαν και την αποκατάσταση των δικαιωμάτων του φύλου τους όχι μόνο στα προτετελεσμένα, αλλά με όραμα για το μέλλον. Έτσι, η πλούσια ιστορία των υπερήφανων γυναικών της Ελλάδας κάνει κάθε φορά ένα άλμα πιο γρήγορο από τη φθορά, όπως έγραψε ο Ελύτης.
14 χρονολογίες-σταθμοί για τις νίκες των γυναικών σε θεσμικό επίπεδο
1975: Αναθεώρηση του Συντάγματος
Μετά τη δικτατορία, το Σύνταγμα του 1975 περιλάμβανε εγγυήσεις για την ισότητα των φύλων, με το άρθρο 4 να αναφέρει ότι «οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις». Αυτό το ορόσημο ήταν θεμελιώδες για την κατοχύρωση της νομικής ισότητας των φύλων.
1979: Υπογραφή της Σύμβασης της CEDAW
Η Ελλάδα υπέγραψε τη Σύμβαση του ΟΗΕ για την Εξάλειψη Κάθε Μορφής Διάκρισης Κατά των Γυναικών (CEDAW) το 1979. Η σύμβαση αυτή ενίσχυσε την ισότητα των φύλων και αποτέλεσε κατευθυντήριο οδηγό για την προώθηση των δικαιωμάτων των γυναικών σε πολλούς τομείς.
1981: Είσοδος της Ελλάδας στην ΕΟΚ
Η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ) έφερε νομοθετικές αλλαγές και πιέσεις για την ενσωμάτωση ευρωπαϊκών νόμων, του λεγόμενου ευρωπαϊκού κεκτημένου, σχετικά με την ισότητα των φύλων και την καταπολέμηση των διακρίσεων, δίνοντας σημαντική ώθηση στις γυναικείες διεκδικήσεις.
Μετά τη δικτατορία, το Σύνταγμα του 1975 περιλάμβανε εγγυήσεις για την ισότητα των φύλων, με το άρθρο 4 να αναφέρει ότι «οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις». Αυτό το ορόσημο ήταν θεμελιώδες για την κατοχύρωση της νομικής ισότητας των φύλων.
1982: Νομοθεσία για τον πολιτικό γάμο
Ο θεσμός του πολιτικού γάμου καθιερώθηκε το 1982, κάτι που αποτέλεσε σημαντικό βήμα για την αποδέσμευση των γυναικών από παραδοσιακές οικογενειακές δομές και ενίσχυσε την ισότητα στο Οικογενειακό Δίκαιο. Για παράδειγμα, οι γυναίκες σταμάτησαν να υποχρεώνονται σε αλλαγή του ονόματός τους και ήταν πλέον κυρίες της εαυτής τους.
1983: Κατάργηση της προίκας
Η κατάργηση της υποχρέωσης της προίκας το 1983 ήταν καθοριστική για την οικονομική και κοινωνική απελευθέρωση των γυναικών, καθώς αποδυνάμωσε την πατριαρχική νοοτροπία γύρω από τους γάμους.
1984: Μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου
Η μεταρρύθμιση του Οικογενειακού Δικαίου το 1984, επί κυβέρνησης Ανδρέα Παπανδρέου, εξασφάλισε ισότητα των δύο φύλων στον γάμο και καθιέρωσε το δικαίωμα της κοινής επιμέλειας των παιδιών. Η ενίσχυση των δικαιωμάτων των γυναικών σε ό,τι αφορά τα τέκνα που έχουν προκύψει από το γάμο αποτέλεσε σημαντική πρόοδο και για τα δικαιώματα των ίδιων των παιδιών.
1985: Ψήφιση του νόμου για την ισότητα στην εργασία
Ο νόμος 1414/1984 εξασφάλισε την ισότητα των δύο φύλων στον εργασιακό χώρο, κατοχυρώνοντας ίσα δικαιώματα και αμοιβές για άνδρες και γυναίκες. Η εφαρμογή του αποτελεί πρόκληση τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα ακόμα και σήμερα, ενώ η ισότητα στην εργασία είναι ένα από τα σημαντικότερα διεθνή κριτήρια για την ποιότητα του δημοκρατικού πολιτεύματος ενός κράτους.
1989: Νομοθεσία για την εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών
Η νομοθεσία του 1989 για την εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών ήταν πρωτοποριακή για την εποχή της στην Ελλάδα, καθώς προέβλεψε τη δυνατότητα της νομικής παρέμβασης. Για πρώτη φορά ποινικοποιήθηκε η ενδοοικογενειακή βία και άλλες μορφές κακοποίησης, θεσμοθετώντας το νομικό πλαίσιο για την προστασία των θυμάτων και επιβάλλοντας κυρώσεις στους δράστες. Μέχρι τότε, η βία κατά των γυναικών αντιμετωπιζόταν ως ιδιωτικό ζήτημα και δεν υπήρχαν σαφείς νομικές διατάξεις για την ποινική δίωξή της.
Η νομοθεσία του 1989 για την εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών ήταν πρωτοποριακή για την εποχή της στην Ελλάδα, καθώς προέβλεψε τη δυνατότητα της νομικής παρέμβασης. Για πρώτη φορά ποινικοποιήθηκε η ενδοοικογενειακή βία και άλλες μορφές κακοποίησης, θεσμοθετώντας το νομικό πλαίσιο για την προστασία των θυμάτων και επιβάλλοντας κυρώσεις στους δράστες.
1995: Συμμετοχή της Ελλάδας στην 4η Παγκόσμια Διάσκεψη Γυναικών του ΟΗΕ στο Πεκίνο
Η Ελλάδα συμμετείχε στην ιστορική Διάσκεψη του Πεκίνου, όπου τέθηκαν παγκόσμιοι στόχοι για την προώθηση της ισότητας των φύλων. Η διάσκεψη αυτή αποτέλεσε ορόσημο για την παγκόσμια φεμινιστική ατζέντα, επηρεάζοντας τα δημόσια διακυβεύματα αλλά και τις πολιτικές του ελληνικού κράτους.
2001: Αναθεώρηση Συντάγματος και ενσωμάτωση των αρχών ισότητας
Η Αναθεώρηση του Συντάγματος το 2001 ενίσχυσε σημαντικά τις αρχές της ισότητας των φύλων, εισάγοντας διατάξεις για την ενεργή αντιμετώπιση των διακρίσεων. Για παράδειγμα, προβλέφθηκε στο άρθρο 116 ότι το κράτος πρέπει να λαμβάνει «ειδικά μέτρα» για την προώθηση της ισότητας των φύλων και την εξάλειψη των διακρίσεων κατά των γυναικών, ανοίγοντας το δρόμο για θετικές δράσεις υπέρ της γυναικείας συμμετοχής στην πολιτική και την εργασία.
2006: Νόμος για την καταπολέμηση της ενδοοικογενειακής βίας
Ο νόμος 3500/2006 για την καταπολέμηση της ενδοοικογενειακής βίας εισήγαγε αυστηρότερες ποινές για τη σωματική, ψυχολογική και σεξουαλική κακοποίηση εντός της οικογένειας και προστάτευσε νομικά τα θύματα ανεξαρτήτως φύλου. Για πρώτη φορά, ποινικοποιήθηκε η σεξουαλική βία εντός του γάμου. Οι νομοθέτες, δηλαδή, αναγνώρισαν το δικαίωμα του θύματος να πει «όχι» εντός του γάμου και στην περίπτωση της παραβίασης της συναίνεσής του, την ποινική τιμωρία του δράστη.
Ο νόμος 3500/2006 για την καταπολέμηση της ενδοοικογενειακής βίας εισήγαγε αυστηρότερες ποινές για τη σωματική, ψυχολογική και σεξουαλική κακοποίηση εντός της οικογένειας και προστάτευσε νομικά τα θύματα ανεξαρτήτως φύλου. Για πρώτη φορά, ποινικοποιήθηκε η σεξουαλική βία εντός του γάμου.
2010: Νόμος 3896/2010 για την εφαρμογή της ισότητας των φύλων
Στην ουσία πρόκειται για ενσωμάτωση κρίσιμων ευρωπαϊκών οδηγιών για την ισότητα των φύλων στην εργασία, εστιάζοντας στην πρόληψη των διακρίσεων και στη διασφάλιση ίσων ευκαιριών για άνδρες και γυναίκες. Μεταξύ άλλων, ο νόμος του 2010 καθιέρωσε την απαγόρευση των διακρίσεων λόγω εγκυμοσύνης, προστατεύοντας τις εργαζόμενες μητέρες από απολύσεις ή δυσμενείς μεταθέσεις κατά την εγκυμοσύνη και τη μητρότητα.
2018: Κύρωση της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης
Η Ελλάδα κύρωσε τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης με τον νόμο 4531/2018, ενσωματώνοντας μέτρα για την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και την ενδοοικογενειακή βία. Η κύρωση αυτή εισήγαγε αυστηρότερες διατάξεις για την προστασία των θυμάτων και την τιμωρία των δραστών. Σημαντικό στοιχείο της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, που θεωρείται σταθμός διεθνώς για τα δικαιώματα των γυναικών, είναι ότι συνδέει τα δικαιώματα του παιδιού και τα δικαιώματα της μητέρας αναγνωρίζοντας ότι ένα παιδί που μεγαλώνει βιώνοντας την κακοποίηση της μητέρας του εξ ορισμού υφίσταται κακοποίηση και το ίδιο.
2018: Μεταρρύθμιση νόμου για τις παρενοχλήσεις στον χώρο εργασίας
Το 2018 υιοθετήθηκαν νέες διατάξεις που προέβλεπαν αυστηρότερες ποινές για τη σεξουαλική παρενόχληση στον χώρο εργασίας, ενώ υποχρέωσε τους εργοδότες να λάβουν ενεργητικά μέτρα για την πρόληψή της. Επιπλέον, προβλέφθηκε η επιβολή διοικητικών προστίμων και η δυνατότητα αποζημίωσης για θύματα παρενόχλησης, εφόσον αποδειχθεί ότι η επιχείρηση δεν έλαβε τα αναγκαία μέτρα προστασίας. Όπως με κάθε νέα κατάκτηση, η μεγάλη πρόκληση είναι η εφαρμογή των συγκεκριμένων διατάξεων.
Εκείνες που άνοιξαν δρόμους
Τέσσερις Ελληνίδες που πρωτοστάτησαν στους αγώνες του γυναικείου κινήματος τα τελευταία 50 χρόνια.
Αλίκη Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου (1917-2018)
Μία από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες του φεμινιστικού κινήματος στην Ελλάδα, η Αλίκη Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου διακρίθηκε ως καθηγήτρια Εγκληματολογίας, διετέλεσε πρύτανης του Παντείου Πανεπιστημίου, ήταν αγωνίστρια για τα ανθρώπινα δικαιώματα και πρωτοπόρος στη θέσπιση νομοθεσιών που ενίσχυσαν την προστασία των γυναικών από τις διακρίσεις και τη βία. Είχε ηγετικό ρόλο στη Διεθνή Ένωση Γυναικών και στο Σύνδεσμο για τα Δικαιώματα της Γυναίκας. Τιμήθηκε με το Εθνικό Αριστείο της Ακαδημίας Αθηνών και το Παράσημο του Τάγματος του Φοίνικος.
Μελίνα Μερκούρη (1920-1994)
Εμβληματική προσωπικότητα στην πολιτική και τον πολιτισμό, η Μελίνα Μερκούρη αξιοποίησε το δημόσιο βήμα της για την προώθηση των γυναικείων δικαιωμάτων στην Ελλάδα. Υπήρξε σύμβολο αντίστασης κατά της δικτατορίας. Έδωσε έμφαση στην ισότιμη πρόσβαση στον πολιτισμό και ως μέλος του ΠΑΣΟΚ υποστήριξε την εφαρμογή πολιτικών που αφορούσαν την κοινωνική ισότητα, όπως μέτρα υπέρ των γυναικών στο χώρο της εργασίας. Η πολιτική και καλλιτεχνική της δράση έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αλλαγή της αντίληψης για τη γυναικεία συμμετοχή στην ελληνική κοινωνία.
Άννα Συνοδινού (1927-2016)
Η Άννα Συνοδινού, ηθοποιός και πολιτικός, υπήρξε υποστηρίκτρια των γυναικείων δικαιωμάτων και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Στα χρόνια της χούντας σταμάτησε την καριέρα της. Ως βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας υπερασπίστηκε την ανάγκη ισότιμης συμμετοχής των γυναικών στην πολιτική. Σημαντικό επίτευγμά της ήταν η στήριξή της στις νομοθετικές πρωτοβουλίες για την προστασία της μητρότητας και την ενίσχυση των γυναικών στον εργασιακό χώρο. Αγωνίστηκε για τη διατήρηση της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς, θεωρώντας την τέχνη ως μέσο για την προώθηση της κοινωνικής ισότητας.
Μαργαρίτα Παπανδρέου (1932)
Ως ιδρύτρια της Ένωσης Γυναικών Ελλάδος έπαιξε σημαντικό ρόλο στην προώθηση των δικαιωμάτων των γυναικών. Η δράση της ενίσχυσε τον αγώνα για την συμμετοχή των γυναικών στην πολιτική, την προστασία τους στην εργασία και την αναγνώριση της συμβολής τους στην κοινωνία. Η δράση της επικεντρώθηκε στην αλλαγή της νομοθεσίας: την ψήφιση νόμων για την κατάργηση του θεσμού της προίκας, τη νομιμοποίηση της άμβλωσης, τη θεσμοθέτηση του διαζυγίου με αμοιβαία συναίνεση και τα ίσα δικαιώματα στην κηδεμονία των παιδιών.
Κεντρική φωτογραφία: Ελληνίδες περιμένουν τη σειρά τους για να ψηφίσουν στη δεκαετία του ’60.
